останай (Николаевск) аласы.

1036. Торай облысындаы е лкен ала останай (Николаевск) аласы.

1037. останай аласыны негізі аланды 1879 ж.

1038. 1879 ж. алаа кшірілген шаруалар саны 1200 отбасы.

1039. 1889 ж. ала мен ала маындаы халыты саны 18 000.

Темір аласы.

1040. Жем зені бойындаы кзет пункті ретінде негізі аланан ала 1897 ж. Темір аласы.

1041. ХХ . бас кезінде трын саны 750 адам.

1042. 1807 ж. Верныйда – 22 744,Жаркентте – 16 094,улиеата – 11 722,Перовскіде (Амешітте) – 5058.

 

§34. Сауда. Жрмекелер.

1043. азастана келінетін асты пен егіншілік рал-саймандарына баж салыын тлеу алып тасталды 1835 ж.

1044. р тйеге осынша жк артуа болды 16 пт.

1045. азастанда болан ірі жрмекелер араралы уезінде-оянды-Ботов,Амола уезінде-Константинов-Еленов,Атбасар уезінде-Петров,Орал облысында-Ойыл жне Темір,Верный уезі-арара, Жаркент,Сырдария облысындаы-улиеата,Семей уезінде-Шар,Павлодарда-Тайыншакл.

1046. 1900 ж. азастанда болан жрмеке саны 104.

1047. араралы казак станицасынан 52 шаырым жерде айырбас сауда орталыы ашылды 1848 ж.

1048. Жрмекені негізін алаан кпес В. Ботов.

1049. Жрмекелерді маызы тмендей бастады ХІХ-ХХ . шебінде.

1050. 1860 ж. алашы орыс коммерциялы фирмасы ашылды Ургада (лан-Баторда).

1051. ытай аумаындаы сауда жргізілді Шыша, лжа, рімші, Гучен алаларында.

1052. ытаймен сауда-сатты жасаан азастан алалары Семей, Зайсан, Бтырма, Петропавл.

1053. 1883 ж. Іле зені арылы тікелей су жолын ашты кпес Ули Ахун Юлдашев.

1054. скенмен мен Омбы арасында азыналы тте жол салынды 1745 ж.

1055. В. Ботов– орысты белгілі кпесі. 1848 ж. араралы маында Ботов (оянды) жрмекесіні негізін алады.

 

§35. нерксіпті дамуы.

1056. араанды кмірін алашыларды бірі болып ашты 1833 ж. Аппа Байжанов (1824-1887).

1057. Ертіс бойындаы жне Орталы азастандаы кптеген кен орындарын алаш ашан осым Пішенбаев.

1058. Екібастз кмірі 1867 ж.Майайы полиметалл кен орындарын 1895 ж.ашаны туралы млімдеді осым Пішенбаев.

1059. Павлодардаы миллионер-кпес А.И.Дерова жалданып, кен кздерін іздеуші жне маркшейдер болып жмыс істеді осым Пішенбаев.

1060. «Спасск мыс кен орындарыны акционерлік оамы» рылды 1904 ж. Лондонда.

1061. 1904 ж. Риддер мен Зыряндаы аса бай тсті металл кен орындарын сатып алды австриялы ксіпкер.

1062. «Атбасар мыс кен орындарыны акционерлік оамы» пайда болды 1906 ж. Лондонда.

1063. Жезазан аймаындаы мыс кеніштерін тгел сатып алан «Атбасар мыс кен орындарыны акционерлік оамы».

1064. ХХ . бас кезінде скемен уезінде болан алтын азылатын рудник саны 50.

1065. Семей облысында 13 былары, 9 сабын айнататын, 1 май орытатын, 23 кірпіш, 2 сыра ашытатын зауыт болды 1888 ж.

1066. Зауыттар мен фабрикаларда болан жмысшы саны 2-5 адам.

1067. Мекке аласындаы жз кісілік она й салуа лкен лес осты Томск губерниясындаы бай аза Нрекен.

1068. Покровская слобода – Орал темір жол желісі тартылды 1891 – 1893 ж.

1069. Челябі мен Омбы арасында темір жол атынасы орнады 1894 ж.

1070. Орынбор – Ташкент темір жолы салынды 1901 – 1905 ж.

1071. 1905 ж. азастандаы темір жол желісіні жалпы зындыы 2000 км.

1072. Семей мен скемен уезіндегі жмысшылар ереуіл жасады 1888 ж.

1073. «Атбасар мыс кендері» акционерлік оамыны кеніштерінде ереуілге шыты 300 кенші.

1074. Акция – нды ааз. Ол ксіпорына акционерді белгілі млшерде лес-жарнасыны осыландыын куландырады жне оан меншікті иеленуге, тскен табысты блісуге ы береді.

 

§36. йырлар мен днгендерді ытайдан Жетісуа оныс аударуы.

1075. йырларды Жетісу жеріне оныс аударуы басталды 1881 ж.

1076. йырларды Жетісу жеріне оныс аударуы жаласты 1881-1884 ж.

1077. азастанда 56 мы йыр, 14 мы днген болды 1897 ж.

1078. азастанда 64 мы йыр, 20 мы днген болды 1907 ж.

1079. йырлар мен днгендерді рухани мденитеін зерттеген Ш.Улиханов, Н.М. Пржевальский, В.И. Роборовский жне т.б.

1080. Днгендерді ертегі мен аыз нгемелер айтуышлары фофуди.

