Абайды социологиялы кзарасы. 3 страница
М.Маатаев поэзиясындаы тланы сипаттамасы.Ол 1931 ж. 8-ші наурызында Алматы облысы, азіргі Райымбек (брыны Нарынол) ауданыны арасаз ауылында дниеге келген. Алайда, жаттар бойынша аынны туан кні апанны 9-нда тойланады. Бан тиісті аынны анасы Наиман апа былай деген: «Маалиым 1931 жылы наурыз айыны 8-інде дниеге келген болатын. Жаылысуым ммкін емес. Себебі балам мынау фниді есігін ашаннан біраз уаыт кейін Наурыз тойы болады, наурыз кже жасаймыз деп ктіп отыранбыз.» Маали Маатаев атындаы деби сыйлыты лауреаты Оразаын Асар аынны екінші туан кніне байланысты мынадай сз айтады: «Ал жат бойынша Маали 9 апанда дниеге келген. Бл кулікті аын ес білген кезде сол кездегі сайлау науанына байланысты зі жаздырып алан екен».[1] Азан шаырып ойылан аты - Мхаметали.[2] кесі арапайым шаруашы:колхозда сушы, шалышы болып істеген. Маали йді тышы болан, оны артынан бір ыз жне ш л туылан. Аынны арындасы мен алашы інісі ерте кз жман. Соыларыны есімдері - Тотарбай мен Крпеш. аза дстрі бойынша йді алашы баласы ата-жесінен трбие алуы тиіс, сондытан Маали жесі Тиынны олында сіп, анасын жегесіндей абылдайды. Балалы шаы соыспен атар ткендіктен, аын тадырды ащы дмін ерте татады("Неді сені асаймын,бала шаым?"). Маалиді кесі 1941ж Калиниград майданында аза табады.
Маали — зіне дейінгі ле ру мен жыр сомдаудаы аза халыны лтты мектептері мен дстрлерін жалап ана оймай, оны жан-жаты дамытан, тередеткен, азаты ле-сзін жаа заарлара ктерген, жаа кеістіктерге алып шыан жиырмасыншы асырды санаулы салатарыны бірі, аынны з сзімен айтанда:
...Аынмын деп алай мен айта аламын,
Халымны з айтанын айталадым.
Кпі киген азаты ара леін,
Шекпен жауып зіне айтарамын, —
деген ерен жырды жаратушысы, лы тла, лы аын.
Поэзия!
Менімен егіз бе еді
Сен мені сезесі бе, неге іздедім?
Алауыртан тадардан сені іздедім,
арауытан таулардан сені іздедім.
Сені іздедім кездескен адамдардан,
Блатардан, батардан, аладардан.
Шыратардан, оттардан, жалаулардан
Сені іздедім жоалан замандардан...
... Сені іздедім.
здеймін таат бар ма?
Сені маан егіз ып жаратан ба?
Осы ле жолдарын оыан кезде алып жырды жаратылысын, жаа ыры мен сипатын таныандай кй кешесіз... Аын зіні ыса мырында зіне-зі сенген. Ары таза, жаны млдір, жрегі отты, рухы аса жырлары мен кркем дастандары сол сеніміні жемісі. Аын жаа асыр апасын ентікпей, еркін ашып, жаа мыжылды айдынына шыып отыр.
О.Контты социологиялы кзарасы.Ол социологияны негізін алаушы болып саналатын (ол социология терминін ылыма енгізген) Огюст Конт(1798-1857)
ОГЮСТ КОНТ (August Conte) (1798 1857) француз философы, леуметтанушысы, философиядаы позитивизм мектебіні негізін алаушы. Ол «леуметтану» термині ылыми олданысан алаш рет енгізген. Он ввел в употребление сам термин «социология». леуметтану баса да ылымдар сияты баыланатын леуметтік былыстарды зерттеумен айналысады.
"леуметтану" сзін тныш рет Огюст Конт озіні "Позитивтік философия курсында" позитивті философияны бір блігін райтын ауымды леуметтік ылымны атауы ретінде пайдаланды. Конт бірінші болып осы ылым элементтерін клдене материалдар, идеялар мен дістер атаулыдан тазарту ажеттігін айын кре біліп, бірінші болып барлы шынында да кажетті элементтерді бір уыма біріктірді. Платон мен Аристотель саясатты этикадан немесе саясат ылы-мын саясат неріен ешашан ажыратан емес. XVIII асырда саясат ылымы революциялы рухпен біржола бытыстырылып жіберілді. Гоббс та, Монтескье де, экономистер де оамды оны барлык трлерінде зерттеген жо, жэне, Конт: барышна арыздар Юмны ыпалына арамастан, оны себептілік уымындаы аиат атаулы леуметтік тсіндірмелері лі едуір дрежеде теологиялы жне метафизикалы болып ала берді.
