Кребц циклы,німдері мен тзілетін энергия млшерін крсетііз.

Липидттерді катобализмі,ыдырау жолдары (жалпы млімет),гидролиз німдеріні арынды жне ішекте сіірілуіндегі т ышылдарыны рлін крсетііз .

Анныан май ышылдарыны тотыуында тзілетін німдер мен энергия млшерін наты мысалдар келтіре отырып жаз.

Аныпаан май ышылдарыны -тотыуында тзілетін німдер мен энергия млшерін наты мысалдар келтіре отырып жазыыз.

Белоктар, кмірсулар жне липидтер алмасуындаы байланыстылытарды крсетііз

Гликолиз жне глюконеогенез процестеріні реакцияларын салыстыра отырып , гликогенні ыдырауы мен синтезін талдаыз.

Гликогенні (крахмалды )глюколиз жолымен ыдырауы,тзілетін аралы німдері мен энергия млшері

42.Оксидоредуктаза мен изомераза класыны ферменттері,катализдейтін реакцияларыны ерекшеліктерін крсетііз(мысал)

43.Гидролаза мен трансфераза класыны ферменттері,катализдейтін реакцияларыны ерекшеліктерін крсетііз(мысал)

Амин ышылдарыны физикалы жне химиялы асиеттерін сипаттап жазыыз.Молекуласыны рылымы,асиеттері мен организмге ажеттілігі бойынша амин ышылдарыны жіктелуін крсетііз.

Аминышылдар - молекуласында амин (~NH₂) жне карбоксил (-СООН) топтары бар органикалы осылыстар.Табиатта 80 арты амин ышылдары бар.Соны ішінде тек 20 ана белок рамына кіреді.Барлы тірі организмдерді,бактериядан бастап адама дейінбелоктары 20 амин ышылдарынан трады.Олар бір-бірімен ретті трде жаласып неше трлі белок молекуласын райды.Амин ышылдары молекуласында амин тобы жадайда жне баса жадайда болады.Табии белоктарда тек -амин ышылдары табылан.Ондай ышылда амин тобы (~NH₂) карбоксил тобынан кейінгі бірінші кміртек атомымен байланысан болады. -амин ышылыны жалпы формуласы: Радикал бйірлік топты крсетеді.Амин ышылдарыны физико-химиялы жне биологиялы асиеттеріні ерекшелігі бйірлік топтарды рылымына туелді.Амин ышылдары негізінен тривиальды атаумен аталады.Аттары амин ышылдарыны блініп алынан затына байланысты.Химиялы рамына жне бйірлік топтарды рылымына байланысты амин ышылдары полярлы,полярсыз деп жіктеледі.Оларды бейтарап,ышылды,негіздік амин ышылдары деп бледі.Биологиялы ндылыына арай ауыстырылатын,ауыстырылмайтын деп екіге блінеді.Ауыстырылмайтын а.. адам мен жануарлар клеткаларында баса заттардан тзілмейді.Олар таам арылы енеді.Полярлы а..-зарядталан блшектер тзей алатын жне баса да полярлы затпен байланыса алатындар.Полярсыз а..-заряды жо,су молекуласын осып ала алмайды,біра баса полярсыз молекуламен байланыса алады.Гидрофильді а..-су молекуласын осып алатын асиетке ие.Гидрофобты-су молекуласымен байланыса алмайды,ал баса полярсыз осылыстармен рекеттесе алады.Бйірлік топтарды рылымыны ерекшелігіне арай амин ышылдарын 4-ке блеміз:1.Бейтарап,полярсыз.2.Бейтарап,полярлы.3.ышыл,полярлы.4.Негізді,полярлы.Бейтарап,полярсыз а.. молекуласындаы органикалы радикалдарды протон абылдайтын,не беретін икемдігі жо,сумен рекеттесе алмайды.Олар гидрофобты.рамында осы а.. бар белоктар суда нашар ериді.Бл топа мына 8 а.. жатады: Глицин,аланин,валин,лейцин,изолейцин,метионин,фенилаланин,пролин.Глицин-аминосірке ышыл ы,е арапайым трі.Ттті кристалды зат,ауыстырылатын а..Глицин Формуласы:

