Кпырлы арым –атынасты мнділігі
1.арым-атынасты перцептивті жаы
Жеке адамаралы арым-атынасты пайда болуы жне табысты іске асырылуы, егер де атысушылар арасында зара тсіністік боланда ана ммкін.зара тсіністікті болуы, бір жаынан, басаны масат-мддесін, мотивтерін, бадарын тсіну, екіншіден тсіну ана емес, сол мдде, мотивтер, бадарды абылдау, блісу трінде крінеді.
Осы екі жадайда да арым-атынаса тсушіні баса адамды абылдауыны маызы те зор, яни арым-атынасты шінші рамды блігі перцептивті жаы туралы айтылып отыр.
леуметтік психологияда леуметтік перцепция ымы ке маынада: перцептивті процестерді леуметтік детерминантасы себепті деп олданылады. Бл термин 1947жылы алаш енгізген Дж.Брунер. Біра леуметтік перцепцияа адамды адамны абылдауы жатады, тек леуметтік перцепция онымен шектеліп оймайды. арым-атынас туралы сз озаанда, жалпы леуметтік перцепция, жеке адамаралы перцепция, жеке адамдарды зара абылдауы жайлы айтылады. Сонымен бірге адамдарды «абылдауы» деген термин де онша дл емес, бл жадайда адамдарды бір-бірін тануы, тсінуі деген ым трысында арастырылып отыр.
Адамды тану ымы сырты пішінін ана абылмен атар оны зін стауы, масат-мдделері, ой абілеттері, эмоциялары, бадарлары трысында зіндік ой елестеріні алыптасуын амтиды.
Сонымен, леуметтік перцепция – адамны сырты белгілерін абылдау, оны жеке тлалы психологиялы сипаттамаларымен сйкестендіру, талдап тсіну, соны негізінде келешектегі іс-рекеттерін болжау деген пікірге жаын.
леуметтік перцепцияны трт функциясы бар: зін-зі тануы, арым-атынас тертненін тануы, зара тсіністік жадайында бірлескен іс-рекет пен эмоциялы атынастарды іске асырылуы. леуметтік перцепцияны арастыранда екі мселеге кіл аудару ажет – абылданатын адамны (субьект) псикологиялы жне леуметтік ерекшеліктерін зерттеуге,екіншіден жеке адамаралы бейнелеу механизмдеріні талдауына.
Баылаушыны психологиялы ерекшеліктерін зерттеу леуметтікпсихологияны зерттелінетін саласына жатады. Адамдарды бір-бірін абылдауы мен тсінуінде жеке даралы, жынысты жас ерекшеліктеріне, ксіби жне жынысты-рольдік айырмашылытар бар екені тіркелген.
Дегенмен, адамды абылдауда, негізінен, ол адамны психологиялы ерекшеліктері мен бадарлары маызды рл атарады. сіресе бл айтыландар алашы жынысты кезінде байалады.
леуметтік психологияда абылданатын объектіні психологиялы асиеттерін зерттеуде дстрлі трде алыптасан.
Адамды адамны абылдауы мен тсінуіні механизмдеріне жататындар:
1) идентификация
2) эмпатия
3) рефлексия
4) аттракция
5) атрибуция
Идентификация, азаша «теестіру», «састыру» ымдарына жаын, яни зіді баса адаммен теестіру, зіді сол адамны орнына ою. Идентификацияда баса адамны ндылытар нормасы, мінез-лы, таламдары мен дадылары игеріледі. сіресе, жеткіншектік кезеде оны мні зор. Кптеген зерттеулерде идентификацияны оан жаын ым эмпатиямен тыыз байланысты екені аныталан.
Эмпатияны баса адамды сезіну, оны тебіреністеріне бой сына білу деп анытауа болады, оны эмоциялы жаы басым, егер идентификацияда басаны проблемасы «ойланылса», эмпатияда «сезініледі». Екеуінде де басаны орнына оя білу крінеді.
Эмпатия – басаны уаныш-сйініштерін дрыс сезіне білу асиеті. арым-атынас жасаудаы эмпатияны болуы психолог, педагог, леуметтік ызметкерді ксіби маызды асиеттеріні бірі.