Сонымен, Конт бірінші болып осынау кемшіліктегре тымдылы слесін септі, оам ттас организм ретінде арастырылуа тиіс деп кесіп айтып, жне барлы байланыстарындаы леуметтікк былыстар туралы ылымны фактыларды кеінен байап-баылауа негізделген жне саяси нер мен революциялы масаттардан біржола арылан позитивтік ылымны негізін алауа тырысты. леуметтану, Конт тсінігінде, леуметтік физикаа бден сйкес болуа тиіс, йткені, леуметтануды міндеті коамны жаратылысты себептреі мен жаратылысты задарын ашу жне тарихтан, саясат пен экономикадан метафизикалы жне жаратылыстан тыс іздерді олар астрономия мен химиядан алай уылса, солай уып тастау болуа тиіс. Конт, позитивтік діске сйене отырып, леуметтану жеткілікті дрежеде болашаты болжап, прогресс барысын крсете алатын ылым бола алады деп білді
зіндік жне леуметтік идентификация.леуметтік, саяси, діни, демографиялы, андытуысты, экономикалы, ксіби мртебелер адамдарды леуметтік атынастарыны затыын, интенсивтігін, баыты мен мазмнын анытайды. Ал леуметтік рль болса,ол наты мртебеге арналан іс-рекет. Родерді мртебелерді динамикалы жаы дейді. р адамнан оны мртебесіне сай іс-рекетт ктіледі. Банкирден банкирге тн, стаздан стазды жне с.с. Сондытан леуметтік рль онымен функциональды байланысты топтарды мшелеріні сол рлді орындалуын ктуі болмаса жне леуметтік нормалар, сол рлге наты талаптарды бекітпесе орындалмас еді. Рлдік жиынты леуметтік атынастарды алыптастырады, леуметтік мртебелерді жне соан тн рлдерді орындауды талап етеді. Рлдерге беріле ену рлдік идентификациялану дейді.
зіндік идентификация проблемасыны ткірлігі, Орталы Азия елдеріні экономикалы, саяси – ыты жйелері жадайыны транзиттік сипаты, жаару дерістеріні ртрлі серпіні, баыты жне терендігі, осы процестер шеберінде жргізіліп жатан реформалар мірлік ажетті интеграцияны жзеге асырудаы иындытарды анытайды. азастан кптеген ркениеттер, этностар жне діндер тоысына орналасан. Сондыктанда оан интеграциялы дерістерді дегейімен жне жаымды нтижелерімен органикалы штасан саяси трактылы, лтаралы келісім жне аймактаы ауіпсіздік ауадай ажет.Сонымен атар, дл Казастан ана объективтік жадайлары мен XX гасырды аяында басталан кайта рулардаы ішкі табыстарына байланысты интеграцияны басты козаушысы рі кшбасшысы рлін атара алды. «Дамуды азастанды моделі» азіргі кезеде барлы ТМД елдеріне лгі болуда .
П.Бурдьені социологиялы кзарасы.П.Бурдье /1930-2002/ те крнекті француз социологы. лемдік ылыми баалау лшемі бойынша /табель о рангах/ ол бірінші орында тр. Ол алашында философия саласында, онан антропология, содан барып социологияа келген. Оны кзарасыны негізін іс-рекет ымы райды. Теоретикалы концепцияларыны негізгі идеалары- леуметтік кеістік, леуметтік ала /поле/, мдени жне леуметтік капитал, габитус. Соны ішінде габитус ымына тоталайы. Бл ым арылы ол социология ылымында алыптасан бір біріне арама-арсы /объективтік, яни леуметтік рылым жне субьективтік, яни жеке индивидті практикасы/ екі теоретикалы станымдарды біржатылыы шеберінен шыпа болды.