Аланин- -аминопропион ышылы,ауыстырылатын аминышылы.Формуласы:

валин

 

Валин-ауыстырылмайтын амин ышылы.Ол жетіспесе жйке жйесіні ызметі нашарлайды.Лейцин,изолейцинметионин,фенилоаланин-ауыстырылмайтын а..Метионин молекуласында ккірт жне жылжымалы метил тобы бар.Таамда аз болса,липид алмасуы бзылады.Пролин-ауыстырылатын,кп млшерде днекер лпа белоктарында болады. Бейтарап полярлы а..-на 7 амин ышылдары жатады.Бл топтар сумен рекеттесуге икемді,гидрофильді.Оларды функционалды топтары ферменттерді сер етуінде маызды роль атарады,активті орталыа кіреді.Мысалы цистеин белок молекуласыны шіншілік рылымына жауапкер зат.Бл топа:Серин,треонин,цистеин,тирозин,триптофан,аспарагин,глутамин .

серин

ышыл,полярлы амин ышылдарына екі а.. жатады:аспарагин жне глутамин.Бл гидрофильді болады.Негізді,полярлы-гидрофильді а..на лизин,аргинин,гистидин жатады.Амин ышылдарыны физикалы асиеттері: Ол тссіз,кристалды зат,суда ериді.Глициннен баса а..ны барлыыны рамында кміртегіні ассиметриялы атомы бар.Белок рамына тек L-а.. кіреді.Ал D-а. табии белоктардан лі табылмады,оларды адам мен малды организмдері сііре алмайды. D-а. кейбір антибиотик рамында кездеседі.Амин ышылдарында химиялы асиеттері бір-біріне айшы,функционалды екі топ бар:ышылды та негіздік те асиет крсетеді.Амин ышылдары ышыл ретінде диссоциацияланан кезде протон бліп шыарады да анион тзеді.Негіз ретінде иондану кезінде а. протон осып алады да катион тзеді.Амин ышылдары амфотерлі боландытан олар негіз жне ышылмен рекеттесіп тз тзеді,спирттермен рекеттесіп крделі эфирлер тзеді,декарбоксильдену,дезаминдену былыстарына шырайды.Нингидрин реакциясын амин ышыдарыны састыыын анытау шін олданылады.

Тотысызданан нингидрин тотысызданбаан нингидринні бір молекуласымен жне аммиакпен реакцияа тсе алады.Бл кезде ккшкл-клгін зат пайда болады.Адам организмінде днекер лпа коллагенінде а..ны 1/3 глициннен трады,коллагенде сирек кездесетін-гидроксилизин жне гидроксипролин табылан.Клетка ядросында ДН молекулсын сйемелдейтін белок гистон рамына а..ны 1/3 аргинин мен лизиннен трады.Полипептидтер-а. нан тзілген осылыстар.Биологиялы маызды пептидтерді е арапайымы-глутатион.Ол лпаларды брінде кездесетін тотысыздадырыш,оай тотыады.Ол клетка арылы жретін а..ны тасымалына атысады.

Белоктарды классификациясы: жай жне крделі белоктар. Глобулярлы жне фибрилярлы белоктар. Белоктарды табиаттаы атаратын ызметін, мысалар келтіре отырып крсетііз.

Жай белоктар- тек аминышыл алдытарынан ралан полипептидті тізбектен трады. Жай белоктарды р трлі еріткішердегі ерімталдыына сйкес жіктейді. Суда, сілтіде,ышылда,спирттерде ериді.