1081. ХІХ . халы арасына кеінен танылан йыр ншілері Садыр Палуан, Назугум.

§37. азастанда этносты топтарды алыптаса бастауы.

1082. 1897 ж. Алтайда болан орыстар саны 90 мыа жуы орыс шаруалары.

1083. 1897 ж. азастанны алты облысындаы орыстар саны 544 мы адам.

1084. Жоламан деген аза кілі украин баласын асырап алды Афанасий Латута – Жаып Жоламанов.

1085. аза тілін мегеріп, исламны негізін йретіп, мсылман дінін абылдаан Жаып Жоламанов.

1086. 1916 ж. азатарды лт-азатты ктерілісі кезінде ол оралжыдаы ктерілісшілерді танымал басшыларыны бірі болды Жаып Жоламанов.

1087. 1897 ж. халы санаы бойынша азастанда тран украин саны 86,7 мы.

1088. Украиндерді басым кпшілігі шоырланды Амола облысында (51%-ы).

1089. 1897 ж. халы санаы бойынша азастанда тран татарлар саны 56 мы.

1090. 1897 ж. азастандаы жне онымен шекаралас алалардаы немістерді жалпы саны 7 мы.

1091. «ырыз даласыны тіршілік-тынысы» картинасыны авторы поляк суретшісі Бронислав Залесский.

1092. «ырыз», «Дала» дастандарыны авторы поляк аыны Густав Зелинский.

1093. аза халыны тарихын ызыа зерттеген Адам Янушкевич.

1094. Жетісу мражайны негізін алаан Владимир Недзвецкий.

1095. «ырыздарды трмысын зады трыда зерттеуге арналан материалдар» кітабыны авторы Северин Гросс.

1096. 1897 ж. халы санаы бойынша азастанда тран поляктар саны 1254.

1097. Поляктарды кпшілігі шоырланды Орал, Семей, Амола жне Сырдария облыстары.

1098. останай аласыны тірегінде оныстанан болгарлар шыырмен суаратын бау-баша сірді.

1099. 1897 ж. халы санаы бойынша азастанда тран мордвалытар саны 12 мы.

1100. Мордвалытар орыс халымен араласып ассимиляцияланып кетті.

1101. 1897 ж. халы санаы бойынша азастанда тран еврейлер саны 1651.

1102. 1897 ж. Жалпыресейлік халы санаыны деректері бойынша азастанда збек-29,5 мы,трікмен-2,8 мы,башрт-2,6 мы,алма-997,тжік-987 жне т.б. лт кілдері.

1103. Амола аумаындаы эстондытар мен латыштарды шаын бір тобы 375 адам.

1104. Ассимиляция –бір халыты екінші халыпен араласып, лт ретінде жойылып кетуі.

1105. Шыыр –егістікке су шыару шін жасалан, су жретін науасы бар арапайым рал.

 

§38. Шетелдерде аза диаспорасыны алыптасуы.

1106. 1916 ж. лт-азатты ктерілісінен кейін кшіп кеткен аза саны 300 мыа тарта.

1107. Орта жз азатары Тобыл жне Томск губернияларымен шекаралас айматара уаытша кшіп-онуа рсат алды 1771 ж.

1108. ытай кіметі азатарды Синьцзяньа кшіп, оныс аударуына рсат етті 1767 ж.

1109. 1911 ж. есеп бойынша Томск губерниясында-29 мы,Тобыл губерниясында-9 мы аза трды.

1110. ХІХ . ая кезінде ытайда тран азатар 100 мыа жуы.

1111. 1916 ж. лт-азатты ктерілісінен кейін 300 мыа жуы аза кшіп кетті ытайа.

1112. Монолияны батыс блігінде тратын азатарды негізі тобын рады аба керейлер.

1113. ХХ . бас кезінде Монолиядаы азатарды жалпы саны 12 мыа жуы.

1114. 1869-1870 ж. азатарды бір блігі кшіп кетті Трікменстана.

1115. 1897 ж. халы санаы бойынша Трікменстандаы азатарды саны 73 мыа жуы.

1116. 1897 ж. халы санаы бойынша Жыза жне Ходжент уезіндегі азатар саны 63 мы.

1117. Ауанстанда азатар пайда болды ХІХ . 40-жылдарында.

1118. Ауанстандаы азатарды негізін рады Кенесары хан мен Наурызбай батыр жасатары.

1119. ХХ . бас кезіндегі Ауанстандаы азатар саны 2 мыа жуы.

§39. азастан Ресейдегі 1905-1907 ж. революция кезінде.

1120. Бірінші орыс революциясы 1905 ж. 9 атар – 1907 ж.

1121. «анды жексенбі» леіні авторы Мшр Жсіп Кпейлы.

1122. Амола жне Семей аумаында скери ттенше жадай жарияланды 1906 ж. 6 атардан бастап.

1123. Орал аласында теміржолшыларды аза жеріндегі е алашы ксіподаы рылды 1905 ж. араша айында.

1124. Семей, Торай, Орал жне Сырдария облыстарындаы шаруалар жергілікті кімшілік билікке арсы шыты 1905 ж. жазында.

1125. Орал аласында бес облыстан келген аза халы делегаттарыны съезі тті 1905 ж. желтоасан айында.

1126. Семей аласында азатарды съезі ашылды 1906 ж.

1127. Мемлекеттік Дума ру туралы манифеске ол ойды 1905 ж. ІІ Николай патша.

