Німні бсекеге абілеттілігі: тсінігі, оны дегейін ктеру ажеттілігі
лтты экономикадаы наты саланы дамуын амтамасыз етуде, отанды ндірушілерді німдерін лемдік нарыкты сранысына сйкестендіру баытында атарылатын іс-шараларды тобына шыарылатын німдерді бсекелік абілетін амтамасыз ету мселесін жатызуа болады. азіргі кезде зекті болып отыран мемлекетті экономикалы, азы-тлік ауіпсіздігін алыптастыру рекеттері де сырткы ндірушілерді сас німдеріне ттеп бере алатын отанды німдерді ндірілуіне туелді.
Елімізді табии, экономикалы, лтты ерекшеліктеріне сай иелігіміздегі кндылытарды барынша тиімді, рі тымды жмсау, тек ішкі нарыта ана емес, лемдік нарыта да жоары сраныса ие болатын халы ттынатын тауарлар шыару, сол нарыты оматы блігін осылан ны жоары німдер ткізу арылы иемдену, осы арылы мемлекетімізді беделін арттыру бгінгі тада арынды жргізіліп жатан саяси-экономикалы рдістерді негізін алайды.
Сонымен атар, ттыну нарыындаы скеле талаптар да отанды тауар ндірушілерге шыаратын німдеріні бсекелік абілетін арттыру мселесін алдыы атара ойып отыр. Мны зі бсекелік ортаны дамуына, ндірілетін німні сапасын жоарылатуа, бааны тмендетуге ыпалын тигізіп, ттынушыларды ке клемді сранысын анааттандыруа итермелейді. Бсекеге абілетті нім шыару ксіпорынны, саланы дамуына ыпал ететін негізгі фактор екенін уаытты зі длелдеуде.
Бсекеге абілеттілік дегеніміз — кез-келген экономикалы объектілерге тн асиет. Физикалы табиатына жне атаратын абілетіне арамай, барлы тауарлар, сондай-а оларды ндіру, пайдалану жйелері бсеке мселесі шеберінде арастырылады, тіпті мндай талдау аспектісі абстрактілі емес, наты экономикалы ызметті практикалы мні.
М. Эрлих жне Дж. Хайн пікірлері бойынша бсеке абілеті — фирманы з тауарын сату абілеті.
«Бсеке абілеттілік» тсінігі XX асырды 70 жылдарында Батыста пайда болды. Шамамен сол уакытта німні бсеке абілеттілігі мселесімен КСРО да айналыса бастады.
Бсекеге абілеттілік — нерксіптік німні нды жне сапалы параметрлерін ана амтымай, сондай-а ксіпорын ызметіндегі инвестиция мен инновациялы басаруа, менеджмент дегейіне туелді жан-жаты ым.
німні бсекеге абілеттілігі — тауарларды ттынушы ажеттілігін жоары дегейде анааттандыруын жне осыны арасында нарыты з орнын табуы. Баса сзбен айтанда, бл ттынушыны таламына сай келетін жне оны сатылуын амтамасыз ететін онімні асиеттері.
німні бсекеге абілеттілігіні сипаттамалары андай? Оны негізгі крауыштарын атап тейік:
· Негізгі рауышы німні зімен тікелей байланысты жне оны сапасына кп кіл аударылады. Кптеген зерттеулер нтижесінде німді сатып алу туралы орытынды шешім (30-35%) оны сапалы сипаттамаларымен байланысты екенін крсетеді.
· Екінші рауышы німді сату мен сервисімен байланысты. Ттынушы кбіне німні сапасы тмен, біра сенімді жне ымбат емес сервиспеи (мысалы, авто-мототехника) сатылатын тауарды тадайды.
· шінші рауыш бл ттыкушыа, субъективті фактор ретінде жаымды немесе жаымсыз серін тигізетіні брі.
Ке маынады бсекеге абілеттілік бл - крделі нарыты жадайдаы жмыс философиясы. Е алдымен ол ттынушыны ажеттілігін білу мен анааттандыру; нарыты дамуы мен жадайды тусіну; бсекелестерді ммкіндіктері мен имылдарын алдын-ала білуіне баытталан.
німні бсекеге абілеттілігін оны баска німмен салыстыранда ана аныталады, бл салыстырмалы крсеткіш болып табылады. Ол берілген тауарды баса тауарынан белгілі бір ажеттілікті анааттандыру дрежесі бойынша айырмашылыын крсетеді. Тауарды бсекеге абілеттілігін анытау шін белгілі бір ажеттілікке сйкес келу дрежесі бойынш баса тауарлармен салыстырып ана оймай, сонымен бірге ттынушыны тауара жмсаан шыыны мен з ажеттілігін анааттандыру шін оны рі арай олданылуы да есептеледі.
