Німні бсекеге абілеттілігін сірудегі бааны рлі

 

Кптеген сздіктерде баа – бл тауар лшеміні ашалай тріндегі ны деп тсіндіріледі. «Баа – аша сомасы, осы шін сатып алушы тауарды сатып алуа, ал ндіруші – сатуа дайын» деген ымды да кездестіруге болады.

Нарыты атынастар жадайында бааны рлі кез келген коммерциялы йымдар шін кенет артады. Мндай жадай кптеген себептерге себепші болады.

Бааны дегейінен туелді болатындар:

· коммерциялы йымны пайда млшері;

· йымны бсекеге жарамдылыы жне оны німдері;

· ксіпорынны аржы тратылыы.

Баа экономикалы санаты ретінде бірнеше маызды бернелерді (функцияларды) атарады:

Бааны есептік бернесі – небір німді ндіру мен сатуа кететін оамны ажетті ебек шыындарын амтып крсетеді. Баа ебек шыындарын анша, шикізат, материалдар, тауарларды дайындаудаыбйым жиынтыын анытайды. Е аырында, баа тек ндіріс шыындарыны жиынты млшерін жне тауар айналымын амтып ана оймайды, сонымен атар пайда млшерін де амтиды.

Бааны лестіргіш бернесіне – баа рылымы арылы мемлекеттік лтты табысты экономика салалары, мемлекеттік жне баса да секторлар, айматар, орлану жне ттыну орлары, халыты леуметтік топтары арасында йлестіруді амтамасыз етеді.

Сраныс жне сыныс бернелерін тегеру – баа арылы ндіру жне ттыну, сраныс пен сыныс арасындаы байланысты жзеге асыруды білдіреді. Баа ндіріс арасындаы йлесімсіздікті жне айналысты айындайды жне оларды сыныстары жніндегі наты шешімдер абылдауды ажет етеді.

Бааны ндірісті тымды орналастырудаы бернесі – нарыты экономика жадайында барынша толы крінеді. Баа тетігі кмегімен капиталды экономика секторларына жне ндіріске пайданы е жоары млшеріні айта рылымы пайда болады.

Бааны ынталандыру бернесі – кейбір жадайлырда ылыми-техникалы прогресті жеделдету, німді шыару жне оан деген сранысты арттыруда ынталандыруды ажет екендігі белгілі. Мнда техникалы дегейіне жне німні сомасына байланысты баа сараланады. Осы себептерге байланысты баалар ндірісті ынталандыруа ыпал етпеуі ммкін.

Нарыты экономика жадайында тауар баалары немі ауытып отырады. Таурларды натылы кезедері шін бааны згеруі баыты р трлі болуы ммкін.

Сонымен, елімізді экономикасыны жалпы дамуына жне шаруашылы жргізушілерді рбір субъектілеріне баа ерекше рл ойнайды. Осыдан барып, баа рылымы жніндегі саясатты мнділігі туады.

Ксіпорын шыаран німні баасы, оны анытайтын пайдасыны маызды факторыана емес, сонымен атар тауарларды ойдаыдай ткізуді жадайына да байланысты болады. Баа бл жадайда тактикалы рал ретінде ксіпорына біратар артышылытар келеді:

· біріншіден, сранысты ынталандырудаы кптеген дістерден згешілігі, бааны пайдалану осымша аражатты ажет етпейді, жарнама шараларын жргізуде орын алатын, німді дараландыру, жылжыту жне т.б.;

· екіншіден, ттынушылар белгіленген бааны, жарнама негізінде араанда оай, німді дараландыру сияты здеріне тауарларды тартымдылыын табады;

· шіншіден, соында тіпті, баса да ынталандыру дісі, атап айтанда, дербес сату жне жарнаманы йымдастыруе бастысы болады, баа оларды олдауда е уатты ралы болып табылады.

Бааны ттынушыа ыпалы андай болма? Ол дегейге сай зіні белгілерін табады. Сз болып отыран мселе белгіленетін бааны дегейі сатып алушыны артышылыын, оларды оларды сол немесе баса да німді сатуда алатын болжалды пайданы крсетеді.

Шынында, егер тауара тым жоары белгіленсе, онда мндай тауарлар сатып алынбайды, ал сатып алынан кнде ол аз млшерде теді. Практикада баа стратегиясыны ттас сериясы болады:

· Жоары баа стратегиясы уелі ндіріс шыындарынан лдеайда жоары сатады, ал содан со бааны тмендетеді.

· Тменгі баа стратегиясы - бл сраныс ынталандыру масатында жасалады, не ткізуді кп млшеріні рыноктаы тиімділігі жне сранысты жоары икемділігі, сатып алушылар бааны тмендеуін ашан шыл сезінеді жне сраныс та сол уаытта кбейеді. Ксіпорын жаппай ндіруді есебінен бааны тмен дегейін стап трады.

· Сараланан баа стратегиясы бааны белгілеуде трлі рыноктар, оларды саралымдары жне сатып алушыларшін трлі-трлі шегерім жне стемелерді бааны орташа дегейіне штастыруды крсетеді;

· Жеілдікті баа стратегиясы сатып алушылармен жмыс істеуге баытталады. Мнда олара тауарларды жеілдетілген баа ретінде сынуа штар;

· Икемді, икемділік баа стратегиясы. Баа сатып алушыларды ммкіншілігіне, оларды сатып алу кштеріне байланысты белгіленеді;

· Траты, стандартты, згермес баа стратегиясы;

· Жинаталмаан баа стратегиясы;

· Жаппай сатып алу баа стратегиясы;

· Баа дегейіні тауар сапасына тыыз йлестіру баа стратегиясы;

Баа саясатын дрыс тадау зінше арапайым жмыс емес. Е алдымен оны жне баса да баа саясатын ндіріске енгізу шін бааны азіргі жадайдаы дегейін кнделікті адаалау ажет.

