Шыындар тсінігі, трлері жне оларды рамы

Шыындар - наты уаыт ішінде нім ндірісі мен оны ткізуді материалды, ебек, аржы, табии, апаратты жне баса да ресурстар ныны ашалай баасы.

Анытамаа сйкес шыындарды 4 сипатын атап туге болады:

· ресурстарды ашалай баасы – барлы ресурс трлерін бір лшемге келтіру;

· масата баыттылыы - нім ндіруге немесе німді ткізуге толытай ксіпорын немесе рылымды блімшелері бойынша, толытай рдіс немесе оны белгілі бір кезедеріндегі масаттара баыттылыы;

· наты уаыт кезеінде болуы керек;

· ор сііргіштік асиеті – егер шыындар ндіріске жмылдырылмаса, немесе тізімнен шыарылып тасталмаса, шыындар орлара айналады, шикізат орына, материалдар орына, аяталмаан ндіріс орына, дайын нім орына айналады - бл жадайда шыындар ксіпорын активтеріне жатызылады.

Кесте 16 - ндірістік шыындарды жіктелуі

 

Сыныпталу белгілері	Шыындарды блшектенуі
1. Экономикалы элементтер 2. ндірістік нны тараптары 3.Технологиялы процестерге атыстылыы 4. рамы 5.німні зіндік нына атысуыны тсілі 6.ндірістік процестегі ролі 7.Масаттара сйкес жмсау 8.Жоспара атысу ммкіншілігі 9.німні клеміне атысы 10. Шыу мерзімділігі 11.Дайын німге атысы	Шыындарды экономикалы элементтері зіндік нны калькуляция тараптары Негзізгі, осымша Бір элеменнттік, кешенді Тікелей, жанама ндірістік, ндірістен тыс ндірістік, ндірістік емес Жоспарлы, жоспарсыз Траты, ауыспалы Кнделікті, бір жолы Аяталмаан німге кететін шыындар, дайын німні шыындары

 

Бдан шыатын орытынды, тауарларды ндіру жне сатуа кететін шыындарды білу ксіпорынны шаруашылы жргізудегі тиімділігіні басты жаыны бірі болып табылады.

Шыындар – бл ксіпорынны ндіретін жне коммерциялы ызметін іске асыру шін ндіріс факторларыны ашалай тріндегі шыындары. ндіріс процесіндегі айын шек оятын шыындар жне оларды маызы мен практикалы ызметіндегі анытайтын межесі болып табылады.

Ксіпорын шыындары ндірістік белгісіне арай ш трге блінеді:

- зіндік н райтын німдерді ндіру жне сатуа кететін шыындар. Бл капиталды ауыспалы айналымы арылы сатудан тскен ашалай тсімді жабатын аымдаы шыындар;

- ндірісті лайтуа жне жаартуа кететін шыындар. Бл жаа немесе ерекше ндірілетін німге жмсалатын бір жолы ірі крделі аржы шыындары;

- ндірісті леуметтік-мдени, трын й, трмысты ызмет крсету жне осыан сас баса да мтаждытара кететін шыындар. Олар негізінде пайданы есебінен блінетін арнаулы орлардан аржыландырылады.

Шыындар практикалы маызы жаынан траты жне ауыспалы болып блінеді.

Траты шыындар осы кезедегі уаыт ішіндегі сомасы німді ндіру жне оны сатуды млшеріне, рылымына тікелей туелді болмайды. Траты шыыдара жататындар: міндетті заемды аылар, есепті тлемдер, имараттар жне жабдытарды амортизациясы, сатандыру жарналары т.б.

Ауыспалы шыындар – бл осы кездегі уаытта німді ндіруді млшеріне жне сатылуына туелді болатын шыындар. Олар: ебек аы шыындары, шикізаттар, отын, энергия т.б.

Траты шыындар ндірілмеген німге де тленуі тиіс, ал ауыспалы шыындармен ксіпкер ндіріс клемін згерту жолымен басаруы ммкін.

Шыындар экономикалы жне бухгалтерлік болып ажыратылады.

Экономикалы шыындар ксіпорынны ресурстарды пайдалананы шін жеткізушілерге тлейтін тлемдерді барлы трлерін айтады.

Олар екі трге блінеді: сырты жне ішкі.

Сырты шыындар бл ресурстарды жеткізішілерге ашалай тріндегі тлемдері, шикізаттар тлемдері, материалдар т.б. Бл топтаы шыындар бухгалтерлік шыындара жатады.

Ксіпорынны ішкі шыындары ксіпорын иелеріні арамаындаы ресурстары ндірісте пайдалананын натылап крсетеді, жерді, имараттарды, ебектері шін ксіпорын ресми тлемейі.

Ксіпорынны шыаратын тауарларыны млшерін рынока сынуы, оны ндіруге кететін шыындарына жне сол тауарларды рынокта сатылатын бааларына тікелей байланысты болады.