1.Глютэлин жне проламин-бл белоктар сімдік белоктарына жатады.
Глютэлиндер -0,2-2% NaOH ертіндісінде ерімтал болып келеді, н,амыр рамын анытайды. Бл проламиндер 60%-80% этил спиртінде ериді (бидай, слы, жгері, арпа рамында кездеседі).
2.Альбуминдер мен глобулиндер- бл белоктар жануарлар мен адам организіміні мшеелерінде, лпаларында кп тараан.
Альбуминдер-суда ериді, молекулалы салматары 15-70 мыа жетеді, рамында глицинні млшері-1%.
Глобулиндер- бейтарап тздарды сйытылан ертіндісіне еріммтал болады, таза суда ерімейді, глицинні млшері 3,5%.
Осы глицинні млшеріні р трлі болуына байланысты бір-бірімен бліп алуа болады. Мысалы: (NH4)2 SO4 амоний сульфатыны 50% аныан ертіндісіні серінен глобулиндер тнбаа тседі, ал альбулиндер ертіндіде алады, ал тз ертіндісін 100% дейін анытыранда ана альбуминдер тнбаа тседі.
3. Гистондар мен протаминдер – жануар мен сімдіктер жасушаларыны ядроларында кездеседі.
Гистондар- салыстырмалы молекулалы массалары 1200. 30 мы сйытылан ышылдарда (2MHCL) ериді, амияк жне спиртте тнбаа тсетін белоктар.
Протаминдеер- салыстырмалы молекулалы массалары 1200 мы болатын негіздік асиеті басым белоктар сйытылан ышылдарда ериді, айнату барысында тнбаа тспейді.
4. Коллагендер мен кератиндер- белок трізді заттар немесе протеиноидтар жатады.

Протейнойдтар- суда нашар еритін белоктар. Оларды атарына фиброин, жібек белогы, кератин,- шаш, мйіз, тя белогы, коллаген-сйек, сіір белоктары жатады.
Крделі белоктар.
Аминышыл алдытарынан ралан полипептидті тізбекке оса простетикалы бліктен трады. Простетикалы блікке – майлара сас липидтер, ортофосфор ышылыны алдыы, кмірсу белоктары, трлі металдар, трлі –тсті бояыш заттар жатады.
Крделі белоктарды протеидтердеп атайды. азіргі кезде крделі белоктарды да простетикалы топ табиатын ескере отырып «ид» жрнаыны орнына «ин» жрнаын осып алады.
Мндаы «ид» жрнаын «ин»-ге згертуге басты себеп- «протеид» деген термин белок тріздес яни белока сас деген маынаны береді. Сондытан «ин» жрнаын олданады.
1. Хромопротеиндер-белоктарды простетикалы блігі трлі-тсті бояыш заттардан трса, олар хромопротеиндер тобына жатады. Бояыш заттар атарына порфирин, флавин, адениндинуклеотид (ФАД)жатады.
Хромопротейн кілі ретіінде ,ангемоглобинін, хлорофилт.батауа болады. ангемоглобині-рамында Fe ионы бар, О2 жне СО2 тасымалдаушы белок.
Хлорофил сімдік протейнді рамындаMg ионы бар кнкзіні серімен СО2 жне Н2О молеекулаларынан глюкоза тзуге атысады.
2. Липопротейндер-майлара сас заттар. Липидтер райтын крделі белоктар. рамында бейтарап жне полюсті липидтер. Холестирин жне оны эфирлері болады. Белок комплекстері жйке жйесіні клеткаларында кездеседі.
3. Фосфопротейндер-басты ерекшелігі оларды простетикалы топша блігіндегі ортофосфор ышылыны алдыы белоктармен эфирлік байланыс тзеді. Белокты бл класынастті казейногенін жатызамыз. Мнда фосфор ышылыны млшері 1 проценткете, Жмырта сарыуызында болады. Фосфопротеидтер те лкен млшері орталы жйке жйесінде кездеседі. Фосфопротеидтер энергетикалы жне пластикалы материалдарды баалы кзі болып табылады, организмні дамуына серетеді.
4. Металлопротеиндер-белоктар мен металл иондарыны тікелей осылуынан тзілген комплекстер. рамында Cu, Fe, Zn, Mo, Mn, Ni, Se, Ca металл иондары кездеседі.
5. Глюкопротеиндер простетикалы блігін кмірсулар райтын крделі белоктар. Кмірсуларды комплекстеріне; маноза, фруктоза, галактоза, генсозаминдер т.б жатады. Глюккопротендерді биологиялы ызметі те зор, оранышты, тіректік, днекерсіз ызмет, имунды ызмет. анны юына кедергі жасайды, тасымалдау, оржинауа атысады.
6. Нуклеопротейндер-блар белоктан жне нуклейнышылдарынан трады. Нуклеопротейндерді рамына дизоксинуклейн немесе рибонуклейн ышылдарыны кіруіне байланысты екіге блінеді дизоксирибонуклеопротеидер жне рибонуклеопротеиндер. Нуклеопротеиндерді рамында кпмлшерде фосфор ышылыны алдыы болуына байланысты, олар лсіз ышылды асиет крсетеді. Суда жне сілтілік ертіндісінде жасы ериді.
7. Флавопротеиндер-белоктармен простетикалытоптарды арасында мыты байланыстары тзілуі арылы рылан рылымды айтады. Флавопротеиндер тотыан флавинмононуклеотидтен жне флавинаденинденуклеотидтен трады.

