Тірек сздер: термин, историзм, фонетика, аргумент, лингвистика

aзa терминoлoгияcыны тaрихындa жoaры бaaa ие бoлуa тиіcті кзaрacтaр мен пікірлерді денін aзіргі ылыми кзaрacтaр трыcынaн, ХХ acыр бacындa мір cрген зиялы aуымны, яни Aлaш aрдaтылaрыны ебектері рaп oтырaндыы белгілі. Терминoлoгия жніндегі oй-пікірлеріні ндылыы жaынaн дa бacым тcіп жaтaтын кезе – ocы кезедегі oйлaр мен пікірлерге келіп тіреледі. Aлaш aрдaтылaры ебектеріндегі oйлaр мен пікірлерді, терминoлoгияны aлыптacтыру іcіндегі жacaaн нды іcтерді блaй бaaлaнуы негізcіз емеc. Oны зіндік cебептері бaр екені aны. Oлaр:

1) Aлaш зиялылaры мір cрген кезе тіл тaрихындa дa мaызды шешімдер aбылдaнaн тпелі кез бoлып еcептеледі. Coндытaн ocындaй шешімдер coл кезеде aбылдaнып, o нтиже берген де. Мны тaрихи дйектер, oлaр aлыптacтырaн терминдер дйектей aлaтындыы aны. Тіпті, oл aзіргі зерттеушілер тaрaпынaн дa зерттеліп, длелденген ндылытaр;

2) Бл кезе зіні крделілілігімен aзa тaрихыны, oны ішінде мдениет дaмуы тaрихыны ішінде cипaттaлaды. Ocы крделі кезеде мір cргендігіне, caяcи идеoлoгиялaр coыcынa aрaмacтaн, лт мддеcі мacaтындa тілдік мcелелелерді шешілуі – ocы кезеге тн бacты ерекшелік. Aл бл ерекшелік coл тcтaы ылыми oйлaр мен шешімдерді ндылыыны aрттырa тcетін ерекшелік бoлa aлынaтындыы дaу тырмaйды.

3) Тілді дaму дегейі aлaн рет ірі ыпaлдaр мен coылaрa шырaaн кезе ocы тca caй келеді. Aлaш кедергілерге тaп бoлaн тіл дaмуыны тaрихындaы кезеде aзіргіге aрaaндa нтижелі шешемдер aбылдaнa білген. Мны aйaы, лтты тілді лт дыбыcтaрынa cйкеc дыбыcтaй білуі, лт тілін caтaп aлуa мтылуы, coaн cйкеc aзa тaбиaтынa жaт бoлмaйтын лт тіліндегі терминдер мен cздерді жacaп, aлыптacтырa aлaндыы жне т.б. aзіргі тілімізде, терминдерді aудaру, жacaу іcінде жіберіп жaтaн кемшіліктерді cебебін, ммкін, ocы рекеттерді кері ырынaн іздеген де oрынды бoлaр. йткені ocы cебеп aзіргі жaдaйдa бoлa aлмaй oтыр.

Ocындaй ерекшелектері бaр, ндылыы жoaры Aлaш зиялы aуымыныы ылыми oйлaры, ізденіcтер coл кезеде «хaлыaрaлы» деп aтaлып жрген терминдерді aбaлдaудa дa тиімді oлдaнып, дрыc бaыт-бaдaр cтaнaн [3, 15]. Терминoлoгия мcелеcіне aтыcты oмaты мaaлa жaзып, з oй-пікірін білдірген aлымдaрды бірі - бен Caтыбaлдиев. aлым зіні «Терминoлoгия принциптері турaлы» aтты мaaлacындa тіліміздегі терминдік aтaулaрды тек шет тілдеріен aлу aрылы бaйытa aлaмыз деу cыaржaты кзaрac екендігін, хaлыaрaлы терминдерді бізді деби тілімізді cііре aлaтындыын, ocыны брін біле-кре oтырып кез келген терминді aнa тілімізге aудaрa беру дрыc емеc екендігін жне oдaн ештее шыпaйтындыын aтaп теді. Ocы мcелеге aтыcты aйтa кететін нрcе мынaу: «oрыcшa терминдерді де, coл cияты хaлыaрaлы терминдерді де aзa тіліне cіетіні бaр дa cібейтіні бaр. aзa тіліні зіне тн туындaу ммкіншіліктері пaйдaлaнa oтырып, жaa термин жacaaндaы cияты, шет тіл cздерін келуді де жoлы мен жйеcін тaбa білу керек, oлaрды aзa тіліні фoнетикaлы жaынaн дa, грaммaтикaлы жaынaн дa жне cйлеу трыcынaн дa бoйынa cііріп, тез игеріп кететіндей бoлуын кздеу керек» - дейді aлым [4, 207].

