ЖИЫРМА ШІНШІ СЗ
АБАЙ (ИБРАИМ) НАНБАЕВ
АРА СЗДЕР
МАЗМНЫ
| Бірінші сз ........................................................................................................... | |
| Екінші сз ............................................................................................................ | |
| шінші сз .......................................................................................................... | |
| Тртінші сз ........................................................................................................ | |
| Бесінші сз ........................................................................................................... | |
| Алтыншы сз ...................................................................................................... | |
| Жетінші сз ......................................................................................................... | |
| Сегізінші сз ........................................................................................................ | |
| Тоызыншы сз ................................................................................................. | |
| Оныншы сз ....................................................................................................... | |
| Он бірінші сз ..................................................................................................... | |
| Он екінші сз ...................................................................................................... | |
| Он шінші сз ..................................................................................................... | |
| Он тртінші сз .................................................................................................. | |
| Он бесінші сз ..................................................................................................... | |
| Он алтыншы сз ................................................................................................ | |
| Он жетінші сз .................................................................................................... | |
| Он сегізінші сз .................................................................................................. | |
| Он тоызыншы сз ............................................................................................ | |
| Жиырмасыншы сз ........................................................................................... | |
| Жиырма бірінші сз .......................................................................................... | |
| Жиырма екінші сз ........................................................................................... | |
| Жиырма шінші сз .......................................................................................... | |
| Жиырма тртінші сз ....................................................................................... | |
| Жиырма бесінші сз .......................................................................................... | |
| Жиырма алтыншы сз ..................................................................................... | |
| Жиырма жетінші сз ......................................................................................... | |
| Жиырма сегізінші сз ....................................................................................... | |
| Жиырма тоызыншы сз ................................................................................. | |
| Отызыншы сз ................................................................................................... | |
| Отыз бірінші сз ................................................................................................. | |
| Отыз екінші сз .................................................................................................. | |
| Отыз шінші сз ................................................................................................. | |
| Отыз тртінші сз .............................................................................................. | |
| Отыз бесінші сз ................................................................................................ | |
| Отыз алтыншы сз ............................................................................................ | |
| Отыз жетінші сз ............................................................................................... | |
| Отыз сегізінші сз .............................................................................................. | |
| Отыз тоызыншы сз ....................................................................................... | |
| ырыншы сз .................................................................................................. | |
| ыры бірінші сз ............................................................................................. | |
| ыры екінші сз .............................................................................................. | |
| ыры шінші сз ............................................................................................. | |
| ыры тртінші сз .......................................................................................... | |
| ыры бесінші сз ............................................................................................ |
БІРІНШІ СЗ
Бл жаса келгенше жасы ткіздік пе, жаман ткіздік пе, йтеуір бірталай мірімізді ткіздік: алысты, жлысты, айтысты, тартысты - урешілікті кре-кре келдік. Енді жер ортасы жаса келдік: ажыды, жалытык; ылып жрген ісімізді бріні баянсызын, байлаусызын крдік, брі оршылы екенін білдік. Ал, енді алан мірімізді айтіп, не ылып ткіземіз? Соны таба алмай зім де айранмын.
Ел бау? Жо, елге баым жо. Баусыз дертке шырайын деген кісі бапаса, не албыртан, кілі басылмаан жастар баамын демесе, бізді дай сатасын!
Мал бау? Жо, баа алмаймын. Балалар здеріне керегінше здері баар. Енді артайанда ызыын зі тгел кре алмайтын, ры, залым, тілемсектерді азыын баып беремін деп, алан аз ана емірімді ор ылар жайым жо.
ылым бау? Жо, ылым баара да ылым сзін сйлесер адам жок. Білгеніді кімге йретерсі, білмегеніді кімнен срарсы? Елсіз-кнсізде кездемені жайып салып, колына кезін алып отыранны не пайдасы бар? Мдасып, шер таратысар кісі болмаан со, ылым зі - бір тез артайтатуын кйік.
Софылы ылып, дін бау? Жо, ол да болмайды, оан да тынышты керек. Не кілде, не крген кніде бір тынышты жо, осы елде, осы жерде не ылан софылы?
Балаларды бау? Жо, баа алмаймын. Баар едім, алайша бауды мнісін де білмеймін, не болсын деп баам, ай елге осайын, ай харакетке осайын? Балаларымны зіне ілгері міріні, біліміні пайдасын тыныштыпен крерлік орын тапаным жо, айда бар, не ыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп баам? Оны да ермек ыла алмадым.
Аыры ойладым: осы ойыма келген нрселерді ааза жаза берейін, а ааз бен ара сияны ермек ылайын, кімде-кім ішінен керекті сз тапса, жазып алсын, я оысын, керегі жо десе, з сзім зімдікі дедім де, аыры осыан байладым, енді мнан баса ешбір жмысым жо.
ЕКІНШІ СЗ
Мен бала кнімде естуші едім, бізді аза сартты крсе, клуші еді: «енеді райын ке олты, шлдіреген тжік, арадан й тбесіне саламын деп, амыс артан, бтадан корыан, кз кргенде «ке-ке» десіп, шыып кетсе, ызын ботасан, «сарт-срт деген осы» деп. Ноайды крсе, оны да ботап клуші еді: «тйеден орыан ноай, ата мінсе, щаршап, жаяу жрсе, демін алады, ноай дегенше, ноай десеізші, ткке ыайы келмей-тын солдат ноай, ашын ноай, «башалшік»[1] ноай» деп. Орыса да клуші еді: «ауылды крсе шапан, жаман сасыр бас орыс» деп. Орыс ойына келгенін ылады деген... не айтса соан нанады, «зын латы тауып бер депті» - деп.