1128. 1906 ж. І Мемлекеттік Думаа азатардан Торай облысынан – Ахмет Бірімжанов,Уфа губерниясынан – Слімгерей Жантре,Орал облысанан – Алпысбай алменлы,Астрахан губерниясынан – Батыгерей лманов,Амола облысынан – Шймерден осшыллы,Семей облысынан – лихан Бкейханов сайланды.

1129. Ресейді І Мемлекеттік Думасы жмыс істеді небары 73 кн.

1130. Депутаттарды ктерген бастамаларына кілі толмай Думаны таратып жіберді ІІ Николай.

1131. 1907 ж. Думаны айта рып азастаннан мына азаматтар рылды Торай облысынан – Ахмет Бірімжанов,Амола облысынан – Шймерден осшыллы,Семей облысынан – Темірали Нрекенов, Сырдария облысынан – Тілеулі Алдабергенлы,Жетісу облысынан – Мхамеджан Тынышбаев,Орал облысынан – Баытжан аратаев,Астрахан губерниясынан – Батыгерей лманов.

1132. ІІ Мемлекеттік Думасы жмыс істеді небары 104 кн.

1133. І жне ІІ Мемлекеттік Думада Амола облысына екі рет сайланды Шймерден осшыллы.

1134. І жне ІІ Мемлекеттік Думада Торай облысына екі рет сайланды Ахмет Бірімжанов.

1135. .Бкейханов Выборг ндеуіне ол ойды 1908 ж.

1136. ІІ Мемлекеттік Думаны таратылуына арсылы ретінде абылданан Выборг ндеуі.

1137. Мемлекеттік Дума – Ресейді 1906 – 1917 ж. за шыарушы жоары кілетті органы.

 

§40. азатарды петициялы озалысы.

1138. аза халыны з ытарын орау жолындаы іс-рекеттері р трлі петициялар (тініш-талаптар) жолдау болды.

1139. 1905 ж. оянды (Ботов) жрмекесінде азатар атынан петиция жолданды ІІ Николайа.

1140. оянды (Ботов) жрмекесінде жіберілген петицияа ол ойды 42 аза.

1141. Петицияны жазуа атысан белгілі саяси айраткерлер .Бкейханов, А.Байтрсынов, Ж.Абаев, Т.Нрекенов.

1142. Петицияларлды бір нсасын орыс тіліне аударып Ішкі істер министріні атына жіберді Темірали Нрекенов, 1905 ж. 22 шілде.

1143. ХХ . бас кезіндегі мірлік проблемаларды толы амтыан, 47 тарматан тратын петицияны орыс тіліне аударан Темірали Нрекенов.

1144. Петицияда крсетілді мектеп абырасында Ислам дінін оытып, «орысша сауат ашуды» содан кейінгі орына жне ырыз (аза) халыны арасынан басты болысы келетіндер ырыз тілін білуге міндеттенсін, іс-ааздар аза тілінде жргізу талап етілді.

1145. Петиция –мемлекет басшысына немесе жоары кімет органыны атына кпшілік атынан тапсырылатын тініш.

1146. ІІ Николай (1868-1918) – Ресейді соы императоры.

 

§41. лтты-демократиялы озалысты рлеуі.

1147. азатар сайлау ыынан айырылды 1907 ж.

1148. Оу-аарту министрі бекіткен ережеде аза тіліні мртебесі тмендетілді 1907 ж.

1149. Орыс тілін білмейтін адамдарды болыс, ауыл старшыны болып сайлануына тыйым салынатыны туралы жарлы шыарды 1909 ж. Дала облыстарыны скери губернаторлары.

1150. Семей облысындаы араралы уезіні Тоырауын болысына арасты №7 ауылда дниеге келді лихан Нрмхамедлы Бкейханов, 1870 ж.

1151. .Бкейханов Омбы техникалы училищесін 1890,Санк-Петербург Императорлы Орман шаруашылыы институтыны экономикалы факультетін бітірді 1894 ж.

1152. .Бкейханов Тобыл губерниясын зерттейтін, кейін Ф.Щербинаны статистикалы экспедициясына белсене атысты ХІХ . соы мен ХХ . бас кезі.

1153. Авторларыны бірі .Бкейханов болып табылатын Петербургте «Ресей. лкемізді толы географиялы сипаттамасы» басылымыны 18 томы шыты 1903 ж.

1154. .Бкейханов Ресейді земство жне ала айраткерлеріні Мскеуде ткен съезіне делегат болып атысты 1905 ж.

1155. .Бкейханов Ресей конституциялы демократтар (кадет) партиясына мшелікке абылданды 1905 ж.

1156. Кадеттерді «Степной пионер», «Степной край», «Иртыш», «Омич», «Голос» газеттерінде белсенді трде маала жазып трды 1905-1907 ж. .Бкейханов.

1157. .Бкейханов А.Байтрсынов жне М.Дулатовтармен тыш «аза» газетін йымдастырды, 1913 ж.

1158. .Бкейханов 1917 ж. 21-26 маусымында Орынборда І Бкілаза съезін ткізіп, «Алаш» партиясы атару комиететіні траалыына сайланды.

1159. «Алаш» партиясыны ІІ Бкілаза съезінде «Алашорда» кіметі рылып, оан траа болып сайланды 1917 ж. .Бкейханов.

1160. .Бкейханов ату жазасына кесілді 1937 ж.