німні бсекеге абілеттілік мселесі азіргі жадайдаы лемде мбебап сипата ие болды.рбір мемлекетті ттынушыны экономикалы жне леуметтік мірі оны аншалыты табысты шешілуіне арай байланысты. Бсекеге абілеттілік - мемлекетті, ндірушіні нім шыару мен ткізуді ммкіншілігіні жиынтыы десек те болады. Бсекелік факторыны зі мжбрлік сипата ие нарытан ыыстыру орынышы ндірушілерді з тауарларды бсекеге абілеттілігі мен сапа жйесімен тотаусыз шылдануа мжбр етеді, ал нары оларды ызметіні нтижелерін объективті жне атал баалайды. Дамыан бсекелестік нарыкта німні бсекеге абілеттілігі оны коммерциялы табысты шешуші факторы болып табылады. Бсекеге абілеттілік тауарды нары жадайына ттынушыны ажеттілігіне тек сапа, техникалы экономикалы эстетикалы сипаттамалары бойынша ана емес, сонымен бірге коммерциялы жне ткізуді баса жадайларына (баа, жеткізу мерзімі,ткізу жолдары, сервис жарнама) байланысты болатын кп аспектілі тсінік.
Сонымен атар німні бсекеге абіліттілікті негізгі рама блігі болып эксплуатация уаытына ттынушыны шыын дегейі табылады. Басаша айтанда бсекеге абілеттілік - нарытаы табысты анытайтын гауарды ттынушылы жне ндылы (баалы) сипаттамаларды кешені, яни бсекелес аналог тауарларды алдында берілген тауарды артышылыы. Тауарларды артынан оларды ндірушілері трандытан, сйкесінше бсеке абілеттілікті ксіпорындар, ксіподатар, фирмалар, мемлекетті негізінде айтуа болады. Нарытаы рбір тауар оамды ажеттіліктерін анаатгандыру крсеткішіне тексеру теді: рбір сатып алушы оны жеке ажеттілігін толыымен анааттандыратын тауарды сатып алады, ал барлы сатып алушылар бсекелес тауарлара араанда оамды ажеттіліктерге сйкес келетін тауарды сатып алады.
Сондытан німні бсекеге абілеттілігін (яни, бсекелестік нарыта коммерциялы тиімді ткізуді ммкіншілігі) бсекелестерді тауарларын бір-бірімен салыстыру негізінде ана анытауа болады. Басаша айтанда, бсекеге абілеітілік наты бір сату уаытына байланысты салыстырмалы тсінік. рбір сатып алушыда з ажеттіліктерін анааттандыруды баалауды жеке критериі бар боландытан, мнда бсекеге абілеттілік жеке сипата ие болады. Cондыктан, бсекеге абілеттілік ттынушы шін ызуышылы туызатын (берілгеп ажеттіліктерді анааттандыруына кепіл береді) асиеітермен ана аныталады. Бл ызыушылыты шегінен шыкан німні барлык асиеітері бсекеге абілеттілікті баалаанда белгілі бір жадайда оан атысы жо деп есептеледі. Нормалар, стандарттар мен кытарды шамадан тыс асуы (мемлекеттік талаптардан баса) німні бсекеге абілеттілігін жасартып ана оймай, керісінше оны тсіреді, йткені ол сатып алушыны ндылыын кбейтпей, бааны суіне келеді; сондытан ол нім ттынушыа –тиімсіз болып крінеді.
німні бсекеге абілетгілігіні зерттелуі оны мірлік циклыны фазаларына тыыз байланысты здіксіз жне жйелі трде жргізілуі тиіс. Мны зі бсекеге абілеттілік крсеткіштеріні тмендеуді бас кезеін уаытылы анытау мен лайыты шешімдерді абылдау (мысалы. німді ндірістен шыару, оны модернизациялау, нарыты баса секторына ауыстыру, т.с.с.) шін ажет. Егерде ескі нім з бсекеге абілеттілік станымын тгелдей жоймаса, ал ксіпорын жаа нім шыаруды кздесе бл экономикалы тиімсіз болады. Сонымем атар, рбір тауар нарыа шыаннан кейін зіні бсекеге абілеттілік луетін бірте-бірте жмсай бастайды. Бл процесті баяулатып, уаытша стап труа болады, біра оны тотату ммкін емес. Сондытан. жаа нім ескі нім бсекеге кабілеттілігінде маызды жоалтулар болан кезде нарыа шыаруды амтамасыз ететін график бойынша болжайды. Яни жаа тауарды бсекеге абілеттілігі озы жне за уаытты болу ажет.