Позитивті философия курсы» ебегі Конт сынан адамзат тарихыны ш кезеін адамзат рхы туі тиіс: -теологиялы немесе жалан (теологиялы кезеінде адамзат аылы лемді немесе жан-жата болып жатан былыстарды тура немесе немі тылсым кштерді рекетімен тсіндіреді); метафизикалы немесе абстрактілі (метафизикалы кезеінде антропоморфты кереметтер абстрактлы кштермен алмастрылады.Олар лемні трлі жаратылыстарына негізделеген сан алуан абстракциялар болуы ммкін.); - ылыми немесе позитивті(позитивті кезеін Конт оны былайша сипаттайды: «адамзат аылы- абсалютті білімді ала алмайтынын мойындап, былыстарды пайда болуыны ішкі сратарына жауап іздеуден бас тартады.Енді ол тек «пайымдауларды бірлігімен жне бл былыстарды шынайы баылауларыны басалай айтанда реттілістікті згермес арым-атынасымен зара састытарыны кмегімен ана жаалы ашумен айналысады».) кезедер. Француз алымы Огюст Конт социологияны жеке дербес оам туралы ылым ретінде негіздеуші – оамда ттас бір леуметтік аза ретінде олданылуыны мселесін шешкен. О. Конт тариха позитивизмні негізін алаушы ретінде енді.Позитивті философия иял мен болжамдара емес, ылымны зіне негізделеді. Контты ойына сйкес оамны дамуына адам санасыны интелектуалды эмоциясы сер етеді.ылым интелектуалды эволоюцияны жоары крінісі. Пьер Бурдьені пікірінше, габитус (habitus) мір сру ортасын леуметтік пайдалану арылы, мір сру кеістігін алыптастырады. Осылайша ол леуметтік кеістектегі алшатыы лкен агенттерді кеістікте жаындату леуметтік жаындастыру нтижесін береді деген сенімді жоа шыарады, Осылайша ол леуметтік кеістіктегі алшатыы лкен агенттерді кеістікте жаындату леуметтік жаындастыру нтижесін береді деген сенімді жоа шыарады, тіпті бл рекет ыдырауа сотырады деп біледі. Шындыында, бір-бірінен леуметтік трыдан алша амалдарды физикалы кеістіктегі жаындаы зара тзімсіздікке алып келеді. Кейбір кеістіктер экономикалы жне мдени капиталдан баса, шектеулі тйыталан «тадаулыларды» кеістіктегі леуметтік капиталын да талап етеді. Олар здеріне леуметтік жне нышанды капиталды тек «клуб сері» арылы амтамасыз ете алады. Бларды бірлесуіні негізінде бір кеістікті мекендеуі, бір-біріне састыымен атар, кпшіліктен ошаулануы жатады. Гетто сері клуб серіне млдем арама-айшы былыс. Клуб ретінде мір сретін бай-уатты кварталдар жаымсыз жат адамдардан ошауланып з мшелеріне капитал айналымына араласуына ммкіндік беретін болса, оан арама-арсы Гетто з мшелерін нышанды жаынан ыдыратып, агенттеріні топтарын белгілі бір резервацияа біріктіреді. Олар ртрлі леуметтік ойындара араласу абілетіні тмендігіне орай зіні жотыымен ана блісе алады. Бурьде таы бір француз зерттеушісі Моник де Сен-Мартенмен бірлесіп, билікті, сіресе кеістіктегі билікті р трлі капиталдарын мегере отырып, айтадан физикалы кеістікке, жеке жне оамды игіліктерді билеушісі ретінде оралуын крсетуді масат етті. Ол шін рбір француз департаменті дегейіндегі экономикалы, мдени жне леуметтік капиталдармен райсысыны дегейіндегі игіліктер мен ызмет крсетуге байланысты статистикалы деректерді бір жерге жинатауа тырысты. Уаытты тапшылыына байланысты зерттеу соына жетпегенімен, Бурьде мынадай ортынды шыаруа ммкіндік тапты. Айматы айырмашылытарды бастысы кбінесе геграфиялы детерменизммен байланыстырылса, бл тарих аымындаы здіксіз айналмалы толытыру серіне байланысты. йткені, мір сру ортасы мен мдени ортаны згертуге мтылыс негізінен физикалы кеістіктегі игіліктер мен ызмет крсету аясын игеру мен байланысты. Бл ажеттілік анааттандырылуына сай суге де бейім. Сондай-а капиталды негізгі ш тріні айсысы маыздыра екенін анытауда иын, йтсе де ртрлі уаыт, р алуан рісте капиталды айсыбір трлері згеден басым тсіп билік жне игілік блісінде шешуші рл атарады.