1161. .Бкейханов аталды 1989 ж.

1162. А.Байтрсынлы дниеге келді 1873 ж. Торай облысы, Торай уезіні Сарытбек жерінде.

1163. Орынбордаы малімдер мектебін бітірді 1895 ж.

1164. «аза» газетінде редактор 1913-1918 ж.

1165. М.Дулатов дниеге келді 1885 ж. Торай облысы, Торай уезіні ызылбел жерінде.

1166. М.Дулатов ату жазасына кесілді 1935 ж.

1167. .Бкейханов жне А.Байтрсынлымен кездеседі 1904 ж. Омбыда.

1168. «Оян, аза!» жыр жинаы жары крді 1909 ж.

1169. «Оян, аза!» кітабын замандастары атады «лтты манифест».

1170. араралы петициясын зірлеуге ат салысты М.Дулатлы.

1171. Мхамеджан Тынышбаев дниеге келді 1879 ж. Жетісу облысына арасты Лепсі уезіні Садыр болысында.

1172. Верный гимназиясын алтын медальмен бітірді 1900 ж.

1173. Санк-Петербург транспорт инженерлері институтын бітірді 1906 ж.

1174. Оралда ткен азастанны бес облысыны съезіне атысты 1905 ж. аяында.

1175. ІІ Мемлекеттік Думаа Жетісу губерниясынан депутат болып сайланды 1907 ж.

1176. М. Шоай дниеге келді 1890-1841ж. Сырдария облысы.

1177. Клбай Тоысов дниеге келді Семей облысы, Зайсан уезіні Шора болысында.

1178. Клбай Тоысов 3 тілде шыармаларды еркін жазды: аза, татар, орыс.

1179. Татар тілінді«Вахыт»,орыс тілінде «Семипалатинский листок» газеттерінде шыармалар шыып жрді.

1180. азастандаы алашы газеттерді бірі «Тркістан улаяты газеті» 1870 ж. Ташкент аласында аза, збек тілдерінде шыты.

1181. «Дала улаяты газеті» алаш Омбыда 1888 ж. шыты.

1182. Алашы журнал 1911 ж. Орынбор губерниясыны Троицк аласында «Айап» журналы.

1183. «Айап» журналыны баспагері, редакторы, аын, прозашы, журналист Мхамеджан Сералин.

1184. Айап» журналы жабылды 1915 ж.

1185. «Бірлік» мдени-аарту йымы жмыс жасады Омбы алас.да, 1914-1918 ж.

1186. «Бірлік» мдени-аарту йымы жмысына белсене атысты аын, жазушы, драматург ошке Кемегеров.

1187. «Бірлік» йымы олжазба трінде жмыс істеп журнала айналды «Балапан» журналы.

1188. «Балапан» журналыны редакторы ошке Кемегеров.

1189. 1915-1918 ж. «Сада» журналы шыарылды Уфа аласында.

1190. Сз бостандыы мен баспасз бостандыы жарияланды 1905 ж.

1191. азатарды тыш оамды-саяси газеті шыты «Серке» газеті, 1907 ж. Санк-Петербургте.

1192. «Серке» газеті татар тілінде шыатын «Ульфат» газетіні азаша осымшасы.

1193. Апталы басылым «аза» газеті жары крді 1913 ж.

1194. «аза» газетіні негізін алаушы А.Байтрсынлы.

1195. «аза» газетіні таралымы орта есеппен 3000-8000 данаа дейін.

1196. 1900-1917 ж. аралыында аза тілінде басылып шыан кітап саны 400, оларды жалпы таралымы 60 000 данаа дейін.

1197. Абай ледері мен А.Байтрсынлыны «ыры мысал» кітабы жары крді 1909 ж. Санк-Петербургте.

1198. М.Дулатовты «Оян, аза!» ле жинаы 1909 ж. азанда.

1199. «Баытсыз Жамал» романы, «Азамат» жне «Терме» шыармалырыны авторы М.Дулатов.

1200. «Трік, ырыз м хандар шежіресі» кітабы жары крді 1911 ж.авторы Шкрім дайберділы.

1201. «Маса» ледер жинаы жары крді 1911 ж.авторы А.Байтрсынлы.

1202. «Оу ралы», «ліпби», «Жаа ліппе», «Тіл ралы» оу ралдары жазылып шыты аза тілінде 1912 ж.авторы А.Байтрсынлы.

1203. «Шолпан» ле жинаы жары крді 1912 ж.авторы М.Жмабаев.

1204. «ткен кндер» кітабы жары крді 1912 ж. авторы С.Сейфуллин.

1205. С.Сейфуллинны «ткен кндер» кітабы жары крді 1912 ж. «Бірлік» аарту йірмесіні кмегімен.

1206. Халел Досмхамедов (1887-1938) –«Алаш» партиясы мен «Алашорда» кіметіні мшесі.

 

§42. Оу-аарту ісі.

1207. Медереседе оу мерзімі созылды 3-4 жыла.

1208. Мектептер мен медреседе оу шін уезд бастыыны арнай рсаты болу керек 1867-1868 реформалар бойынша.

1209. Жаа дістемелік мектептер пайла бола бастады ХХ . басында.

1210. Жаа дістемелік мектепті негізін алады тркі тілдес халы аартушысы И.Гаспиранский.

1211. азастандаы е алаш жаа дістемелік мектеп ашылды 1900 ж. Тркістан аласында.

