Аржылы жоспарлау мен болжау

аржылы жоспарлау мен болжау – бл аржы механизміні (тетіктеріні) осалы жйесі жне экономикалы жне леуметтік жоспарлауды рамдас блігі болып табылады.

аржылы жоспарлау – бл аржылы ресурстарды йлесімдігі мен тегерімділігі жайлы ызмет болып табылады.

Осы арада тегерімділік дегеніміз — мемлекет арамаындаы аржылы ресурстар арасындаы жне ксіпорынны табыстары арасындаы олайлы, йлесімді атынас болып табылады.

Ал йлесімділік тсінігі ксіпорындарды жне экономиканы баса да салаларыны салы тлегенге дейінгі жне тленгеннен кейінгі алан табыстарды клеміні арасындаы масатты атынасты алыптасун айтамыз.

аржылы жоспарлауды объектілеріне:

· ашалай кірістер мен жинатарды алыптасуы;

· орталытандырылан жне орталытандырылмаан ашалай аржаттарды пайдаланылуы жатады.

Осыан орай, аржылы жоспарлау — ашалай аражаттарды алыптастыру, блістіру жне пайдалану бойынша экономикалы рдістерді жоспарлы басару тсінігін береді.

аржылы жоспарлауды масатына аржылы ресурстарды алыптасу кздерін, оларды клемін анытау, тиімді арашамасын бекіту, айматар мен салалар арасында тиімді блістіру мен резервті аржы кздерін алыптастыру жатады.

аржылы жоспарлауды міндеттеріне шаруашылы субъектілерді дамыту масатында тегерімділік пен йлесімділікке ол жеткізу жатады.

аржылы жоспарлау — бл экономиканы басаруды маызды функциясына жатады. Ол мемлекетті билік органдары арылы сонымен атар шаруашылы субъектілер арылы жзеге асырылады. Нарыты экономика жадайында аржылы жоспарлау кп жадайда болжамдау негізінде жзеге асырылады.

аржылы жоспарлау жадайында аржы жйесіні барлы органдарыны ызметі бірдей амтылуы тиіс. Осыан байланысты аржы жйесіні кейбір буындары лсіз болан жадайда аржылы жоспарлау жйесін даярлауды ажеттілігі туындайды.

Жоспарларды ру келесі жадайлара сер етеді:

• аша орларын алыптастыру мен пайдалануды дістері мен нысандарына;
• аржылы ресурстарды салалы жне айматы айта блістіруге.

Наты аша орларыны ашалай аражаттары сйкес аржы жоспарларына сйкес орналастырылады. аржылы жоспарлау жйесінде ерекше, басты орын алатын бюджеттік жоспарлау болып табылады.

Бюджеттік жоспарлауда бюджетттік орларды озалысы, алыптасу дістері мен кздері, кірістері мен шыыстарыны рылымы айындалады. Бюджеттен тыс орларды озалысы: зейнетаы орыны, леуметтік сатандыру орыны, мемлекеттік ебекпен амту орыны аржылы жоспарларыны кірістері мен шыыстарына ыпал етеді. Бюджеттен тыс орларды аржылы жоспарлауындаы кіріс блігіне зады жне жеке тлаларды ерікті жне міндетті жарналары бейнеленеді. Сонымен атар бюджеттен тыс орлара аржылары жетіспеген жадайда бюджеттен займды аражат трінде аржылар тсуі ммкін. Осыан сйкес бюджеттен тыс орлар бюджеттік ормен жне баса да, бюджеттен тыс орлармен зара тыыз байланыста болады.

аржылы жоспарлауды крсеткіштеріне мемлекетті аржылы жадайын талдауа ажетті бастапы материалдар жатады. Олар болашаты жоспарлауды негізін райды.

Болжамдау – бл андай да бір былысты, объектіні келешекте дамуын алдын-ала кре білу мен бадарлау.

аржылы жоспарлау – аржылы атынастарды жетілдірілуі.

аржылы болжамдау – мемлекетті ммкін болатын аржы жадайын алдын–ала кре білу, аржы жоспарларыны крсеткіштерін негіздеу (длелдеу) болып табылады. Болжамдар орташа мерзімде (5-10 жыл) жне за мерзімге (10 жылдан аса) дайындалады.