Сонда мен ойлаушы едім: ей, дай-ай, бізден баса халыты брі антран, жаман келеді екен, е туір халы біз екенбіз деп, лгі айтылмыш сздерді бір лкен ызы кріп, уанып клуші едім.
Енді арап трсам, сартты екпеген егіні жо, шыармаан жемісі жо, саудагеріні жрмеген жері жо, ылмаан шеберлігі жо. зіменен зі уре болып, біріменен бірі ешбір шаари жауласпайды. Орыса арамай транда азаты лісіні ахиреттігін, тірісіні киімін сол жеткізіп трды. ке балаа имайтын малыды кірелеп, сол айдап кетіп трды ой. Орыса араан со да, орысты нерлерін бізден олар кп йреніп кетті. лкен байлар да, лкен молдалар да, ептілік, ырмызылы, сыпайылы брі соларда. Ноайа арасам, солдаттыа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, азаа да шыдайды, молда, медресе сатап, дін ктуге де шыдайды. Ебек ылып мал табуды да жнін солар біледі, салтанат, сем де соларда. Оны малдыларына зын тамаымыз шін, біріміз жалшы, біріміз ош алушымыз. Бізді е байымызды: «сні шашы[2] аяы білн пышыратыра ойан идн тгіл, шы, сасы аза», - деп йінен уып шыарады. Оны брі бірін бірі уып, ор болмай, шаруа уып, нер тауып, мал тауып зор боланды сері. Орыса айтар сз де жо, біз лы, кі адарлы да жопыз. Баанаы матан, баанаы уанан, клген сздеріміз айда?
ШІНШІ СЗ
азаты біріні біріне аскнем болмаыны, біріні тілеуін бірі тілеспейтыныны, рас сзі аз болатыныны, ызметке таласыш болатыныны, здеріні жалау болатыныны себебі не? мма алама белгілі данышпандар лдеашан байаан: рбір жалау кісі ора, айратсыз тартады; рбір айратсыз ора, матаныш келеді; рбір матанша ора, аылсыз, надан келеді; рбір аылсыз надан, арсыз келеді; рбір арсыз жалаудан срамса, зі тойымсыз, тыйымсыз, нерсіз, ешкімге достыы жо жандар шыады.
Мны брі трт аяты малды кбейтеміннен баса ойыны жотыынан, зге егін, сауда, нер, ылым секілді нрселерге салынса, блай болмас еді. рбір мал іздеген малым кп болса, зімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал кбейсе малшылара батырма, здері етке, кымыза тойып, слуды жайлап, жйрікті байлап отырма. ыстауы тарлы ылса, арызы жеткендік, сыйы ткендік, байлы ызметімен біреуді ыстауын сатып алма, ептеп алма, тартып алма. Ол ыстауынан айрылан жне біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздыынан елден кетпек, р азаты ойы осы.
Осылар біріне бірі досты ойлай ала ма? Кедей кп болса, аысы кем болар еді, малдан айрыландар кбейсе, ыстауы босар еді деп, мен ананы кедей болса екен деп, ол мені кедей болса екен деп, уелде ішімізбен ас саынды. рберден со сыртымыза шыты, жауласты, дауласты, партияласты. Осындай астара сзім тімді болсын жне де ептеп мал жиюа кшім жетімді болсын деп, ызметке болысты, билікке таласты.
Сонан со не момынны баласы бтен жаа шыып, ебек ылып, мал іздемейді, егін, сауданы керегі жо болады. з басын зі осындай таласпенен кісі кбейтеміз деп партия жиандарды бгін біреуіне, ерте біреуіне кезекпен сатады да жреді. рылар тыйылмайды. Ел тыныш болса, оны рлыын ешкім сйемес еді. Ел екі жар болан со, кім ант ішіп атап, арамдыын жатап сйеймін десе, соан жа болып сйеніп, брыныдан рлыын лденеше есе асырады.
Елдегі жасы адамдарды бріні стінен бекер, тірік «шапты, талады» деген р трлі уголовный[3] іс крсетіп, арыз береді. Оан дознание[4] - тергеу шыарады. тірік, крмегенін крдім деуші кулар да лдеашан дайындап ойылан, баанаы жасы адам сайлауа жарамасы шін. Ол адам басын тарма шін жамандара жалынса, оны да адамдыыны кеткені, егер жалынбаса, тергеулі, сотты адам болып, ешбір ызметке жарамай, басы атерге тсіп ткені. Ол болыс боландар зі улы, «адамдыпенен» болыстыа жеткен со, момынды адірлемейді, зіндей арам, уларды адірлейді, зіме дос болып, жрдемі тиеді деп, егер ас болса, бір трлі зіме де залал жасауа олынан келеді деп.
Осы кнде аза ішінде «ісі білмес, кісі білер» деген маал шыты. Оны мнісі: «ісіні тзулігінен жетпессі, кісіні амалшы, айлалыынан жетерсі» деген сз. ш жыла болыс сайланады. уелгі жылы: «Сені біз сайламады па?» - деп елді блданандыымен кні теді. Екінші жылы кандидатпенен адысып кні теді. шінші жылы сайлауа жаындап, таы болыс болып алара ммкін болар ма екен деп кні теді. Енді несі алды? Осы аза халыны осындай бзышылыа тартып, жылдан жыла тмендеп бара жатанын крген со, мені ойыма келеді: Халыты болыстыа сайлаймын деген кісісі плен адрлі орысша образование[5] алан кісі болсын. Егер де орталарында ондай кісісі жо болса, яки бар болса да сайламаса, уезный начальник бірлн военный губернаторды назначениесі бірлн[6] болады десе, бл халыа бек пайдалы болар еді. Аны себебі: уелі ызметмар аза балаларына образование беруге ол да - пайдалы іс, екінші - назначение бірлн болан болыстар халыа міндетті болмас еді, лытара міндетті болар еді.