1212. Уфадаы «алия» медресесінде Б.Майлин,Орынбордаы «Усмания» медресесінде .Боланбаев оыды.

1213. Абай нанбаев оыан медресе Семейдегі Ахмет Риза медресесі.

1214. 1917 ж. азастан аумаында болан жаа дістемелік мектеп саны 100-ге жуы.

1215. 1813 ж. Омбыда, 1825 ж. Орынборда ашылды скери училищелер.

1216. скери училищелер кейін айналды кадет корпустарына.

1217. Бкей хандыында Жгір ханны бастамасымен алаша аза мектебі ашылды 1841 ж.

1218. Орынборда жаа лгідегі 7 жылды мектеп ашылды 1850 ж.

1219. Омбыда осындай жаа лгідегі мектеп ашылды 1857 ж.

1220. Троицкіде орыс-аза мектебі ашылды 1861 ж.

1221. Ташкентте малімдер институы ашылды 1879 ж.

1222. Торай облысында екі сыныпты орыс-аза мектебі ашылды 1879 ж.

1223. Орынбор губерниясыны Ор аласында тыш малімдер мектебі ашылды 1883 ж.

1224. Ор аласында ашылан малімдер мектебіні ашылуына лес осан Ы.Алтынсарин.

1225. 1885 ж. бастап барлы уездерде ашыла бастады ауыл шаруашылы мектептері.

1226. Ауыл шаруашылы мектептеріні баыты аза жерінде білім мен олнер трлерін дамыту.

1227. 1887 ж. бастап барлы жерде ашыла бастада орыс мектептері.

1228. 1891 ж. ыз балалара арналан бастауыш мектептер ашылды Торай, Атбе, останай жерінде.

1229. аза балалары шін ауылды кшпелі мектеп йымдастырылды 1892 ж. бастап.

1230. ХІХ . екінші жартысынан бастап халыа білім беру орталытарына айналды Омбы, Семей, Орал, Амола.

1231. Амола облысындаы Халы училищесіні директоры А.Е. Алекторов.

1232. 1902 ж. Далалы лкеде ашылан мектеп саны 14.

1233. Бір-екі сыныпты училищелер жмыс істей бастады 1904 ж. бастап.

1234. Омбыда Азия мектебі ашылды 1789 ж.

1235. Жатып оитын интернаттар ашылды 1877 ж. Омбыда, Ккшета мен Амолада.

1236. Омбыда техникалы училище ашылды 1882 ж.

1237. Омбыдаы техникалы училищені тлегі .Бкейханов.

1238. Омбы мал-дрігерлік-фельдшерлік мектебі ашылды 1852 ж.

1239. Медресе –Ислам дінін оытатын орта жне жоары дрежелі оу орны.

 

§43. Ыбырай Алтынсарин – аза халыны аса крнекті жазушысы.

1240. Ы.Алтынсарин дниеге келді 1841 ж. останай облысы.

1241. Ы.Алтынсарин трбиеленді атасы Баложа Жабыршинні олында.

1242. Орынбор шекара комиссиясы жанындаы мектепті бітірді алтын медальмен, 1857 ж.

1243. Ы.Алтынсарин шет тілдерде еркін сйледі орыс, араб, парсы, татар.

1244. Мектепті бітергеннен кейін атасыны ол астында кесе ызметкері болды 3 жыл.

1245. Ы.Алтынсарин оу ралдарыны авторы: «ырыз (аза) хрестоматиясы», «ырыздара (азатара) орыс тілін йретуге алашы басшылы».

1246. 1860 облысты басарманы тапсырмасы аза балаларына арналан Торай аласында бастауыш мектепті ашуды.

1247. аза балаларына арналан интернаты бар мектеп салтанатты трде ашылды 1864 ж.

1248. Торай облысы мектептеріні инспекторы болып таайындалды 1879 ж.

1249. йлену тойларына байланысты дет-рыптарды суреттеді «Орынбор ведомствасы ырыздарыны да тсу мен йлену тойы кезіндегі дет-рыптарыны очеркі».

1250. Ы.Алтынсарин шыармалыры «Азан елді билері», «й, достарым!», «й, жігіттер!», «Ана».

1251. Ы.Алтынсарин Торай уездік басармасына іс жргізуші ретінде ызметке орналасты 1868 ж.

§44. ылыми мекемелер мен ылыми-зерттеу жмысы.

1252. «Орта жз ырыз-айсатары туралы жазбалар» жмысыны авторы орыс офицері Б.С. Броневский.

1253. Броневскийді жмысы 1830 ж. жарияланды «Отечественные записки» журналында.

1254. «ырыз-аза, немесе ырыз-айса ордалары мен далаларыны сипаттамасы» 3 блімнен тратын зерттеу жмысыны авт. А.И. Левшин.

1255. А.И. Левшин «ырыз-аза, немесе ырыз-айса ордалары мен далаларыны сипаттамасы» 3 блімнен тратын зерттеу жмысыны арасында атаа ие болды «аза тарихыны Геродоты».

1256. азастанды зерттеуші ірі алым П.П. Семенов-Тян-Шанский (1827-1914).

1257. П.П. Семенов-Тян-Шанский зерттеген айматар Алтай мен Жетісу жне азастанны отстік ірі.

1258. Тян-Шанский ебектері «Ресей. Толы географиялы сипаттамасы», «ырыз лкесі», «Тркістан лкесі».