Осы екі жадайда да арадаы арым-атынасты іске асырылуы, шінші жадайдаы партнерді «менді» тсінуіне байланысты. Басаша айтанда, бір-бірін тсінуі рефлексия былысымен крделенеді. леуметтік психологияда рефлексия – арым-атынаса тсушіні баса адам оны алай абылдамайтынын тсінуі. Ол басаша абылдау мен тсінуі ана емес, баса «менді» алай тсінетінін білу, ерекше бір-бірін бейнелеу, яни «мен басалара алай крінемін».
Рефлексияны леуметтік психологияда зерттегендер: Дж.Холмс, Г.Гибш пен М.Форберг, негізінен, диадалы (екі адамды) рекеттесу трысынан арастырады. Топты рефлексиялы рылымын зерттегенде диадалы рекеттесумен атар, топты орта рекеті жне соан байланысты жеке адамаралы атынастарда пайда болатын рефлексиялар да крделене тседі.
абылданатын адама деген эмоциялы кзарастарды пайда болу механизмдерін анытаумен байланысты зерттеу аймаы аттракция деп аталады. Аттракцияны азаша маынасы – дегенге жаын. Аттракция, бір жаынан, абылдаушы шін баса адамны тартымдылыыны алыптасу процесі, екіншіден, осы процесс німі, яни кзарастарды біршама сапасы. арым-атынасты перцептивті жаын зерттегенде осыны есте ттан жн. Себебі, бір жаынан, адамдар арасында бір-бірін натушылы, досты сезімдері немесе керісінше, жатырмау сезімдеріні алыптасуы, екіншіден, бл былысты арым-атынастаы маызы андай деген мселелер туындайды.
Аттракцияны бір адамны екінші адама деген леуметтік бадары жне сол жадайда эмоциялы компоненті басым деп арастыруа болады.
Аттракцияны трлі дегейлері аныталан: натушылы, досты, сйіспеншілік. Кеестік леуметтік психологияда аттракция кп зерттелінбеген. азіргі кезде топты іс-рекетте аттракцияны зерттеу ола алына бастады.
Стереотипизация дегеніміз – мінез-лы трлеріні классификациясы себептерін таныс немесе таныс емес сияты былыстара жатызу жолы. Яни леуметтік стереотиптерге сйкес келетін. Стереотипизация тлааралы абылдау субъектілерді жеке тжірибелерді жалпылану нтижесінде алыптасуы ммкін оан кітап, кино т.б. алынан хабарлар жне таныс адамны есте алан ойлары да осылады. Адамаралы атынастарда адамдарды бір-бірін абылдауында таы да зерттеу саласы болып табылатын трлі эффектілерді де есепке алу ажет.
арым-атынасты перцептивті аспектісі дегеніміз – адамны адамды абылдауы, тсінуі жне баалауы. Адамды адамны бір-бірін танып білу актілерінде тлааралы абылдауды маызды механизмдеріні 3 рекеті блінуі ажет.
2.арым-атынасты коммуникативті жаы
арым-атынас дегеніміз – бірігіп іс-рекет ету ажеттіліктерінен туындайтын адамдар арасындаы байланыс атынастарыны кп жоспарлы рдісі. арым-атынас адамзат оамыны жне жеке тланы жарын мір сруіні міндетті шарты. арым-атынас аса лкен ндылы болып табылады. арым-атынассыз тек зін-зі танып білуі, леуметтенуі, яни индивидті жеке тла ретінде дамуы, леуметтік тжірибені адамнан адама, рпатан рпаа тарату. арым-атынас жасай отырып адамдар арым-атынасты маызды бір ралы ретінде тілге сйенеді.
арым-атынасты ш жаы бар:
А) арым-атынасты коммуникативті жаы – арым-атынаса тсушілерді бір-бірімен млімет алмасуы.
).арым-атынасты интерактивті жаы – арым-атынаса тсушілерді зара рекеттесуін йымдастыру, яни білім, идеялар жне рекеттермен алмасу. Бірлескен рекетті йымдастырылуы.