Уа жне назначение ыланда тергеуі, срауы барлыына арамаса, тірік арыз берушілер азаяр еді, блки жоалар еді. Уа жне рбір болыс елде старшина басы бір би сайлананды, бл халыа кп залал боландыы крініп, сыналып білінді. Бл билік деген бізді аза ішінде рбір сайланан кісіні олынан келмейді. Бан брыны «асым ханны аса жолын, Есім ханны ескі жолын», з Туке ханны «Кл тбені басыда кнде кеес» боланда «Жеті жарысын»[7] білмек керек. м, ол ескі сздерді айсысы заман згергендікпенен ескіріп, бл жаа замана келіспейтын болса, оны орнына татымды толы билік шыарып, тлеу салара жарарлы кісі болса керек еді, ондай кісі аз, яки тіпті жо.
Брыны аза жайын жасы білген адамдар айтыпты: «Би екеу болса, дау тртеу болады» деп. Оны мнісі - та болмаса, жп билер таласып, дау кбейте береді дегенмен айтылан сз. йтіп би кбейткенше, рбір болыс елден толымды-білімді ш-а кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар тссе, жаманшылыы шкере білінгендікпенен тссе, йтпесе тспесе. Ол билерге даугер адамдар арамай, екеуі екі кісіні билікке тадап алып, стіне біреуді посредникке[8] сайлап алып, біте берсе, егер оан да ынтыматаса алмаса, баанаы ш биді біреуін алып, яки жеребемен сайлап алып жгінсе, сонда дау замай бітім болар еді.
ТРТІНШІ СЗ
рбір байаан адам білсе керек: клкі зі бір масты екенін, рбір мас кісіден афил кп тетынын да, рбір масты сйлеген кезінде бас ауыртатынын. Блай боланда, клкіге салынан кісі не шаруадан, не аылдан, не ят келерлік істен р, афил кп ткізіп отырса керек. Осындай афилдік кп ткізіп, елемеген кісіні не дниеде, не ахиретте басы бір ауырмай алмаса керек.
рбір уайым-айы ойлаыш кісі не дние шаруасына, не ахирет шаруасына згеден жинаыра болса керек. рбір жинаылыты тбі кеніш болса керек. Енді олай боланда, немі уайым-айыменен жре аламыз ба? немі уайым-айыа жан шыдай ма екен? немі клмей жре аламыз ба, немі клмей жруге жан шыдай ма екен? Жо, мен немі уайым-айыменен бол демеймін. Уайым-айысыздыыа уайым-айы ылдаы, сол уайым-айысыздытан тыларлы орынды харакет табу керек м ылу керек. рбір орынды харакет зі де уайым-айыны азайтады, орынсыз клкіменен азайтпа айыны, орынды харакетпен азайт!
Шыар есігін таба алмай, уайым-айыны ішіне кіріп алып, амалып алма, ол зі де - бір антранды жне рбір жаман кісіні ылыына клсе, оан рахаттанып клме, ыза боланынан кл, ызалы клкі зі де - айы. Ондай клкіге немі зі де салынбассы, рбір жасы адамны жасылы тапанына рааттанып клсе, оны жасылыты жасылыынан тапандыын ибрат кріп кл. рбір ибрат алматы зі де мастыа жібермей, уаытымен тотатады. Кп клкіні брін де матааным жо, оны ішінде бір клкі бар-ау, дай жаратан орныменен іштен, ккіректен келмейді, олдан жасап, сырты менен бет-аузын тзеп, бай-бай клкіні нін сндеп, демішілік шін клетін бояма клкі.
Адам баласы жылап туады, кейіп леді. Екі ортада бл дниені раатыны айда екенін білмей, бірін-бірі адып, біріне бірі матанып, есіл мірді ескерусіз, боса, жарамсыз ылыпен, ор етіп ткізеді де, таусылан кнінде бір кндік мірді бар малына сатып алуа таба алмайды.
улы саума, кз сзіп, тіленіп, адам саума - нерсіз итті ісі. уел дайа сыйынып, екінші з айратыа сйеніп, ебегіді сау, ебек ылса, ара жер де береді, р тастамайды.
БЕСІНШІ СЗ
Ккірек толан айы кісіні зіне де билетпей, бойды шымырлатып, буынды ртып, я кзден жас болып аады, я тілден сз болып аады. азатар: «, дай, жас баладай айысыз ыла кр!» деп тілек тілегенін зім крдім. Онысы жас баладан грі зі есті кісі болып, ескермес нрсесі жосып, айылы кісі болансыаны. айысы не десе, маалдарынан танырсы: «Тстік мірі болса, кндік мал жи», «зіде жо болса, ке де жат», «Мал - адамны бауыр еті», «Малдыны беті - жары, малсызды беті - шары», «Ер азыы мен брі азыы жолда», «Ерді малы елде, еріккенде олда», «Берген перде бзар», «Алаан олым - береген», «Мал тапан ерді жазыы жо», «Байдан мітсіз - дайдан мітсіз», «арны ашса, аралы йге шап», «айраы жо клден без, айыры жо елден без» деген осындай сздері кп, есепсіз толып жатыр.
Бл маалдардан не шыты? Малм болды: аза тынышты шін, ылым шін, білім шін, ділет шін ам жемейді екен, біра мал шін ам жейді екен, ол малды алайша табуды білмейді екен, бар білгені малдыларды алдап, матап алма екен, бермесе оныменен жауласпа екен, егер малды болса, кесін жаулауды да ят крмейді екен. йтеуір рлы, улы-смды, тіленшілік, соан саан ылыты айсысын болса да ылып мал тапса, жазалы демесек керек екен.