Ксіпорынны баа саясаты нарыты бааны бет алысы кптеген жадайда нары рылымыны бсекеге жарамдылыына байланысты. детте, нары трт трпата блінеді (еркін бсеке, монополисттік бсеке, олигополисттік бсеке жне таза бсеке), оларды райсысы салалы жне ксіпорындар шыаран німдерді бааларын алыптастыруды ерекше жадайларын сипаттайды.

Еркін бсекедегі нары баалары келесідей сипатталады:

· фирмаларды кптеп болуы, рі рдір фирманы німге нарыты сыныс клеміндегі дегейі соншалыты аз, не бааны артуы немесе кемуі оны кез келген имылы бааны нарыты тепе-тедігін амтып крсете алмайды;

· ндірілген бсекелі тауарларды бір тектілігі жне зара алмасушылыы;

· бааны шектілігіні болмауы.

Еркін бсеке болан жадайында бірден бір ксіпорын баа рылымына ыпал ете алмайды, тауарларды баасы тек ана сраныс пен сыныс жиынтыыны ыпал жасауынан алыптасады. Жеке ксіпорындарда баа саясаты, яни бааны реттеу абілеттілігі болмайды. Ол тек ана нарыты бааа бейімделеді.

Монополисттік бсеке жадайындаы баа рылымы.Монополисттік бсеке нарыы нарыты бааа біріай емес ммілеме, сонымен атар ке трдегі ауымды баа жасайтын кптеген сатып алушылар мен сатушылардан трады. Баа ммілемесіні бар болуы сатушыларды сатып алушылара тауарларды трлі нсаларын сынуы абілетіні болуын тсіндіреді.

Наты бйымдар бір-бірінен сапасы, ерекелігі жне сырты рсімдеуімен кзге крінеді.

Бсекелерді кп болуы оларды райсысы бааны баылауа шек ояды.ндірілген тауарларды елеулісаралау ксіпорынны баа саясаты арасындаы зара тыыз туелділігіні жотыын тсіндіреді жне бааны жеке дегейі жніндегі келісімге шек ойылады.

Олигополия жадайындаы баа рылымы. Олигополия трлі нарыты жадайларды осады, аз санды сатушылар, жалпыа бірдей ндірушілерді зара туелділігі сол сияты кейбір ксіпорындарды бааларыны згеруіне немесе ндіріс клеміне бсекелестерді жауапты рекет жасауларын алдын ала болжау болып табылады.

детінше, олигополиялы баа рылымыны бірнеше жалпы шегі блінеді:

· олигополиялы баалар толымды бсеке жадайындаы баалара монополиялы бсеке немесе тіпті кейбір жадайда таза монополияа араанда аз згереді:

· олигополиялы жадайда баа «атал» немесе икемділік тенденциясында болады;

· егер де баа бір ндірушіде згеруі ытимал болан жадайда, сонымен атар одан баса ндірушілер де бааларн згертеді;

· Олигополия бааларды ынталандырудаы жне бааны бекіту немесе згерту кезіндегі рекетін птайды.

Таза монополия жадайындаы баалар. Нарытаы таза монополия кезінде бір-а сатушы болады. Монополист болып мемлекеттік мекемелер, меншікті реттелмейтін монополиясы. Келтірілген жадайларды райсысында баа рылымы трліше рылады.

Егер де тауар сатып алушылар шін маызды болып, оны толы нына сатып алуа ммкіншілігі болмаан жадайда, мемлекеттік монополиядаы баа зіндік на араанда тмен белгіленуі ммкін. Баа шыынды теуге немесе орта табыс алу есебінен бекітілуі ммкін.

Реттелген монполия жадайында мемлекет ксіпорына баалау жне тарифтерді белгілеуге рсат етеді. «Пайданы діл нормасын» алуды амтамасыз етеді. Бл ндірісті олдауа, ал ажет болан жадайда оны кеейтугеммкіндік жасайды.

Реттелмеген монополия бааа елеулі баылауды жзеге асырады жне нарыты бааны сынуы ммкін. Алайда ксксіпорын-монополист еш уаытта е жоары баа белгілей алмайды.

Сонымен, орыта айтанда, наты экономикалы жадайда крсетілген баа лгілеріні айсысы таза трінде анытау едуір иын. Ксіпорынны зіні бір тауарымен нарыа таза монополиямен шыуы ммкін, ал басасымен – бсекелестік нарыта. иындау болатын жай – ол олигополиямен, йткені, жер ойнауында алай монополия, солай еркін бсекені шыуы ммкін.Бааны бсекелестік рылымын талдау зінен-зі бааны белгілеуде дайын рецептер бере алмайды; ол е алдымен сраныс пен сынысты араатынастарына байланыстылыы баа рылымыны задылытарын анытауда ажет.

 

Баылау сратары:

1. Экономикалы санат ретіндегі німні сапасыны мні

2. Макро жэне микро дегейінде нім сапасыны артуынын экономикалы жне леуметтік маызы.

3. Шыарылатын енімні сапа крсеткішні сипаттамасы.

4. німні бсекеге жарамдылыын анытау дістері жне мні.

5. німні сапалылыына сер ететін факторлар.

6. Ксіпорында німні сапасын арттыру жолдарыны ммкіншілігі.

7. нім сапасы мен стандарттау арасындагы арым-атынас.

8.німді стандарттауды міндеті мен масаты.

9. німні сапасын басаруды ерекшеліктері.

10. Ксіпорындарда німні сапасын жасартудаы ажетті жадайлар мен алы шарттар.