Ебек мотивациясыны мні жне нысандары

Ебек мотивациясы – бл жмыскерлерді ебектік іс рекет арылы ажеттіліктерді анааттандыруа деген мтылысы. Ебек мотивіні рамына мыналар кіреді:

· ызметкерді анааттандыратын- ажеттілік;

· осы ажеттілікті анааттандыруа ммкіндігі бар- игілік;

· игілікті алуа ажет – ебектік іс рекет;

· ебектік іс рекетті орындауа байланысты жмсалан материалды жне моральды трыдаы шыындар – баа.

Ебек мотивтеріні рылуы. Егер:

· адамны леуметтік ажеттіліктеріне сйкес оамда ажетті игіліктер жиынтыы бар болса;

· осы игіліктерді алуа ызметкерлерді жеке ебектік талпынысы болса;

· ебектік іс рекет ызметкерге бл игіліктерді алу шін аз материалды жне моральды шыындарды жмсауа ммкіндік берген жадайда ана ебек мотивтері алыптасады.

Ебектік іс рекет игіліктерді алуды жеке трі болмай, оны негізі болан жадайда ана ебек мотиві пайда болады. Егер, блу атынастарыны критерийлері болып мртебелік айырмашылыеары (ызмет, біліктілік разряд, дрежелер, ататы жне таы басалары), ебек стажы, белгілі бір леуметтік топа атысы (ардагер, мгедек, соыса атысушы, жалыз басты ана жне т.б.) саналса, онда жмыста ызметтік жылжу, разряд, дреже немесе ата алу, жмыс орнына орныу жне таы басалары сияты жылжу мотивтері рылады.

Баса іс рекет трлері арылы игіліктерді алуа ммкіндік боландытан, бл жадайда ызметкерлерді ебектік белсенділік крсетуі міндетті емес.

Кез келген іс рекет белгілі бір шыындармен байланысты боландытан зіні баасы болады. Осылай ебектік іс рекет дене жне моральды кштерді шыындарымен аныталады. Егер жмыса деген абілеті дер уаытында орнына келмесе ызметкерлер жоары арынды ебекті шошынуы ммкін. Ебекті нашар йымдастырылуы, ндірістегі санитарлы гигиеналы жаымсыз жадайлары, леуметтік трмысты саласыны дамымаандыы ызметкерлерді селосты стратегиясына итермелейді, себебі ебек арыны баасы тмен боландытан олар аз жмыс істеуді алап, соан сйкес аз Ебек аыны аланды натады. Алайда, баса жадайда болу ммкін, ызметкер белгілі бір дегейде трмыс халін стап тру шін осымша игіліктерді з денсаулыын жоалту арылы табуы да ммкін.

Мотив кші ызметкер шін кейбір ажеттіліктерді зектілігін анытайтын дегейімен белгіленеді. Белгілі бір игілік те ажетті жне оан деген мтылыс кштірек болан сайын, сорлым ызметкерлер белсенді рекет жасайды.

Тауарлы ндірісті себебіне байланысты ебек мотивтеріні ерекшелігі олар зіне жне басалара баытталандыы. Ебек німі тауара айналып, ттыну ны ретінде ызметкерді зіні емес, баса адамдарды ажеттіліктерін анааттандырады.

Бсекелестік механизмі арылы нарыты экономика, «зім шін» жне «басалар шін» сияты мотивтері йлестіреді. міршіл кімшілік жйе барысында жоспарлы экономика бл мотивтерді арым атынастарын згертті. Себебі, жмысшы зіні ебегі шін алатын ебекаыа араанда, шын мнінде оама кп беруге тура келді. Осыан арсы жауап ретінде тауар сапасы тмендеп, німні ттынушылы асиеттері нашарлады.

Ебек мотивтері мен ынталандырулар жйесі жалпы бірттас жйе райтын ебек мотивтерін бірнеше топтара блуге болады:

· ебек мазмндылыы;

· оны оамды пайдалылыы;

· ебектік іс рекетіні жемістілігін оамны мойындауына байланысты болатын мртебелі мотивтер;

· материалды игіліктерді алу мотивтері;

· жмысты белгілі бір арындылыына баытталан мотивтер.

Егер, игілік ебек мотивін раса, онда ол ебек ынтасы болады. «Ебек мотиві» жне «ебек ынтасы» ымдары зара сас. Бірінші жадайда, ебектік іс рекет арылы игілік алуа мтылан ызметкер жайлы гіме болса (мотив), екінші жадайда ебектік іс рекет тиімділігі жадайында ана ызметкерге ажетті игілікті бере алатын басару мекемесі жайлы (ынта) сз болып отыр.