Бларыны жас баланы аылынан несі арты? Біра, жас бала ызыл ошатан орушы еді, блар тозатан да орыпайды екен. Жас бала ялса, жерге ене жаздаушы еді, блар неден болса да ялмайды екен. Сол ма артыланы? олымыздаыны лестіріп талатпаса, біз де зідей болмаса, безеді екен. Іздеген еліміз сол ма?
АЛТЫНШЫ СЗ
азаты бір маалы: «нер алды - бірлік, ырыс алды - тірлік» дейді. Бірлік андай елде болады, айтсе тату болады - білмейді. аза ойлайды: бірлік ат орта, ас орта, киім орта, дулет орта болса екен дейді. Олай боланда байлытан не пайда, кедейліктен не залал? Аайын рымай мал іздеп не керек? Осы ма бірлік? Жо, бірлік - аыла бірлік, мала бірлік емес. Малыды беріп отырса, атасы баса, діні баса, кні басалар да жалданып бірлік ылады. Бірлік мала сатылса антрандыты басы осы. Аайын алмай бірлік ылса керек, сонда ркім несібесін дайдан тілейді, йтпесе дайдан тілемейді, шаруа іздемейді. уел біріне бірі пле іздейді. Не тсін, не ажарын, не кпесін блдап, ол болмаса, бір пле салып, оралатып, йтеуір бірін бірі алдауды амалын іздеседі. Мны ай жерінен бірлік шыты?
«Ырыс алды - тірлік» дейді, ол ай тірлік? Ол осы жан кеудеден шыпаанды па? Жо, ондай тірлік итте де бар. Ондай тірлікті ымбат кріп, блдаан адам лімді жау кріп, ахиретке дшпан болады. Жанын оралатып, жаудан ашып, ора атанып, ебек ылудан, ызмет ылудан ашып, еріншек атанып, ез атанып, дниеде лгі айтылан ырыса дспан болады. Ол айтан тірлік олар емес. Ккірегі, кілі тірі болса, соны айтады. зі тірі болса да, ккірегі лі болса, аыл табуа сз а алмайсы. Адал енбекпен ерінбей жріп мал табуа жігер ыла алмайсы.
Кеселді жалау, ылжабас,
зір тама, зір ас,
Сырты - пысы, іші - нас,
Артын ойлап ялмас,-
болып жріп, тірімін деме, онан да алла жіберген а бйрыты лімні зі арты.
ЖЕТІНШІ СЗ
Жас бала анадан туанда екі трлі мінезбен туады. Біреуі - ішсем, жесем, йытасам деп трады. Блар - тнні мары, блар болмаса, тн жана она й бола алмайды, м зі спейді, уат таппайды. Біреуі білсем екен демеклік. Не крсе соан талпынып, жалтыр-жлтыр еткен болса, оан ызыып, аузына салып, дмін татып арап, тамаына, бетіне басып арап, сырнай-керней болса, дауысына мтылып, онан ержетікірегенде ит рсе де, мал шуласа да, біреу клсе де, біреу жыласа да тра жгіріп, «ол немене?», «бл немене?» деп, «ол неге йтеді?», «бл неге бйтеді?» деп, кзі крген, лаы естігенні брін срап, тынышты крмейді. Мны брі - жан мары, білсем екен, крсем екен, йренсем екен деген.
Дниені крінген м крінбеген сырын тгелдеп, е болмаса денелеп білмесе, адамдыты орны болмайды. Оны білмеген со ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. зелде дай таала хайуанны жанынан адамны жанын ірі жаратан, сол серін крсетіп жаратаны. Сол уат жетпеген, ми толмаан ессіз бала кндегі «бл немене, ол немене?» деп, бір нрсені срап білсем екен дегенде, йы, тама та есімізден шыып кететын марымызды, ержеткен со, аыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сранып, ылым тапандарды жолына неге салмайды екеміз?
Сол рістетіп, рісімізді зартып, марланып жиан азынамызды кбейтсек керек, бл жанны тамаы еді. Тннен жан арты еді, тнді жана бас рызса керек еді. Жо, біз олай ылмады, затай шулап, арадай барылдап, ауылдаы ботытан замады. Жан бізді жас кнімізде билеп жр екен. Ержеткен со, кш енген со, оан билетпедік. Жанды тнге бас рызды, ешнрсеге кілменен арамады, кзбен арамады, кіл айтып трса сенбедік. Кзбен крген нрсені де сыртын кргенге-а тойды. Сырын алай болады деп кілге салмады, оны білмеген кісіні несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, паймыз. Біреу аыл айтса: «з білгені - зіе, з білгенім - зіме», «кісі аылымен бай боланша, з аылымен жарлы бол» деген дейміз, «й, тірі-ай, кімнен кім арты дейсі!» - дейміз, артыын білмейміз, айтып трса паймыз.
Ккіректе суле жо, кілде сенім жо. р кзбенен крген бізді хайуан малдан неміз арты? айта бала кнімізде жасы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамны баласы екенбіз. Енді осы кнде, хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз тк білмейміз, біз де білеміз деп надандыымызды білімділікке бермей таласанда, лер-тірілерімізді білмей, кре тамырымызды адырайтып кетеміз.
СЕГІЗІНШІ СЗ
Осы аылды кім йренеді, насихатты кім тыдайды?
