Сздіктерді трлері.

Тсіндірме сздік деби тілдегі жалпылама жне жиі олданылатын сздерді амтып, оларды маыналарын талдап тсіндіруді, деби тілді лексикалы, семантикалы нормаларын крсетуді масат етеді. Орыс тілінде тсіндірме сездік жасауды мол тжірибесі бар. Сздіктерді ішінен В. И. Даль растыран «Толковый словарь живого велико-русского языка» деген сздік айрыша орын алады. Бл сздік нормативті сздік емес, онда халыты ауызекі тілінін, ерекшеліктері молынан амтылан. Сздікте этнографиялы материалдар (халыты трмыс салты, дет-рпы, ндіріс ралдары. жне т. б. жайында малматтар), 30 000 шамасында маал мен мтелдер жне т. б. фразеологизмдер берілген. Тркі тілдеріні райсысыны тсіндірме сздігін растыру жмысы ола алынып, оларды алашылары кейінгі жылдары жары кре бастады. «аза тіліні тсіндірме сздігіні» I томы 1959 жылы, ал II томы 1961 жылы жарыа шыты. Бл «Сздік»- аза тілінде тсіндірме сздік жасауды е алашы тжірибесі.

Тсіндірме сздікте сздер семантикалы, грамматикалык жне стилистикалы трыдан тсіндіріледі. Мнымен бірге, онда деби тілдегі сздерді дрыс жазылуы мен айтылуы да крсетіледі. Сздікке енгізіліп, маынасы тсіндірілетін сз реестр сз деп аталады. рбір реестр сзден кейін ол сзді ай сз табына атысты екенін крсететін белгілер ойылан. Мысалы: зат. (зат есім), сын. (сын есім), ес (есімдік), ус. (стеу) т. б. Архаизмдер мен историзмдерден кейін осы сздерді бірінші буынынан ралан белгілер (арх., ист.) ойылан.

Егер сз белгілі бір стильге тн болса, оан стилистикалы мінездеме беріліп, тиісті белгі ойылады.

Сздікке енген рбір сзді лексикалык маынасы (немесе маыналары) тсіндіріліп, оан анытама беріледі. Сзге берілген анытаманы тсінікті жне тжырымды болуы кзделеді. Кейде сзге анытама оны синонимі арылы беріледі. Мысалы, алысдеген сз оны синонимдері ашы, шалайдеген сздермен тсіндірілсе, ажарлы деген сз кркем, демі, слудеген сздер арылы тсіндіріледі. Сзді синонимі болмаан жадайда оны маынасы тсіндірме сздерді тізбегі арылы аныталады. Мысалы, етікші деген сзге ая киім тігетін адам деген трде тсіндірме анытама беріледі.

Сзді анытамасынан кейін дебиеттен мысалдар, цитаталар беріледі. Мысалдар берілгенде, оларды сзді белгілі бір маынасын ашып айындайтын болу жаы кзделеді. Сздікте кп маыналы сзді е алдымен негізгі номинативті маынасы, онан кейін туынды номинативті маыналары жне келтірінді маыналары беріледі. п маыналы сзді рбір маынасы араб цифрымен крсетіледі. Мысалы, «аза тіліні тсіндірме сздігінде» (I том, 1959) кп маыналы басу деген сз бен айнала деген сздерді маыналары тмендегі трде талданылып тсіндірілген.

Басует. 1. озалып жру, адымдау. Жанат жай басып, колхоз кешін байыпты кезінен ткізіп келеді (Мстафин). 2. Бір нрсені стіне кш тсіру, ая астында алдыру. Бізді елді туы ккте жайнайды. Басып тті фашизмніц белінен (Саин).3. Газет, журнал, кітаптарды баспадан шыару. Аз уаытты ішінде «Крес одаы» жмысшылара арнап ондаан ндеулер басып шыарды. 4. ілін аулау, жбату, аыл айту. Ері ашу айтса, йелі басу айтып, Отырса брыныдай жау бола ма (Абай). 5. Жер лемді алып аптау, бір нрсені бетіне жайылу. Жер - дниеиі ша, тман басып, Ойна агып, тырып дауыл кел-ді (Абай). 6. Бір нрсені жер бетін аулап оршауы. Алдымда ашылады сем аспан, Тулайды асау толын алып ашан, Жер жннат жасыл шбі толысиды, Кеудесін кк алады орман басан (Шипин). 7. Да тспеу, кір шалмау. Семсерін Аманкелді тот баспасын! Ел орга, лы кнні туса шаы (Жамбыл), 8. Ашуды тарату, жадырату. Екеуі де бгін ашулы екенсі ашуларыды бас, - деп клімсіреді (Мстафин). 9. Кшпен тотату, тойтару. Бл ереуіл арули кшпен басылып тасталды. (БК(б)П тарихы). 10. Ілгері рлеу, ала басу - арындау, екпіндеу. Зырылдап станоктар заводтарда, Заманны арынымен басады ала (Шипин). 11. нге салу марш, кй ойнау, Ей, алдаы жас командир, Бас марша, жарылда! (Саин), 12. ааз немесе баса бір нрсені бетінде із алдыру. Хат білмесе, бармаыды бас, - деді Медведев Мытыбайа (Аынжанов).

Сздікте омонимдес сздерді райсысы рим цифрымен беріліп, жеке-жеке реестр сздер ретінде аралады. Мысалы, «аза тіліні тсіндірме сздігінде» омонимдес сздер былайша тсінділген:

Жас I зат, Жылаанда кзден шыатын млдір су. Кзге жас іркілді (К-беев).

ЖасII зат. Адамны мір мезгілін белгілейтін уаыт, жыл саны, мір. Елу жастан асанда, Правомды тегерді (зірбаев).

Жас II сын. Жаа сіп келе жатан, крі емес. Анау шетте жас солдат, асетіне ілді (Саин).

Жасты I зат. Бас астына салынатын бйым, кпшік. Тр алды сірескен, крпе, жасты (Сыланов).

ЖастыII зат. Жас кез, жас ша. Жасты шаы есіне тскендей Дмелі ойлы пішінмен Кнтуар сзін айта жалады (Омаров).

Фразеологиялы сздік белгілі бір тілдегі р трлі фразеологиялы оралымдарды амтиды, оларды маыналарын тсіндіреді. Фразеологиялы сздікте фразеологиялы оралымдар амтылып, оларды маыналары талданады. Бл сздікте фразеологиялы оралымдар оларды растырушы сыарларды алфавит тртібі бойынша тізіліп, белгілі бір фразеологиялы оралым анша сыары болса, сонша рет айталанып беріледі. Сздікте фразеологиялы оралымны маынасы тсіндіріледі де, ол маынаны ашып айындайтындай дебиеттен мысал беріледі.

Дріс №12