1259. XVI – XVIII .аза халыны тарихын зерттеуші, Батыс Сібірді кімшілік ызметкері В.В. Вельяминов-Зернов.

1260. Вельяминов-Зерновты ебектері «асымов патшалары мен ханзадалары тураллы зерттеу», «ырыз-айсатар туралы тарихи деректер».

1261. Торай облысыны мал дрігері А.И.Добросмысловтыдерек кзге толы ебегі «Торай облысы. Тарихи очерк» 3 томды ебегі.

1262. Торай облысыны скери губернаторы Л.Ф. Баллюзекті ебегі «Кіші ырыз Ордасындаы орын алан, азір де ішінара орын алып келе жатан халыты дет-рыптар».

1263. М.М. Красовскийды ебегі «Сібір ырыздарыны аймаы» 3 томды ебек.

1264. «Сібір ырыздарыны аймаы» мазмны азастанны солтстік-шыыс аймаыны мірі, тарихи-статистикалы, географиялы жне этнографиялы мліметтерден трады.

1265. Жмішев селосында, Сібір казактарыны отбасында дниеге келген Г.Н. Потанин (1835-1920).

1266. Омбы кадет корпусында оып таныс болады Ш.Улиханлымен.

1267. Потанин азастан, Орталы Азия, Монголия, Урянхай лкесі, ытай жне Тибет жерлеріне саяхат жасады ХІХ . 60-90 ж.

1268. Потанин маалалары «ырыз жрмекесінде», «ырыздарды сауда-саттыы», «Шо би», «аза-ырыз рпатары туралы», «Е соы ырыз ханзадаларыны отауында».

1269. Потанинні 80 жасы тойланды 1915 ж. Орынборда.

1270. 1915 ж. Потанинні 80 жасын рмет крсетіп салтанатты трде ткізген .Бкейханов, А. Байтрсынов, М.Дулатов.

1271. азатар Потанинге рмет крсетті «Греке» деп атайтын.

1272. аза тарихы мен этнографиясын зерттеуші башрт алымы убкір Диваев.

1273. аза тарихы мен этнографиясын зерттеуді бастайдыХІХ . 80-ж.

1274. 1917 жыла дейін жазан ебектеріні саны 100-ге жуы.

1275. Орыс алымдармен осылып азаты 4000-а жуы маал-мтелін жинаан . Диваев.

1276. Пушкин Орал аласында боланда болан жазып алан эпосы «озы Крпеш – Баян слу».

1277. Пушкинні ориенталистер арасында аза халына деген орасан зор ызыушылы туызан шыармасы «Капитан ызы».

1278. «Майра», «Тнгі кзетші» гімелері мен «Бикен мен Маулана» повестіні авторы В.И. Даль.

1279. «Таы да кшпелілік салтында трып жатырмын. Бл дегенііз раат мір! Тіпті одан кеткім де келмейді».

1280. 1845 ж. Парижде француз тілінде жарияланды «Бикен мен Маулана» повесі.

1281. 1850-1859 ж. он жыла жуы айдауда жрді орыс аыны А.Н. Плещеев.

1282. ХІХ . 40-ж. Орталы азастана жасалан ылыми экспедицияа белсене атысты Польшаны революционер демократы Адольф Янушкевич.

1283. Польшадан Семейге жер аударылып келген Северин Гросс.

1284. азаты лы аыны Абай нанбайлымен дос болан Северин Гросс.

1285. азаты дет-рыптары туралы материалдар жинастырды Северин Гросс.

1286. «азатарды трмысты задарын оып йренуге арналан материалдар» кітабыны авторы Северин Гросс.

1287. «азатарды трмысты задарын оып йренуге арналан материалдар» кітабын шыарды Омбы аласында.

1288. Украинаны лы аыны рі суретшісі Тарас Григорьевич Шевченко азастанны Кіші жз аумаында айдауда болды 1847-1857 ж.

1289. 1847-1857 ж. азастанны Кіші жз аумаында айдауда болды Украинаны лы аыны рі суретшісі Тарас Григорьевич Шевченко.

1290. «Егіздер», «Трмеден ашан»(«Варнак») повесіні авторы Т.Г. Шевченко.

1291. азатарды ауыр халі суреттелетін Т.Г. Шевченконы шыармасы «Трмеден ашан»(«Варнак»).

1292. Дала кедейлеріні міріне арналан суреттері «Баташы бала», «Салт атты ырыз», «Келі тйген келіншек», «Боранда», «айыршылар».

1293. Тарас Григорьевич Шевченкоа берген азатарды сый-рметі «аын Тараз» деп ата берді.

1294. азастан аумаында облыстар рыла бастады ХІХ . 70-ж.

1295. Батыс азастанны тарихын зерттеуде жмыс істеген комиссия Орынбор ылыми мраат комиссиясы.

1296. «Аын Тараз» деген сыйлы атаа ие болан Тарас Григорьевич Шевченко.

1297. Орынбор ылыми мраат комиссиясы рылды 1887 ж.

1298. азастан отстік аумаын археологиялы трыдан зерттеуге кірісті 1895 ж. Археология уесойларыны Тркістан йірмесі.

1299. ХІХ . соы мен ХХ . басында азастанны далалы уездерін зерттеген Ф. Щербина бастаан экспедициялы топ.

1300. азастанны отстік-шыыс аймаын зерттеген аылшын саяхатшысы рі суретшісі Т. Аткинсон.