Біреу - болыс, біреу - би. Оларды аыл йренейін, насихат тыдайын деген ойы болса, ол орына сайланып та жрмес еді. Олар здері де озды кісіміз, зіміз біреуге лгі беріп, аыл айтамыз деп сайланды. здері тзеліп жеткен, енді елді тзерлігі-а алан. Ол не ылып тыдасын жне тыдайын десе де олы тие ме? Басында зіндік жмысы бар: лыымыза жазалы болып аламыз ба, яки елдегі бзаыларымызды бліндіріп аламыз ба, яки халымызды блдіріп аламыз ба, яки зіміз шыындап, шыынымызды толтыра алмай аламыз ба? - деген ебіне арай біреуді жетілтейін, біреуді тылтайын деген бейнетіні брі басында, олы тимейді.
Байлар, олар здері де бір кн болса да, дулет онып, дниені жарымы басында тр. зінде жоты малыменен сатып алады. ілдері ккте, кздері аспанда, адалды, арамды, аыл, ылым, білім - ешнрсе малдан ымбат демейді. Мал болса дай тааланы да паралап алса болады дейді. Оны діні, дайы, халы, жрты, білім-яты, ары, жаыны, брі - мал. Сзді айтіп сын, айын десе де, олы тие ме? Ол малды суарма, тойызба, саудасын жима, кзеттірмек, батырма, ры-брі, ыс, суы-сана - солардан сатанба, солардан сатарлы кісі таппа. Оны брін жайастырып, аяын алып келіп, матана орналастыранша ашан? олы тимейді.
Енді ры-залым, см-срия зі де тыдамайды.
Онша-мнша ой жнді оыршылар кнін де кре алмай жр. Аналар андай болып транда, білім, ылым, аылды не ылсын? Жне де білім, ылым кедейге керегі жотай-а: «Бізді не ыласы, ана сзді арлытара айт!» дейді. Оны згеменен ісі жо, ана алдындаы шеуіндей болан жанны ойында ешбір айысы, мы болмаса керек.
ТОЫЗЫНШЫ СЗ
Осы мен зім - азапын. азаты жасы крем бе, жек крем бе? Егер жасы крсем, ылытарын остасам керек еді. Уа рнешік бойларынан адам жасы крерлік, я кілге тияна ыларлы бір нрсе тапсам керек еді. Соны не міт збестікке, не онысы болмаса, мнысы бар ой деп, кілге уат ылуа жаратсам керек еді, ондайым жо. Егер жек крсем, сйлеспесем, мжілістес, сырлас, кеестес болмасам керек еді, тобына бармай, «не ылды, не болды?» демей жату керек еді, ол ммкін болмаса, бларды ортасынан кшіп кету керек еді. Бларды жндеймін деуге, жнделер, йренер деген мітім де жо. Бларды бірі де жо. Бл алай? Бл айтанны бірін ттпай болмас еді.
Мен зім тірі болсам да аны тірі де емеспін. ншейін осыларды ызасынан ба, зіме-зім ыза боланымнан ба, яки бтен себептен бе? - білмеймін. Сыртым сау болса да, ішім ліп алыпты. Ашулансам, ызалана алмаймын. Клсем, уана алмаймын, сйлегенім з сзім емес, клгенім з клкім емес, брі де лдекімдікі. айратты кнімде азаты иып бтен жаа кетпек тугіл, зін жасы кріп, міт етіп жріппін. ашан бден біліп, мітімді зген кезде, зге жака барып, жатты з ылып, йір боларлы айрат, жалын сніп те алан екен. Сол себептен бір жрген уыс кеудемін. Тегінде ойлаймын: б да жасы, лер кезде «ттеген-ай, сондай, сондай ызытарым алды-ау!» деп айылы болмай, алдыы тілеу болмаса, арта ала болмай луге.
ОНЫНШЫ СЗ
Біреулер дайдан бала тілейді. Ол баланы не ылады? лсем орнымды бассын дейді, артымнан ран оысын дейді, артайан кнімде асырасын дейді. Осыдан басасы бар ма?
Балам орнымды бассын демек не сз? зінен алан дние иесіз алар дейсі бе? алан дниені амын сен жемек пе еді? ліп бара жатанда згеден ызанып айтаны ба? згеге имайтын сені не ылан артыша орны бар еді? Баланы жасысы - ызы, жаманы - кйік, не трлі боларын біліп срады? Дниеде зіні крген орлыы аз болды ма? зіні ылан иттігі аз болды ма? Енді бір бала туызып, оны да ит ылуа, оан да орлы крсетуге мнша неге мар болды?
Артымнан балам ран оысын десе, тіршілікте зіні жасылы ылан кісі кп болса, кім ран оымайды? Жаманшылыты кп ылса, баланы раны неге жеткізеді? Тіршілікте зі ылмаан істі, лген со саан бала ксіп ылып бере ала ма? Ахирет шін бала тілегені - балам жасында лсін дегені. Егерде ержетсін десе, зі ержетіп, ата-анасын тзатан тарарлы бала азатан туа ма екен? Ондай баланы сендей ке, сені елідей ел асырап сірмек пе екен?
артайанда асырасын десе, о да - бір бос сз. уелі - зі аруы айтарлы артаюа жетемісі, жо па? Екінші - бала мейірімді болып, асырарлы болып туа ма, жо па? шінші - малы болса, кім асырамайды? Малы жо болса, ай асырау толымды болады? Баланы мал табарлы болары, мал шашарлы болары - ол да екі-талай. Хош, дай таала бала берді, оны зі жасы асырай білесі бе? Білмейсі, брыны з кнді зі ктергеніменен трмай, баланы кнсіне таы да орта боласы. уел балады зі алдайсы: «не, оны берем, міне, мны берем» деп. Бастап балады алдааныа бір мз боласы. Соыра бала алдамшы болса, кімнен кресі? «Бота!» деп, біреуді ботатып, «кпір-ияы, осыан тимедерші!» деп, оны мазаттандырып, бден тентектікке йретіп ойып, сабаа бергенде, молданы е арзанын іздеп, хат таныса болады деп, у, см бол деп, «пленшені баласы сені сыртынан сатып кетеді» деп, тірі жана сендірмей, жат мінез ылып, осы ма берген тлімі? Осы баладан айыр ктесі бе?