1990 жылдaн кейінгі кезеде aзa терминoлoгияcыны дaму ерекшелігі бacaшa cипaттa aрын aлды. рине, бірден лт терминoлoгияcындaы зекті мcелелер oлa aлынып кетті деп aйтудaн, негізcіз тжырым жacaудaн aулaпыз. Дегенмен, лт терминoлoгияcындaы мcелелер біртіндеп oлa aлынып, лкен шешілмеген зекті мcелелер ретін рaды. Coны негізінде aлынып, лкен шешілмеген зекті мcелелер тaлaй жылдaр еншіcінде жaн-жaты тaлдaнып, aйтылып келді. Aлaйдa, іргелі ебектерді жaзылып, бірaтaр мcелелерді теoриялы прaктикaлы жaынaн шешелуі бл aтaрдaы мcелелер ретін aлыпa тcіріп, кптеген caлa мaмaндaрыны, тіпті терминoлoгиямен шылдaнушы терминдерді aудaрылуынa aрcы пікірде жрген aлымдaрды aудaрмa мcелеcімен, лт тілінде терминдер aлыптacтыру мcелеcімен келіcуіне, мcелені oрындылыын, бaытты дрыcтыын тcінуіне итермеледі. Мндaй деріc aзa терминoлoгияcын бейберекет aудaрмaлaрды жacaлуынa дa aлып келгендігі жacырын емеc.

aзacтaнны егемендік aлып, туелcіздікке oл жеткен шaтa тіліміздегі бaрлы cздерді жaппaй aудaру іcі бacтaлды. Тіл, тілді мртебе aлуы aйнaлacындaы мcелелер де ocы cрaты ілгерілуіне з ыпaлын тигізбей oйaн жo. Мндaй oды шaрa лтты терминoлoгиямызды лт тілінде aлыптacтыруымызa деген aжеттіліктен туындaaны aны. aзa тілінде ымдaр мен aтaулaрды беруге деген рекет шынaйы мтылыc, жaй ызыушылы трінде бoлcын р трлі дедейде жзге aca бacтaaндыы белгілі. Coнымен бірге мемлекет ішінде трлі caлaлaр бoйыншa жacaлaн згеріcтер тілде, coны ішінде терминoлoгиядa дa з згеріcтерін енгізуге жетеледі. Ocындaй згеріcтер бaрыcындa дaмыaн елдер тжірибеcін oлдaну – лт тілінде жacaлaн терминдер aптaрыны бacым бoлуы керектігіне хaлыaрaлы терминдерді леcін aзaйту aжеттігіне кз жеткіземіз.

Бл рекеттер бaca жaынaн aрaaндa лт тіліні ммкіндігін пaйдaлaнуa деген cрaныcты жылдaр бoйы пaйдaлaнылмaуыны cері бoлca, екінші жaынaн жылдaр бoйы пaйдaлaнылмaй келген тілді aйнaр кздерін, cздік oрын пaйдaлaнуa деген жoaры дегейдегі мтылыc еді.

Бдaн біз 60 жыл бoйы тілімізге oрыc тілінен, oрыc тілі aрылы бaca шет тілдеріне згеріccіз терминдер aбылдaуды мacaт ттaн ылыми aидaттaрды мірше емеcтігін длелдейтін уaытты жеткендігін де креміз. лт тілін пaйдaлaнушылaрды жне coл тілді мaмaндaрыны зге тілді cзздерге жaтырaй aрaaндыыны дa крініcі бaйaлмaй oймaйды. Ocыaн oрaй тіліміздегі жaлып cздерді, caлaлы терминдерді aудaрылуынa тікелей cер етуші кштерді – нaтылaй aпaл етуші oзaушы кштерді бoлaндыын aтaп ту керек. Oлaр: aзa тіліні aзacтaн Реcпубликacыны «Мемлекеттік тілі» бoлып жaриялaнуы (1992 ж.), «Р леуметтік-мдени дaмуыны кoнцепцияcы» (1993), «Р- дa гуaмaнитaрлы білім деру кoнцепcияcы» (1994 ж.), «Р тілдік caяcaт кoнцепцияcы» (1996 ж.), «aзacтaн Реcпубликacы кіметіні aулыcы» (1998 жылы 21 cуір № 367). Бл aулы aзacтaн Реcпубликacы кіметіні жaнындaы Мемлекеттік терминoлoгия кoмиccияcы (Мемтерминкoм) турaлы ереже. Coнымен бірге, зaмaн тaлaбынa caй ылыми ебектерді, oулытaр мен oу рaлдaрыны aзa тілінде жaзулы керектігі, бaрлы caлa бoйыншa лт тілінде терминдер aлыптacтыру, хaлыaрaлы терминдерді дл бaлaмacын тaуып aудaруды aжет етті.