Б)арым-атынасты перцептивті жаы – арым-атынаса тсушілерді бір-бірін абылдауы, тануы (тсінуі), соны негізінде зара тсіністікті пайда болып алыптасуы. Сонымен атар, жеке адамаралы арым-атынас:императивті, манипулятивті жіне диалог болып блінеді.
Императивті арым-атынас - авторитарлы, директивті (ктем) трде арым-атынаса тсушіге жасалынатын сер.
Манипуляция – арым-атынас партнеріне зіні іштей масаттарын жасырын трде жзеге асыру шін жасалынатын арым-атынас трі. арым-атынасты бл трі бизнес, іскерлік арым-атынаста бден орынды боланымен, досты, жолдасты, сйіспеншілік саласында орынсыз.
Диалог – те ылы, субъективті арым-атынас. Оны масаты: зара танып-тсінісу, партнерлер арасында зін тсіну, зіндік даму. Диалогты арым-атынас жасау арым-атынасты белгілі ережелерін сатаанда ана ммкін.
арым-атынаста адамдар зара идеялар, ызыулар, кіл-кйімен, сезімдерімен т.б. бліседі.
Адамдар арасындаы коммуникативті процестер техникалы ондырылар арасындаы алмасудан згеше болады, оны мазмны жне формасы бойынша зіне тн ерекше, маызды асиеттері бар. Оларды ерекшелігі – кері байланыс процесі, коммуникативті барьер, коммуникативтік сер жне млімет беруді ртрлі дегейі (вербальді – сз тріндегі, вербальды емес – сз тріндегі емес) сияты процестермен байланысты. райсысын блек-блек талдап крейік: 1) жеке адамаралы арым-атынастаы кері байланыс. Е алдымен млімет жаты болмайды, екі жаты пікір алмасу трінде теді. Мліметті беруші – коммуникатор, оны абылдаушы – реципиент деп аталады. Сондытан да негізгі мліметті біреуден екінші адама беру ана емес, арым – атынас барысында орта кзарас, пікір, орта мнге келу маызды. Бл міндетті орындауда ерекше механизм – кері байланыс іске осылады, ал реципиентті коммуникаторды іс-рекетін алай абылдап, баалауына байланысты. Сонымен, кері байланыс дегеніміз – коммуникаторды рекетіне деген реакциясы крсететін млімет. Кері байланысты берілуі ртрлі жолдармен іске асырылады. Е алдымен тура жне жанама.
Тура кері байланыста – реципиент пікірі ашы трде беріледі. Мысалы: “сені пікірі маан намайды”, “не айтып траны маан тсініксіз”, т. б. жне де р трлі имыл-озалыс ренжу, уану, т. с. с. бл трде тиімді болады.
Жанама кері байланыс – психологиялы мліметті беруді астыртын трі. Бл жадайда ртрлі сратар, кекету, ктпеген эмоциялы реакциялар болуы ммкін. Мндай жадайда коммуникатор партнерді не айтысы келетінін зі тсінуі ажет. Коммуникация процесінде тек млімет алмасу ана емес, оны партнерлерді бірдей тура тсінуі ажет. Яни коммуникация процесінде келіптскен мліметті дрыс тсіну (интерпретация) проблемасы туындайды.
Біріншіден, мліметті формасы мен мазмны, коммуникаторды жеке даралы ерекшелігі, реципиент туралы кзарасы, ол туралы зіні пікірі жне арым-атынас процесіндегі жадайлара байланысты.
Екіншіден, оны жіберген мліметі реципиентті жеке-дара психологиялы ерекшеліктеріне, кзарасы, пікірлеріне, жадайа байланысты згеріске тседі. Мселен, бастыы мен зіні лынан естіген млімет екі трлі психологиялы реакцияа келеді.(Бастыты айтанын зейінмен тыдаса, баласыныкіне ашулануы ммкін). Мліметті ртрлі абылдау бірнеше себептерге байланысты. Соларды ішінде маыздысы – коммуникативтік барьерді болуы, ол – коммуникативтік процесті екінші ерекшелігі. Тсініспеушілік барьері, леуметтік-мдени барьер, арым-атынас барьерлері болуы ммкін.