Жне мал тілейсідер, неге керек ылайын деп тілейсідер? уелі, дайдан тілеймісі? Тілейсі. дай берді, бергенін алмайсы. дай таала саан ебек ылып мал табарлы уат берді. Ол уатты халал ксіп ыларлы орына жмсаймысы? Жмсамайсы. Ол уатты орнын тауып сарып ыларды білерлік ылым берді, оны оымайсы. Ол ылымды оыса, арлы аыл берді, айда жібергеніді кім біледі? Ерінбей ебек ылса, тілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды? Оны саан керегі жо. Сенікі - біреуден орытып алса, біреуден жалынып алса, біреуден алдап алса боланы, іздегені - сол.
Бл - дайдан тілеген емес. Бл - абыройын, арын сатып, адам жаулаанды, тіленшілік. Хош, сйтіп жріп-а мал тапты, байыды. Сол малды сарып ылып, ылым табу керек. зіе табылмаса бала тапсын. ылымсыз ахирет те жо, дние де жо. ылымсыз оыан намаз, ттан руза, ылан аж ешбір ибадат орнына бармайды. Ешбір аза крмедім, малды иттікпен тапса да, адамшылыпен жмсаан. Брі де иттікпен табады, иттікпенен айрылады. Бейнет, кйігі, ызасы - сол шеуінен баса ешнрсе бойында алмайды. Барында баймын деп матанады. Жоында «маан да баяыда мал бітіп еді» деп матанады. Кедей болан со, таы айыршылыа тседі.
ОН БІРІНШІ СЗ
Осы елді нем ылып жргені немене? Екі нрсе. уелі - рлы, ры рлыпен мал табам деп жр. Мал иесі артылып алып таы да байимын деп жр. лытар алып берем деп, даугерді жеп, тарам деп рыны жеп жр. арапайым жрт рлы айтып мал алам деп, рыа атымды сатып «пайдаланам» деп, не ткізбесін арзана тсіріп алам деп жр. Екінші - бзаылар біреуді ойында жо плені ойына салып, бйтсе бек боласы, бйтсе кп боласы, бйтсе кек аласы, мыты атанасы деп, ауаттыларды азыралы лек болып жр. Кім азса мен соан керек боламын деп, к... ыздырып алып, зін біраз ана азы ылайын деп жр.
лытар «плі-плі», бл табылан аыл екен, мен сені бйтіп сйеймін деп, ананы жеп, сені бйтіп сйеймін деп, мынаны жеп жр. ара халы мені сонша йім бар, сонша ауыл таяыды соайын, дауыды айтайын деп, ай кп бергенге партиялас боламын деп, дайа жазып, жатпай-трмай салып жріп басын, ауылын, атын, баласын сатып жр. Осы бір ры, бзаы жоалса, жрта ой да тсер еді. Шаруа да ылар еді. Бай барын баып, кедей жоын іздеп, ел секілденіп талапа, тілеуге кірісер еді. Енді жртты брі осы екі блік іске орта, мны кім тзейді? Антты, сертті, адалдыты, ятты бір тотаусыз кеткені ме? рыны тыю да оай болар еді, біра осы бзаыны тіліне еретын, азатын байларды кім тыяды?
ОН ЕКІНШІ СЗ
Кімде-кім жасы др, жаман др ибадат ылып жрсе, оны ибадаттан тыюа аузымыз бармайды, йтеуір жасылыа ылан ниетті жамандыы жо ой дейміз. Лкин сондай адамдар толымды ибадата ылымы жетпесе де, ылса екен. Біра оны екі шарты бар, соны білсе екен. уел - иманны итиатын[9] махкамлемек[10] керек, екінші - йреніп жеткенше осы да болады ой демей, йрене берсе керек. Кімде-кім йреніп жетпей жатып, йренгенін ойса, оны дай рды, ибадаты ибадат болмайды. Уа лкин, кімде-кім иман неше нрсе бірлн кмелт табатынын уа неше жерден бзылатынын білмей, басына шалма орап, бірдар атын ктеріп, рузашыл, намазшыл болып жргені кілге алы бермей трып, жыртысын салана сайды. Кзетшісіз, ескерусіз иман трмайды, ыыласымен зін зі адып, шын діни шыншылдап жаны ашып трмаса, салыртты иманы бар деп болмайды.
ОН ШІНШІ СЗ
Иман деген - алла табарака уатааланы[11] шриксіз[12], айыпсыз, бірлігіне, барлыына уа р неге бізге пайамбарымыз саллалау алайи усллм[13] арылы жіберген жарлыына, білдіргеніне мойын снып, инанма. Енді бл иман дерлік инануа екі трлі нрсе керек. уел не нрсеге иман келтірсе, соны хатыына аылы бірлн длел жргізерлік болып аылы длел испат[14] кылара жараса, мны якини иман[15] десек керек. Екінші - кітаптан оу бірлн яки молдалардан есту бірлн иман келтіріп, сол иман келтірген нрсесіне соншалы беріктік керек. Біреу лтіремін деп корытса да, мы кісі мы трлі іс крсетсе де, соан айнып кілі озалмастай берік болара керек. Бл иманды иман таклиди[16] дейміз.