1301. Неміс географы, этнограф, тарихшы Ф. фон Хелльвальдты ебегі «Орталы Азия. Жер бедері мен халы».

1302. Хелльвальдты азаты трмыс-тіршілігі мен кршілес халытармен арым-атынасы туралы айтылан ебегі «Орталы Азия. Жер бедері мен халы».

1303. Отстік азастан алаларын зерттеген француз алымы Ш.Е. Ужвальди де Мезе-Ковез.

1304. Омбы кадет корпусында оыан аза этнографы Мса Шорманов (1819-1884).

1305. Бкей хандыыны аумаында дниеге келген этнограф Мхаммед-Салы Бабажанов (1832-1898).

1306. Мхаммед-Салы Бабажанов Орыс географиялы оамыны мшесі болып жарияланды 1862 ж.

1307. Орыс географиялы оамыны лкен кміс медалімен марапатталды Мхаммед-Салы Бабажанов.

1308. Мхаммед-Салы Бабажановты маалалары «Нарын мы туралы географиялы жне этнографиялы деректер», «Ішкі ырыз ордасындаы саятшылы».

1309. аза аыны, публицист, этнограф Мшр Жсіп Кпейлы (1858-1931).

1310. Мшр Жсіп Кпейлы дниеге келді Семей облысы Баянауыл сырты округы.

1311. азаты алашы дрігері, ылым айраткерлеріні атарында болды Мхамеджан арабаев, Халел Досмхамедов, аайынды Асылбек жне Мсылманбек Сейітовтер.

1312. Санк-Петербургтегі скери-медицина академиясын бітірген Халел Досмхамедов.

1313. Халел Досмхамедов дрігер болып жмыс жасады Орал облысыны, Темір уезінде.

1314. Томск университетіні медицина факультетін бітірген Асылбек Сейітов.

1315. Ориенталистер –шыыстанушы алымдар.

 

§45. Шоан Улиханов – азаты аса крнекті алымы рі аартушысы.

1316. Ш. Улиханов дниеге келді 1835 ж. смрын бекінісінде.

1317. Ш. Улихановты шын есімі Мхамедханафия.

1318. Шоан деп еркелетіп атап кеткен анасы Зейнеп Шорманызы.

1319. Шоанны балалы шаы тті табиаты кркем смрын мен Сырымбетте.

1320. Шоан салан суреттер саны 150-ден астам.

1321. Шоанны ары бабасы XVII . аза билеушілеріні бірі болан Абылай хан.

1322. Шоанны атасы патша кіметі ресми трде бекіткен азаты соы ханы еді Ули хан.

1323. кесі Омбы скери училещесін бітірген, Ккшетау сырты округыны аа слтаны лауазымды ызметін атаран Шыыс.

1324. Шоанны анасы Зейнеп,жесі Айаным

1325. Шоаннынаашы атасы Мса.

1326. Шоанны наашылары Баянауыл лкесіндегі ататы Шормановтар улеті.

1327. смрындаы мектепте оып, мсылманша саба алды 12 жаса дейін.

1328. Шоан білген тілдер араб, парсы, шаатай.

1329. Бала кезінен дастандарды бірнеше нсасын жазып алды«озы Крпеш – Баян слу», «Ер Ккше».

1330. Омбы кадет корпусына оуа тсті 1847 ж.

1331. Кадет корпусында Шоанмен бірге оыандарС.Я. Капустин, Г.Н. Потанин.

1332. Потанин Шоанны кесі Шыыс ауылында болды Шоанмен таныстытан 30 жылдан со.

1333. Потанинны Шыыс ауылына сапары нтижесіндежазан ебегі «ырызды е соы ханзадасыны отауында».

1334. Кадет корпусын бітірді 1853 ж.

1335. 1853 ж. кадет корпусын бітірді корнет офицер шенімен.

1336. Кадет корпусын бітіргеннен кейін Сібір казак скеріне жіберілді.

1337. Батыс Сібір генерал-губернаторлыына таайындалды адъютант болып.

1338. Г.Х. Гасфортты Орталы азастан, Тарбаатай мен Жетісу жеріне сапарына атысады 1855 ж.

1339. Тян-Шанскиймен танысады 1856 ж.

1340. Тян-Шанскийді сынуымен Орыс географиялы оамыны толы мшелігіне абылданады1857 ж.

1341. Ататы ашария сапарына барып айтты 1858-1859 ж.

1342. Санк-Петербургте орденмен марапатталып, скери шені де жоарылатылады 1860 ж.

1343. Генерал Черняевты Отстік азастана жасаан скери экспедициясына атысады 1864 ж.

1344. заа созылан аурудан айтыс болады 1865 ж. 10 суірде.

1345. «Шоан Улиханов шыыстану ылымында аан жлдыздай жар етті де жо болды», – деп жазды шыыстанушы алым И.Н. Веселовский.

1346. Шоанны ебектері «Абылай», «ырыздар туралы жазбалар», «Ыстыкл кнделіктері», «лкен орда ырыз-айсатары туралы».

1347. «ырызды е соы ханзадасыны отауында» ебегіні авторы

Г.Н. Потанин.

1348. Гасфортты Орталы азастан,Тарбаатай,Жетісу сапарына атысты 1855 ж.

1349. азатарды жне Орта Азия халытарыны мірінен салынан суреттері 150-ден астам.

§46. аза поэзиясы мен музыка нері.