Тауар ндіруші зіні наты бсекелестерін, оларды ммкіндіктерін, артышылытары мен кемшіліктері ана емес, сондай-а тандаан нарытаы бсекелестірді жалпы жадайын, яни осы нарыты бсекелестік сипатына байланысты типін, зіні салалы нарыындаы бсекелестікті озаушы кштерін те жасы білуі керек. Бл жадайда з бсекелестеріні іс рекеттері сипатын баалау жйесін, оны ішінде оларды іс-рекеттеріні рылымды талдауын пайдалануа болады.
Нарыты жадайда ттынушыны анааттануы тауара деген зіні ерекшелігіні жиынтыы сатып алу сату актісінде крінеді. Мндай ерекшелікті йлесуі, ніруші мен ттынушыны мдделеріні сатаулы негізінде тауарлар жне ттынушылар талабыны сипаттамасын, сол сияты нары жадайында тауарды толы сйкестігін бсекені жарамдылыы деп атайды.
німні бсекеге жарамдылыы ерекше жадайын анааттандыруына ммкндік беретін ттыну кешеніні (сапалы жне санды) сипаттамасын анытайды. Бсекеге жарамдылыы нім рынокта жеіл жне тез сатылады. рбір сатып алушы зіні жеке мтажын е жоары анааттандыратын тауарды ана алады. Жалпы аланда,сатып алушылар баалармен салыстыранда оамды мтажына толы сйкес келетін тауарды сатып алады. Сондытан, сатып алушыны тауара деген анааттанушылы дегейінде жеке дара крсеткіштер пікір жиынтыын райды, оны таы да нарыты пайда болу арсаында алыптасады.
Сонымен, таура бсекені жармдылыын, оны сапалы жне нды сипаттамасыны жиынтыы деп тсінуге болады. Ол сатып алушыны натылы мтажын анааттандыруды амтамасыз етеді жне сатып алу шін тиімділігі сас тауар – бсекелестер ерекшеленеді.
Бл маызды крсеткішті анытауды бірнеше тсілдері белгілі. Оларды е кп тараландарына ысаша тоталайы.
Бірінші тсіл. Техникаа бсекені жарамдылыын анытайтын белгісі – бл тауарды ттыну баасы болып табылады. Ол мынадай формуламен аныталады:
Бт = Бс + Шт
мндаы, Бт- тну баасы;
Бс- сатылу баасы;
Шт- бл німді ттынушыларды шыындары (оны барлы нормативтік мерзім ішіндегі ызметі).
Екіші тсіл. Тауарды бсекелестік жарамдылыын анытаанда бл тсіл екі лшемді еске алуы ммкін; німні зіндік ны, тауарды сату жне оны салалылы дегейі. Сзсіз, бсеке жарамдылыы артыыра болатын тауар оны ндіруге, сатуа кеткен шыындар е тмен, ал сапа дегейі бсекелес тауара араанда жоарылау болатын болса.
шінші тсіл. Бл тсіл техникалы дегейін жне сату баасын есепке ала отырып, бсекелестік тауарларды салыстыруа негізделген. Бл тсілге сйкес басында салыстырмалы сапаны санды ктсеткіштеріні дегейі жне базалы лгілер мына формуламен аныталады:
КК = КК* ККт*ККс
мндаы, КК- тауар денгейіні кешенді крсеткіші;
КК - эстетико энерготикалы денгейіні кешенді крсеткіші;
ККт -техникалы денгейіні кешенді крсеткіші;
ККс -крсеткіш кешеніні сенімділігі.
Тртінші тсіл. Бл тсілде бсекеге жарамдылыты дегейі алай техникалы, солай эканомикалы параметірге салыстыру негізінде аныталады. Сонымен, техникалы параметрден сатып алушылар осындай е жоары дегейде ызытыратындарды тадайды.
орыта айтанда бізді республикада ткізіліп жатан нарыа кшу сапа жне німні бсекеге жарамдылыы жніндегімселеге жаадан арауа мжбр етеді. Егер бгін емес, ол ерте бсекелестік нарыыны дамуы німні сапалы даму серпінін жне дегейін арттыруа еріксіз кндіретін болады.