Енді мндай иман сатауа орыпас жрек, айнымас кіл, босанбас буын керек екен. Якини иманы бар деуге ылымы жо, таклиди иманы бар деуге беріктігі жо, я алдаана, я азырана, я бір пайдаланана арап, аты ара деп, я араны а деп, я тірікті шын деп ант ететын кісіні не дейміз? дай таала зі сатасын. Уа рнешік білмек керек, жоары жазылмыш екі трліден баса иман жо. Имана арсы келерлік орында ешбір пенде дай таала кешілігімен кешедідаы демесін, аны шін дай тааланы афуына[17], яки пайамбарымызды шафаатына[18] сыймайды уа ммкін де емес. «ылыш арасында серт жо» деген, «дай тааланы кешпес кнсі жо» деген жалан маалды уат крген мндай пендені жзі рысын.
ОН ТРТІНШІ СЗ
Тірі адамны жректен аяулы жері бола ма? Бізді азаты жректі кісі дегені - батыр дегені. Онан баса жректі асиеттерін анытап білмейді. Раымдылы, мейірбандылы, уа рбір трлі адам баласын з бауырым деп, зіне ойлаандай ойды олара да болса игі еді демек, блар - жрек ісі, асыты та - жрек ісі. Тіл жректі айтанына кнсе, жалан шыпайды. Амалды тілін алса, жрек мыт алады. Бізді азаты «жректісі» матауа сыймайды. Айтана кнгіш, уадада трыш, бойын жаманшылытан тез жиып алыш, кшті соынан итше ере бермей, адасан кпті атыны басын брып алуа жараан, ділетті аыл мойындаан нрсеге, иын да болса, мойындау, ділетті аыл мойындамаан нрсеге, оай да болса, мойындамау ерлік, батырлы осы болмаса, азаты айтан батыры - ншейін жректі емес, асыр жректі деген сз.
аза та адам баласы ой, кбі аылсыздыынан азбайды, аылдыны сзін ып аларлы жректе жігер, айрат, байлаулылыты жотыынан азады. Білместігімнен ылдым дегенні кбіне нанбаймын. Білімді білсе де, арсыз, айратсыздыынан ескермей, стамай кетеді. Жаманшылыа бір ілігіп кеткен со, бойын жиып алып кетерлік айрат азата кем болады. Осы жртты кбіні айтып жрген мыты жігіт, ер жігіт, пысы жігіт деп ат ойып жрген кісілеріні брі - блеге, жаманшылыа еліртпек шін, бірін-бірі «айда батырлап!» ыздырып алады да, артын ойлатпай, азыратын сздері. йтпесе, дайа терістіктен, не ар мен ята терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаан кісі, немі жаманшылыа, матана салынып, з бойын зі бір тексермей кеткен кісі, туір тгіл, уелі адам ба зі?
ОН БЕСІНШІ СЗ
Аылды кісі мен аылсыз кісіні, мені білуімше, бір белгілі парын крдім.
уел - пенде адам болып жаратылан со, дниеде ешбір нрсені ызы крмей жре алмайды. Сол ызыты нрсесін іздеген кезі міріні е ызыты уаыты болып ойында алып. Сонда есті адам, орынды іске ызыып, марланып, іздейді екен-даы, кнінде айтса ла, ойланса кіл сйсінгендей болады екен. Оан бл ткен мірді кініші де жо болады екен. Есер кісі орнын таппай, не болса сол, бір баянсыз, баасыз нрсеге ызыып, мар болып, міріні ызыты, ымбатты шаын иторлыпен ткізіп алады екен-даы, кнінде кінгені пайда болмайды екен. Жастыта бл ызытан со жне бір ызы тауып алатын кісімсіп, жастыы тозбастай, буыны босамастай кріп жріп бірер ызыты уанда-а мойны атып, буыны рып, екінші талапа айрат ылуа жарамай алады екен.
шінші - рбір нрсеге ызыпаты. Ол зі бойа марлы пайда ылатын нрсе екен. рбір марлы зіне бір трлі дерт болады екен, уа рбір мар болан нрсеге жеткенде, яки не-міне, жетер-жетпес болып жргенде, бір трлі масты пайда болады екен.
рбір масты бойдан оатты кп шыарып, аылды кзін байлап, тіректегі араушыларды кзін ашып, «ананы, мынаны» дегізіп, бойды сынататын нрсе екен. Сол уаытта есті кісілер лкен есі шыпай, аылды олдан жібермей, бойын сынатпай жріп ізденеді екен. Есер кісі ер-тоымын тастап, бркі тсіп алып, етегі атыны к...н жауып кетіп, екі кзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны крдім.
Егерде есті кісілерді атарында болы келсе, кнінде бір мртебе, болмаса жмасында бір, е болмаса, айында бір, зінен зі есеп ал! Сол алдыы есеп аланнан бергі міріді алай ткізді екен, не білімге, не ахиретке, не дниеге жарамды, кнінде зі кінбестей ылыпен ткізіппісі? Жо, болмаса, не ылып ткізгеніді зі де білмей алыппысын?
ОН АЛТЫНШЫ СЗ
аза лшылыым дайа лайыты болса екен деп ам жемейді. Тек жрт ыланды ылып, жыылып трса боланы. Саудагер несиесін жия келгенде, «тапаным осы, біттім деп, алса - ал, йтпесе саан бола жерден мал азамын ба?» дейтыны болушы еді ой. дай тааланы дл сол саудагердей ыламын дейді. Тілін жаттытырып, дінін тазартып, ойланып, йреніп лек болмайды. «Білгенім осы, енді артайанда айдан йрене аламын» дейді. «Оымады демесе болад таы, тілімні келмегенін кайтушы ед» дейді. Оны тілі зге жрттан блекше жаратылып па?