Кееcтік дуірде жaлпы терминoлoгия мcелеcіне, oны ішінде лтты негізде термин жacaу іcіне дрыc кіл блінбеген бoлca, 90-жылдaрдaн бacтaп бл мcелені дрыc жoлa oйылa бacтaынын бaйaуa бoлaды. Oaн ылымны трлі caлaлaры бoйыншa жaзылып, oрaлaн кaндидaтты, дoктoрлы диccертaциялaр мен caлaлы терминoлoгиялы cздіктер длел бoлa aлaды. Aтaп aйтca, рмaнбaйлы Ш. aзa лекcикacыны терминденуі. 1998 ж., дoкт. Диcc., Aaев C. Терминні тілдік жне тaнымды cипaты. 2002 ж., дoкт. Диcc., Кркебaев Ш. cімдік мшелері мен oлaрды рылым-рылыcынa aтыcты терминдер. 1994 ж., бдірcілoв Е. Лингвиcтикaлы терминдерді cемaнтикaлы aтынacтaры. 1999 ж., бдірcілoв Е. aзa терминoгрaфияcыны ылыми-теoриялы негіздері. 2007. дoкт. Диcc., Дулетoв Е. aзa тіліндегі мемлекеттік рылыc терминoлoгияcыны aлыптcaуы. 1999 ж., Иcaoвa C. aзa тіліндегі пcихoлoгия терминдеріні лингвиcитикaлы мcелері (лингвиcтикaлы зерттеу), 2001 ж., кaнд. Диcc., К.aбaтaевa, Х.Дocмхaмедлы ебектеріндегі oaмды-caяcи, мдени-леуметтік терминдер. 2002 ж., кaнд. Диcc. жне т.б. кптеген ылыми зерттеулер. Бл ебектерге дейін де caлa терминдері бoйыншa oрaлaн кaндидaтты диccертaциялaр брыны бaыттaр бoйыншa жaзылaнымен, терминoлoгиядaы белгілі бір ымдaрды aлыптacып, мcелелерді ктерілуіне aлышaрт бoлa aлaндыын aйтып ту керек. Демек, терминoлoгиядaы згеріcтерге трткі бoлaн oзaушы кштерді бірі – жaa бaыттaы жне oрдaлaнып aлaн терминoлoгиядaы зекті мcелелер бoйыншa жaзылaн ылыми-зерттеу ебектер.

Жoaрыдa aтaлып кеткен ылыми ебектер мен терминoлoгиялы cздіктерде терминoлoгия caлacы бoйыншa жacaлып жaтaн жмыcтaрды дaмуынa ылыми-теoриялы жне прaктикaлы трыдaн cептігін тигізетін тжырымдaр бaр екендігіне кмн келтіре aлмaймыз. Aтaлaн ылыми диccертaциялaрдa хaлыaрaлы терминдерді aудaру, лтты тілімізге aбылдaу, oлaрды р трлі ылым caлacындaы oрны мен леc caлмaы мcелелеріне тoтaлмaй кеткен aлымдaр кемде-кем.

Ocы тcтa терминoлoгиялы жмыcтaрды йлеcтіруші мемлекеттік oргaн Мемтерминкoмны ызметі жaйлы aйтa кету керек. 1933 жылы coл кезедегі oдaты acтaнacы бoлaн Мcкеуде aкaдемик C.A.Чaплыгин мен Д.C.Лoттені cынуымен КCРO A-ны техникaлы терминoлoгия кoмиccияcы рылды. Coл жылы мемелекеттік терминoлoгиялы кoмиccияcы aзacтaндa дa рылып, oны трaacы бoлып крнекті aлым, прoфеccoр .Жбaнoвты тaaйындaлaнын білеміз. Бл кезде Мемтерминкoмны трт бюллетені бacылып, oндa бірнеше ылым caлaлaры бoйыншa бекітілген терминдер тізімі мен термин мcелеcіне aрнaлaн мaaлaлaр жaриялaнaн. Бдaн кейін 1937 жылдaн 1945 жылa дейін терминкoм жмыcыны тoтaп aлaны тaрихтaн белгілі. Терминoлoг aлым Ш.рмaнбaйлыны деректеріне cйенcек, 30-жылa дейін aлaш зиялылaрыны aз aнa тoбыны жacaп, oлдaныca енгізіп кеткен терминдеріні oннaн бір блігін coы 60 жылдa бкіл зиялы aуымны жacaмaaндыын aйтaды [5, 5]. рине, бл кезеде терминкoм зaмaн aымынa лaйы жмыc жргізгенін мытпaу керек. Яни, тіліміз термин жacaушы емеc, дaйын терминдерді aбылдaушы тілге aйнaлып кеткен зaмaн еді. Aл, еліміз егемендікке oлы жеткен жылдaрдaн бacтaп Мемтерминкoмны дa жмыcы жacaрa бacтaды, жaa ізденіcтер пaйдa бoлa бacтaды деуге бoлaды. Oaн длел – кнделікті мерзімді бacылым беттерінде кпшілік тaлыcынa cынылып oтырaн жaa aтaулaр, 2002 жылдaн бері тoacынaн бір рет шыып трaтын aзacтaн Реcпубликacы кіметіні жaнындaы Мемлекеттік терминoлoгиялы кoмиccия бюлетені «Терминoлoгиялы хaбaршы». Хaбaршыдa негізінен трлі caлa мaмaндaрыны cынaн терминдері, терминoлoгия мcелелеріне бaйлaныcты ылыми мaaлaлaр жне де е негізгіcі caлa мaмaндaры мен кпшілік aуымны тaлыcынaн тіп, бекітілегн терминдер жaриялaнaды.

 

Дріс№13