Жтылу факторлары жне себептері

Жтылу деп ыма опанынан оршаан таужыныстара жуу сйытыыны сзілуін айтады. Жтылуды негізгі факторлары: абата репрессия жне абат таужыныстарында сзілу арналарды таралуы. Жтылу себептері шартты трде геологиялы, техникалы, таулы-техникалы жне йымдасан деп блінеді.

Геологиялы себептерге абата жуу сйытыыны сзілу арындылыымен аныталатын жмыс учаскесіні барлы геологиялы жне гидрогеологиялы жадайлар ерекшеліктері жатады. Жтылу абаттары байланыспаан са кеуекті, кеуекті (мды жне ірісыныты), карсты жне жарышаты таужыныстармен крсетілген. Біршама арынды жтылулар жиі ірі сыныты, карсты жне жарышаты таужыныстарда байалады. Байланыспаан жне уысты таужыныстарды орналасу тередігі детте 300 м аспайды, жарышаты таужыныстар болса ымамен кез келген тередікте кездесуі ммкін. Осыан байланысты таужыныстарды жарышатылыы геологиялы крделіктерді ммкін болатын белдемі ретінде зерттелуі ажет.

Таужыныстардаы жарышатар геометриялы ерекшеліктері, морфологиясы жне генезисі бойынша жіктеледі.

Геометриялы ерекшеліктері бойынша жарышатар жйелік, ретсіздік жне полигоналды, тік (лау брыштары 72-90⁰), ия (45-72⁰), жазы (6-45⁰) жне клдене (6⁰ дейін) болып блінеді.

Жтылу белдемдерін баалау кезінде лкен маыза ие болатын жарышатарды негізгі параметрлеріне: алшатыы, шоырлануы (оларды арасында нормаль бойынша араашытыы) жне жиілігі (ымада клдене бойынша оларды арасындаы араашытыы). Таужыныстарды тередігі жоарлаан сайын клдене жне жазы жарышатарды алшатыы жне шоырлануы детте тмендейді. абатты алындыы жоарлаан сайын згермеген жадайларда жарышатар арасындаы арашытыы да жоарлайды. Берілген абатты аттылыы жоарлаан сайын жарышатарды шоырлыы тмендейді.

Ашылымы бойынша жарышаат жа (<1,0 мм), са (1,5 мм), орташа (5-20 мм), ірі (20-100 мм) жне те ірі (>100 мм). Таужыныстарда лшемдері 0,1 ден 1 мм дейін жарышатарды таралуы белгілі жадайларда жуу сйытыыны жтылуыны пайда болу шін жеткілікті бола алады.

Жарышатарды ашылымы тыыздайтын материалды трі, жуу немесе тампонажды ерітіндіге енгізілетін толтырышты млшері мен блшектер лшемдері, сонымен атар тампонажды оспаларды рамы жне жтылуды жою дістері аныталады.

Генетикалы типі бойынша массивте жарышатарды ауданды жне тередік таралуын алдын ала баалауа болады. Осылай петрогенетикалы жарышатар шін олар массивті литологиясымен тыыз байланысты. Олара жарышатарды ашылуы жне шоырлануытаужыныстарды алындыымен жне рамымен аныталатыны сипатты. Соылара жарышатарды баытталуы да баынышты.

Экзогенді жарышатарды таралуы экзогенді факторлара, сонымен атар массивті литологиялы-тектоникалы ерекшеліктерге баынышты. Олар, мысалы, таужыныстарды лсіз абатшаларына, тектоникалы белдемдерге жне т.б. штасуы ммкін.

Жасанды жарышатар негізінен адамдарды инженерлік рекеттілігімен аныталады.

Карстармен байланысты жуу сйытыыны жтылуы еритін таужыныстарды (карбонатты, сульфатты, тздар шгінділері) таралу аудандарында кездеседі. Осындай таужыныстарда брылау кезінде уыстарды, арналарды, галерея, гірлерді ашылуы, сонымен атар брылау ралыны тсіп кету жадайлары орын алуы ммкін. Карсты жергілікті таралуына байланысты жтылу арындылыы кенет згеруі ммкін. Таужыныстарды карстылыы тередік жоарлаан сайын тмендейді.

Ттастылыы, сзілу крсеткіші жне меншікті су жтылуы бойынша таужыныстарды жинаталан жіктелуі (8.1 кесте) атты пайдалы азбалара брылау кезінде жуу сйытыыны ммкін болатын жтылуды болжау шін аудан (учаскі) ымасыны гидрогеологиялы зерттеу мліметтерін олдануа ммкіндік береді. Ол таужыныстарды сулылыы, жарышатылыы немесе карсталуы жоары болан сайын кбеетін жтылуды алдын-ала ескеру жне жою дістерін тадау шін негіз болып келеді.

Біршама жоары жтылулар детте аномалды тмен абатты ысым (АТ) белдемдерде кездеседі. алыпты абатты ысымыа таулы градиент ысымы = 0,01 МПа те болатын су арыны болып есептеледі. <0,01 МПа кезінде абат суды жта бастайды.

Жуу сйытыы жтылуыны техникалы себептері ыма конструкциясыны дрыс тадауымен (мысалы, ыма опаны диаметріні тарылуы уаыт бірлігінде жоалан сйыты млшерін тмендетеді), жуу дісін, тазалаыш агентті трін жне оны параметрін тадаумен (тыыздылыы жне реологиялы асиеттері); ыма абырасы бойынша жуу сйытыы аыныны жылдамдыымен, ымада брылау ралыны айналу жиілігімен, ыманы ашы опанында жмыс затылыымен (опанды кеейту кезінде, жтылу белдемдерінде жеке араашытытарды айта брылау кезінде жне т.б.); абата тсетін ысым ауытуыны згеруімен байланысты.

 

8.1 кесте