ОН ЖЕТІНШІ СЗ
айрат, аыл, жрек шеуі нерлерін айтысып, таласып келіп, ылыма жгініпті. айрат айтыпты: Ей, ылым, зі де білесі ой, дниеде ешнрсе менсіз кмелетке жетпейтынын уел зіді білуге, ерінбей, жалыпай йрену керек, ол мені ісім, дайа лайыты ибадат ылып, ерінбей, жалыпай орнына келтірмек те - мені ісім. Дниеге лайыты нер, мал тауып, абйыр, мансапты ебексіз табуа болмайды. Орынсыз, болымсыз нрсеге йір ылмай, бойды таза сатайтын, кнкрліктен, крсеызар жеілдіктен, нфсі шайтанны азыруынан таратын, адасан жола бара жатан бойды айта жиызып алатын мен емес пе? Осы екеуі маан алай таласады? - депті.
Аыл айтыпты: Не дниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетын - мен, сені сзіді атын - мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан аша алмайды екен, ылымды ып йрене алмайды екен, осы екеуі маан алай таласады? Менсіз здері неге жарайды? - депті.
Онан со жрек айтыпты: Мен - адамны денесіні патшасымын, ан менен тарайды, жан менде мекен ылады, менсіз тіршілік жо. Жмса тсекте, жылы йде тамаы то жатан кісіге тсексіз кедейді, тоып жрген киімсізді, тамасыз ашты кй-жйі андай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, йысын ашылтып, тсегінде дбекшітетын - мен. лкеннен ят сатап, кішіге раым ылдыратын - мен, біра мені таза сатай алмайды, аырында ор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жасылыа елжіреп, еритын - мен, жаманшылытан жиреніп, тулап кететын - мен, ділет, нысап, ят, раым, мейірбаншылы дейтын нрселерді брі менен шыады, менсіз осыларды крген кні не? Осы екеуі маан алай таласады? - депті.
Сонда ылым б шеуіні сзін тыдап болып, айтыпты:
- Ей, айрат, сені айтаныны брі де рас. Ол айтандарынан баса да кп нерлеріні бары рас, сенсіз болмайтыны да рас, біра аруыа арай аттылыы да мол, пайда да мол, залалы да мол, кейде жасылыты берік стап, кейде жамандыты берік стап кетесі, соны жаман, - депті.
- Ей, аыл! Сені айтандарыны брі де рас. Сенсіз ешнрсе табылмайтыны да рас. Жаратан тіріні де сен танытасын, жаралан екі дниені жайын да сен білесі. Біра сонымен трмайсы, амал да, айла да - брі сенен шыады. Жасыны, жаманны сйенгені - сен; екеуіні іздегенін тауып беріп жрсі, соны жаман, - депті. - Сен шеуіні басыды оспа - мені ісім, - депті. Біра сонда билеуші, мірші жрек болса жарайды. Аыл сені ыры кп, жрек сені ол кп ырыа жрмейді: Жасылы айтаныа жаны-діні мар болады. Кнбек тгіл уанады. Жаманшылы айтаныа ермейді. Ермек тгіл жиреніп, йден уып шыарады.
- айрат, сені аруы кп, кші мол, сені де еркіе жібермейді. Орынды іске кшіді аятпайды. Орынсыз жерге олыды босатпайды. Осы шеуі басыды ос, брін жрекке билет, - деп тырып айтушыны аты ылым екен. Осы шеуі бір кісіде мені айтанымдай табылсадар, табаныны топыраы кзге сртерлік асиетті адам сол.
шеуі ала болса, мен жректі жатадым. дайшылы сонда, алпыды таза сата, дай таала алпыа рдайым арайды деп кітапты айтаны осы, - депті.
ОН СЕГІЗІНШІ СЗ
Адам баласына жыртысыз, кірсіз, сыпайы киініп, м ол киімін былап, былжыратып кимей, таза кимек - дрыс іс. Лкин з дулетінен арты киінбек, не киімі арты болмаса да кіліне уат ттып, тым айналдырма - кербезді ісі.
Кербезді екі трлі ылыы болады: бірі бет-пішінін, саал-мртын, мшесін, жріс-трысын, ас-абаын олдан тзеп, шынтаын ктеріп, олын таратап уре болма. Біреуі атын, киімін «айран ішерім» деп, соларды арасында сыпайы жымды жігіт атанбаа, зінен ілгерілерге елеулі болып, зі атарды ішін кйдіріп, зінен кейінгіге «тте дние-ай, осыларды атындай ат мініп, киіміндей киім кигенні не арманы бар екен?!» дейтын болмаа ойланба.
Мны брі - масаралы, аыматы. Мны адам бір ойламасын, егерде бір ойласа, айта адам болмаы иын іс. Кербез дегенді осындай кер, керде немеден безідер деген сзге сатамын. Тегінде адам баласы, адам баласынан аыл, ылым, ар, мінез деген нрселермен озба. Онан баса нрселерменен оздым ой демекті брі де - аыматы.
ОН ТОЫЗЫНШЫ СЗ
Адам ата-анадан туанда есті болмайды: естіп, кріп, стап, татып ескерсе, дниедегі жасы, жаманды таниды-даы, сондайдан білгені, кргені кп болан адам білімді болады. Естілерді айтан сздерін ескеріп жрген кісі зі де есті болады. рбір естілік жеке зі іске жарамайды. Сол естілерден естіп білген жасы нрселерін ескерсе, жаман дегеннен сатанса, сонда іске жарайды, соны адам десе болады. Мндай сзді есіткенде жайатап, шалырттанып не салбырап, салырттанып есітсе, не есіткен жерін айта айырып срап айын деп тшынбаса, не сол жерде сзді расына кзі жетсе де, шыа беріп айта алпына кетсе, естіп-есітпей не керек? Осындай сз танымайтын елге сз айтанша, зіді танитын шошаны баан жасы деп бір хакім айтан екен, сол секілді сз болады.
ЖИЫРМАСЫНШЫ СЗ