Жоспарлау бл зара байланысты аржы тапсырмаларын зірлеу, аралан мерзімде оларды орындау, белгіленген масаттара жетуге баытталан процесс.

аржылы жоспарлауды дістері мен аидалары. аржылы жоспарлауды негізгі станатын аидаларына келесілер жатады:

· Орталытандырылан жне орталытандырылмаан тсілдерді йлесуі. Бл аида орталытандырылан аржылы жопарлау мен жергілікті аржылы жоспарлауды йлесуін сипаттайды. Бл аида з кезегінде мемлекетке біртекті аржы саясатын жргізуге ммкіндік береді.

· Бірлік аидасы – аржылы жоспарлауды экономикалы жне леуметтік жоспарлаумен зара байланысы мен туелділігін сипаттайды. аржы жоспарыны негізінде экономикалы жне леуметтік даму жоспарлары мен болжамдарыны крсеткіштері жатыр.

· здіксіздік аидасы келешектегі жне аымды жоспарлау арасындаы тыыз йлесімділікті болуын сипаттайды.

аржылы жоспарлауда келесі дістер олданылады:

· Экстрополяция дісі. Келешектегі даму крсеткіштерін наты крсеткіштерді динамикасы негізінде анытау.

· Сарапты баалаулар дісі – жоспарлауда аса білікті мамандарды тжірибесін пайдалану – сарапшыларды тжірибесін пайдалану.

· Нормативтік діс – жоспарлы крсеткіштері бекітілген нормалар мен нормативтер негізінде есептеліп шыарылады.

· Балансты діс – шыындарды оларды жабу кздерімен йлесуін арастырады.

· аржылы бадарламалау– наты масат пен оан жетуді жолдары аныталан бадарламалы тсілдерін олдану арылы жзеге асырылатын діс.

· Экономико-математикалы дістер – е тиімді процесс лгісін ру жне оны аржы саласына кшіру дісі. Бл діс келесі кезедер арылы жзеге асырылады: жоспарлауды бірінші кезеінде есептік жылдаы аржылы крсеткіштерді орындалуына экономикалы талдау жасалынады; екінші кезеде жоспарланан кезедегі кірістер мен шыыстарды наты трлеріне есептеулер жргізіледі; шінші кезеде жеке тапсырмалар мен баптар бір арнаа келтіріліп, йлестіріледі. Егер аржылы тапсырмалар мен шаралар аша ресурстарына сйкес рылмаса, кірістерді лайтуды кздері аныталып, оларды тиімді пайдалануды жолдары аныталады.

аржылы жоспарлау жйесі.аржылы жоспарлауды негізгі жатына - аржылы жоспар жатады.

аржы жоспары – бл шаруашылы жргізуші субъектілерді, салаларды, айматарды жне жалпы мемлекетті ашалай орларын руды жне пайдалануды жоспары болып табылады. аржы жоспары лтты шаруашылыты ресурстармен амтамасыз етілуін крсетеді.

аржылы жоспарлауды жйесіне жоспарлауды кптеген трлері (бастапы, жиынты аржылы жоспарлар) кіреді.

Бастапы аржылы жоспарлара мемлекеттік йымдарды, ксіпорындарды, йымдарды аржылы жоспарыны сметасы кіреді. Жинаты аржылы жоспарлара жалпы мемлекеттік, ауматы, салалы жоспарлар кіреді.

Жалпы мемлекеттік жоспарлара: мемлекетті жиынты аржы балансы жне мемлекеттік бюджет жатады.

Салалы аржылы жоспарлара: министрліктерді кірістері мен шыыстарыны балансы, материалды ндіріс салаларыны балансы, оамды йымдарды аржылы жоспары кіреді.

Ауматы аржылы жоспарлара: айматарды жиынты аржылы жоспары, жергілікті бюджет, сйкес ауматарды оамды йымдарыны жоспарлары жатады.

Уаыт кезеіне байланысты аржылы жоспарлау жылды, орта мерзімдік (ш-бес жылды) жне за мерзімдік аржылы жоспарлауа блінеді. Бгінгі тада жылды мерзімде аталан жоспарларды барлыы да дайындалады.

Материалды ндіріс аясында аржылы жоспарлар кірістер мен шыыстарды балансы деп аталып, трт блімнен трады:

· Кірістер мен тсімдер;

· Шыындар мен ашалай аударымдар;

· Бюджеттік тлемдер;

· Бюджеттік аударымдар.