Тірі организмдегі белок малекуласыны райсысыны зіне ана тн белгілі бір кеістік рылымы болады. Ондай кеістіктік рылымды конформация деп атайды. зіні конфорациясына сйкес белоктар: глобулярлы жне фибрилярлы белоктар болып екіге блінеді. Глобулярлы белоктарды рылымы шаын ана оларды полипиптидтік тізбектері сфера немесе элипсойд ситы тыыздала бтелген болады. Белк глобуласыны бетіне негізінен амин ышылдарыны полярлы тобы жне зарядталан атомдары жинаталады. Олар сумен ірекеттесуге абілетті келеді. Глобулярлы белоктарды кбі суда жне су ерітіндісінде ериді. Мндай белоктара арлы ферменттер, анны, стті белоктары(альбуминдер, глобулинер) жатады.

Белок глобуласыны ішкі блігі полярсыз ортаа жатады, ол гидрофобты жне амин ышылдарыны алдытарынан ралан. Гидрофобты ішкі ядроа су тпейді, оны сумен байланысы жо, тыыз ндаталан.

Фибрилярлы белоктар траты келеді. Суда жне сйы тз ерітіндіснде ерімейді. Белоктаы полипиптидтік тізбектер белдік бойында зара паралель орналасады, сйтіп зын талшытар – фибрилдер тзеді. Мндай белоктарды молекуласы созылан жіп сияты, здері екі емесе одан да кп полипиптидтік тізбектен трады.

Тізбектері атты немесе созылмалы жмса келеді жне тірі организмде рылымды ызмет атарады. Олара – коллаген- сіір, сйек, тері, тіс жне шеміршек сияты тканьдерді негізі болып табылады. Шашта , жнде, ауырсында, тята, тырната кератин белог ыбар, ал оан жібек фибрионы, ан фибриогені жне таы сол сияты белоктар жатады.

Белоктыебастыызметі — катализаторлыызмет. Барлытіріорганизмдердезаталмасуреакцияларыферменттердісеретуіменжзегеасады. Белгіліферменттердібарлыыбелоктарданралан. Заттардытасымалдау да белоктымаыздыбірызметі. Заттарды клетка мен органоидтарішіндеозалуын белок ретцепотырады, яниолардыактивті трде тасымалдайды. Соы кезде клетка мембранасынырамындатрлітасымалдаушыбелоктардыболатыныаныталан. Белок сондай-аорганизмніиммундыасиеттерінжзегеасырады. Соныменбіргебелоктытаымаыздыызметінібірі — онырылыс материалы ретінде пайдаланылуы. Белок барлы протоплазмалы органоид тарды негізін крайды.