Ебекті ынталандыру ажетті жадайларды жасауды белдіреді (шаруашылы механизмін), соны арасында белсенді ебектік іс рекет алдын ала аныталан нтижелерді береді, ызметкерді мнді жне леуметке баытталан ажеттіліктерін анааттандыруды, онан кейін ебек мотивін руды ажетті жне жеткілікті шарты болады.

Ебек мотивтері мен ынталандыруды жйесі белгілі бір негізге, яни ебектік іс рекет норматив дегейіне сйенуге тиіс. ызметкерді ебектік жауапкершіліктерді орындауа тиіс екендігіне мойындауын крсетеді. Бл жадайда ынталандыруа орын жо. ойылан талаптарды орындалмау ммкіншілігіне байланысты жаза алу орынышынан туатын ашатау мотиві жоалтуа байланысты жазалауды кем дегенде екі трі бар: келісілген Ебек аыны жарым жартылай тлеу немесе ебек атынастарын тотату. ызметкер андай талаптар ойылатынын білуге тиісті, ойылан талаптарды млтіксіз орындаанда андай Ебек аыны алатынын, оларды бзанда андай жазалар олданылатындыын білуі тиіс. Тртіп р уаытта жріс трыс трлерін еркін тадауды шектейтін мжбрлеу блігінен трады.

Ебекті ынталандыру жйесі міршіл кімшілік басару дісіні жаласы боланымен, алайда оны ешандай жадайда алмастырмайды. Егер басару органдары Ебек аыны тлейтін жмыс дегейін ктеруге ол жеткізсе жне сол дегейде тра алса, онда ебекті ынталандыру р уаытта тиімді болады.

Ынталандыруды масаты адамды жмыс істеуге ыпал жасау емес, оны ебек атынастарында крсетілген талаптарды одан да жасыра істеуге трткі болу.

Ебекті басару дістері ретінде мотивация мен ынталандыруды баыттары арама арсы: біріншісі орын алан жадайларды згертуге баытталса, екіншісі, оны орнытыруа баыттала, соан арамастан олар бір бірін зара толытырады.

Ынталандыру ызметкерді ажеттіліктеріне, ызыушылытарына жне абілеттіліктеріне сай болуы тиіс, ынталандыру механизмі р уаытта жмыскерді мотивация мехинизміне сай келуі керек.

Ебек белсенділігіні енжарлыын жеу жолдары азіргі ксіпкерлік саясат ебекаыны тмендету арылы таза табысты барынша кп алуа мтылады. Ол баса сіресе прогресшіл экономикалы айта руа ылыми техникалы табыса негізделген іс рекет рісінде жмыскерді шыармашылы абілетіні ашылуына жне толы пайдалануына кедергі келтіреді. Соны себебінен азіргі заманы ебектік сана ебекке деген немрыйдылыа алап келіп отыр. Мндай жадайды негізгі себептері келесідей:

· ебек кпшілік жмыскерлерді алыпты мір сру дегейін рашан амтамасыз ете бермейді. Бл ттынушларды рационалды нормасына шыуа ммкіндік бермейтін Ебек аы дегейіні тмендігіне байланысты;

· кптеген басшылар кбіне ынтасыз тек жмысты атара білетін жне арсылысыз жмыс істейтін жмыскерді алайды, ал ол болса жоары ксіпой жне ынталы мамандара зардап келеді;

· ебек іс рекетін ынталандыруды тиімді жйесіні жотыы, себебі ебекаыда кп жадайда тесіздік етек алады, Ебек аыны есептеуде жмыскерді соы жым іс рекетіні нтижесіне осан жеке ебектік лесі аз ескеріледі.

Ебек аы дегейіні тмендігі жалпы ебектік енжарлыты, ебек мотивіні маыздылыаны тмендеуін, арыны тмен жне біліктілікті ажет етпейтін, Ебек аысы жоары, рі траты жмыс тілегін алыптастырып отыр. Ебектік енжарлыты бір трі ретінде біліктілікті жоарлатуа деген ызыушылыты тмен болуы кіреді. Меншік иелері де жмыскерді біліктілігін жоарлатуа асыпауда, олара бгін ебек белсенділігін ктеруге аржы жмсау тиімсіз, олар кбінесе негізгі орларды алдаы уаытта жаартуа ажетті инвестицияны жинауды алайды.