1350. Махамбет теміслыны (1804-1846) поэзиясы тыыз байланысты И.Тайманлы бастаан 1836-1838 ж. ктеріліспен.

1351. Махамбет дниеге келді 1804 ж. Ішкі Ордадаы Бекетай мында.

1352. И.Тайманлы ерлікпен аза тапты 1838 ж.

1353. Махамбетті шыармалары «Ереуіл ата ер салмай...», «Соыс», «Тарланым», «Баймаамбтет слтана айтаны», «Таманны лы Исатай», «Алайма, слтан, алайма!», «Мнар да мнар, мнар кн», «ызыш с».

1354. Шернияз Жарыласлы дниеге келді 1817 ж. Атбе облысы.

1355. Д.Бабатайлы, М.Мкелы, Ш.анайлы аталды«зарзаман» аындары.

1356. «ш иян» леіні авторы Мрат Мкелы.

1357. Баржан сал ожаллы дниеге келді 1825 ж. Солтстік азастан облысы.

1358. Кй атасы рманазы Саырбайлы дниеге келді 1806 ж. Бкей ордасыны Жиделі жерінде.

1359. «Зарзаман» аындары Д.Бабатайлы, М.Мкелы, Ш.анайлы.

1360. рманазы кйлеріні саны 60-а жуы.

1361. Дулеткерей Шыайлы дниеге келді1820 ж. Бкей ордасыны арамола жерінде.

1362. Дулеткерей кйлеріні саны 40-а жуы.

§47. лы аын Абай нанбаевты мірі мен ызметі.

1363. Абай нанбаев дниеге келді1845 ж. Шыыс тауында.

1364. Азан шаырып ойан есімі Ибрахим.

1365. кесі нанбай ажы беделді биі болды тобыты руыны.

1366. Аынны бабасы азастанны Солтстік-шыыс аймаында ділетті би болды скенбай.

1367. Ары атасы Ырызбай да бебелді би болды.

1368. Абай поэмалары «Ескендір», «Масд», «зім гімесі».

1369. Алапат ауыр жтты з кзімен крді 1880 жылы.

1370. Орысты лы аындарыны ледерін аза тіліне аударды 50-ден астам.

1371. 1891 ж. е жасы кретін інісінен айырылды Оспаннан.

1372. лкен лы бдірахмен айтыс болды 1895 ж.

1373. 1904 ж. кктемде таы бір лы айтыс болды Маауия.

1374. Абай айтыс болады Маауияны лімінен кейін 40 кн ткенде.

1375. Абайды ізбасарлары Шкрім, Ккбай, Аылбай, Ккітай, Маауия.

1376. Абай ледеріні е алашы жинаы басылып шыарылды 1909 ж. азанда Ккітай басып шыарады.

1377. Абай ледерін басып шыаруа ыпал еткен Ккбай Жанатайлы.

1378. лы аынны 150 жылды мерейтойы атап тілді 1995 ж. ЮНЕСКО клемінде.

§48. Патша кіметіні азастандаы діни саясаты.

1379. азатар ислам дініні баытын станды суниттік.

1380. Ислам дінін олдау саясатын станды Ресей патшаймы ІІ Екатерина.

1381. Ертіс зеніні жаасында, Жмішев бекініс-амалы мен Семей аласыны ортасында мешіт салынды Шаншар Слтанбетовты тініші бойынша.

1382. Мешітті жанында болды балаларды оытатын шаын медресе.

1383. Ресей француздара арсы Отан соысын жеіп шыты 1812 ж.

1384. Кіші жз бен Орта жздегі ханды билік жойылды 1822-1824 ж.

1385. Патша кіметіні азатарды шоындырудаы ызметі басталды 1808 ж.

1386. ХІХ . ортасына арай Омбы лкесінде 25,Томск губерниясында 4,Тобыл губерниясында 66 азашоынан еді.

1387. азатарды православие дініне кіруі кбірек байалды ХХ . 50-60 ж.

1388. нанбай скенбайлыны бастамасымен арамола жерінде Семей облысы

араралы уезі аумаында аза билеріні съезі ткізілді 1869 ж.

1389. Дала азатарын христиандару арын алды 1881 ж. бастап.

1390. Жаа шоынандара православие дінін жасылап оыту шін жіберді стандара.

1391. Шаншар Слтанбетовты тініші бойынша мешіт салынды Ертіс зеніні жаасында, Жмішев бекініс-амалы мен Семей аласыны ортасында.

1392. 1897 ж. Бкілресейлік халы санаы бойынша азастан аумаында шоынандар саны 660 адамнан аспады.

1393. ХІХ . ортасына арай Томск губерниясында шоынан аза саны 4.

1394. ХІХ . ортасына арай Омбы лкесінде шоынан аза саны 25.

1395. ХІХ . ортасына арай Тобыл губерниясында шоынан аза саны 66.

1396. Амола облысыны Ккшетау облысындаы азатар патшаа тікелей хат жазып

срады азатарды з мфтиін таайындауды 1889 ж.

1397. Амола, Ккшетау, Петропавл, Павлодар, Семей алаларында мсылмандарды пия йымы ашылды 1903 ж.

1398. Амола облысыны Ккшетау облысындаы азатар патшаа тікелей хат жазып азатарды з мфтиін таайындауды срады 1889 ж.

1399. Стан –лагерь, траты орын.

1400. Мфти –мсылман дініндегі жоары лауызымды тла.