Балансты бірінші бліміне: таза кіріс, амортизациялы аударымдар, банктерді за мерзімдік несиелері, жина орларыны аржылары,німді ткізуден тскен тсім, салыты тсімдер, акциздік салытар клемі, баалы ааздарды сатудан тскен тсім, айналым аржаттарыны сімі жатады.

«Бюджетке тленетін тлемдер» блімінде салытарды барлы трлері бойынша тсімдер жатады.

«Бюджеттен аудару» блімінде келесі шаралар арастырылады. Мемслекетті орталытандырылан аржылы салымдары, кімет пен жергілікті билік органдарыны шешімімен аржыландырылатын жедел шыындар. Аз клемдегі айналым аржылары бар шаруашылы субъектлер екі блімді аржылы жоспарды: кірісті жне шыысты дайындайды.

Ксіпорын дегейіндегі маызды аржылы-экономикалы крсеткіштерге келесілер жатады:

· німді ндіруден тсетін тсім (ызмет, жмыс). Бл крсеткіш ашалай аражаттарды пайдалну мен блістіруді негізгі ммкіндіктерін анытайды.

· ндірілген німні зіндік ны.

· Жалпы шыындара шаандаы жеке шыындар элементтеріні лес салмаы.

· Табыстарды немесе кірістерді клемі.

· Рентабельділік дегейі (кірісті).

· Амортизациялы аударымдарды клемі.

· Жинатаушы, резервтік, ттыну орларыны клемі.

· Кредиторлы жне дебиторлы арыздарды жадайы.

· Жеке айналым аржыларыны болуы.

· Негізгі жне айналым аржыларын пайдалану крсеткіштері (ор айтарымы, ор сыйымдылыы, айналым аражтарыны айналымдылы крсеткіштері, айналым затыы).

· Акционерлік капиталды клемі ксіпорын аржаттарыны тімділік крсеткіштері.

Ксіпорынны ызметінде сонымен атар жалпы экономикалы крсеткіштер де пайдаланылады.

· Шыарылан німні бір бірлігіне кететін шыындар;

· Капиталды салымдарды клемі (инвестицияларды).

Салы салуда келесі арнайы крсеткіштер олданылады:

· жиынты жылды кіріс;

· жиынты жылды табыстан шегерімдер крсеткіші, ол жылды жиынты кірістен алымдарды шегеру негізінде аныталады.

Жиынты аржылы крсеткіштерге бюджетті кірістері мен шыыстары, сонымен атар оларды рамдас бліктері, лес салматары мен бюджет тапшылыыны клемі жатады.

лтты шаруашылы дегейінде аржылы крсеткіштер мемлекетті аржылы крсеткіштеріні клемін, рылымын сипаттай отырып, мемлекеттік бюджет арылы аталан аражаттарды блістірілуін жне халы шаруашылыыны р трлі салаларыны тиімділігін сипаттайды.

аржылы жоспарлауды жетілдіруді негізгі баыттары.Нарыты экономикадаы мемлекеттік реттеу е алдымен салыты, бюджеттік, банктік, кедендік жне монополияа арсы саясатты жргізілуімен амтамасыз етіледі.

Экономиканы мемлекеттік реттеудегі басты ролді аржылы жоспарлау оны ішінде индикатвті жоспарлау алады.

Индикативті аржылы жоспарлауды негізгі масаты - мемлекетті ызметін жзеге асыруа баытталан аржы ресурстарыны клемі мен баыттарын анытау.

Индикативті аржылы жоспарлау тек мемлекеттік сектор шін ана міндетті болып, ал экономиканы баса секторлары шін – сыныстар сипатында болады.

Ксіпкерлік буындар зіні шаруашылы –коммерциялы ызметінде жоспарлауда бизнес — жоспарды пайдаланылады.

Бизнес-жоспар - бл ксіпкерлік ызметті техникалы, экономикалы негізіне сйкес болатын жат.

Бизнес жоспарлауда келесі жаттар дайындалады:

· нім клемін болжау;

· ашалай кірістер мен шыыстарды балансы;

· ксіпорынны активтері мен пассивтеріні жиынты балансы
-шыынсызды нктесіне жету графигі.