Сауалнама.Сауалнама сратарыны трлері.Сауалнама дісіні екі трі бар:анкеталы жне схбат немесе схбатнама (интервью).Сауала жауап алу жымдарды жне жеке адамдарды кез келген проблема бойынша пікірін білуге ммкіндік жасайды.сіресе бл діс жаттар арылы зерттеу , баылау т.б дістерді олдану лкен иыншылытар туызанда пайдаланады. Анкеталы сауалнама кп жадайда алдын ала дайындалан анкетамен жргізіледі, респодентті аты жні крсетілмей анонимді трде болады. Анкетаны дайындау шін зерттеуші сауалнаманы масаты мен міндеттерін анытап біліп алады, Содан со логикалы жйеде сратар арастырылып, оны жауаптарыны трлері крсетіледі. Анкетаны сратары ш негізгі топа блінеді: 1. Ашы трдегі сраулар, мны жауаптары анкетада жазылмайды, оны жауапкерлер з олымен жазып айтарады; 2. Жабы сратар, мны жауаптары мен варианттары анкетада жазылып трады. Жауап беруші жауаптарды астын сызып немесе дгелекшеге алып айтарады; 3. Аралас сауалдар, бл бірінші жне екінші топтаы сратарды элементтерінен ралып, белгілі млшерде жауаптары да жазылады, блармен атар «Басасы не екенін крсетііз?» - деген сраулара жауап алу да белгіленеді.
Социология дегеніміз андай ылым.«Социология терминіні» этимологиясына ілсек, ол латынны «societas» сзінен шыандыын жне «оам» деген маына беретінін, «logos» грекше « білім,ілім», яни «оам туралы ілім» дегенді білдіретініне кз жеткіземіз. Социологияны объектісі-оам, ал пні- оамны леуметтік мірі, яни адамдарды з- ара арым-атынасы, тла мен оамны, мемлекетті, леуметтік институттар арасындаы процестер.
Социология ылымы “рыны баласы — ашан да ры, ал текті ата-анадан тек бейкн рі тртіпті бала туады” деген сыаржа тмсілмен келісе алмайды. йткені, адам анасынан бірден мдениетті болып жаралмайды, трбиелеу, білім алу жне оамда мыр кешу процестерінде ана алыптасады. леуметтік-мдени асиеттер мен ндылытарды мралау згеше, биологиялы емес діппен, яки рпатан рпаа тарау тетігі арылы леум. жолмен жзеге асады; рбір жеке адам (индивид), р жаа рпа здері туып, мір сріп жатан леуметтік жйені мдени мрасын игеруді зіне тн ерекше жолынан жріп теді. Осынау маызды процесті ылымда “жеке адамны леуметтенуі” деп атайды. леуметтену тура мнінде, жары дниеге келген, адамзат мдениетін игеруге бадарланан саналы биологиялы организмді, яки адам баласын дамытып, зіні тлалы-психологиялы ерекше асиеттерін, сондай-а, оамды мірге араласуына ммкіндік беретін леуметтік трпатты, леуметтік маызды асиеттерді, білім мен білікті бойына жинатаан те ылы жеке тлаа айналдыру жолы. Сондытан, леуметтену дегеніміз жеке адамны леуметтік ортамен диалектикалы (зара) рекеттесу процесі, оны барысында, бір жаынан — адам бойындаы табии, психологиялы скін жетіліп, ркендей тседі, екінші жаынан — оам жеке тланы трбиелеу, білім беру, мдениетке мтылдыру арылы оан адами тлаа тн леуметтік мні мол асиеттерді сііреді. леуметтену — ыса мерзімді, бір мртелік емес, іс жзінде жеке адамны бкіл мырын амтитын заа созылатын кп ырлы былыс. Соны арасында жеке адам оамды мірге араласып ана оймайды, сондай-а зіні леуметтік статусы мен рлін иелене жне згерте алады. йткені, рбір жеке тла тиісті ылар мен міндеттерді иелене отырып, оамдаы зіне лайыты орынды еншілейді жне наты ызмет міндеттерін атарады, яни лдебір леуметтік статуса ие болады. Ол жеке тланы жадайын жан-жаты, рі жинатай бейнелейтін сипаттамаларды: мамандыын, ксіби білігін, атарып жрген жмыстарыны сипатын, лауазымын, материалды л-ахуалын, саяси ыпалын, партияа жне ксіподаа мшелілігін, іскерлік байланыстарын, туысты тарамдарын т.б. амтиды. Бларды барлыын белгілі социолог Р. Мертон (1910 жылы туылан) “статусты жиым” деп атаан. Оны зі туа бітті (немесе мадайа жазылан), яки субъектіге туелсіз кйде, кбінесе жаратылысынан дамитын (мысалы, жынысы, жасы, лты, туыстары) статустар жне ол жеткен (немесе олы жететін), яни жеке тланы зіні кш-жігерін жмсауы арылы алан статустары болып блінеді. Кей реттерде осы аталан екеуіні асиеттерін тоыстыратын аралас леуметтік статустар да (мысалы, з еркінен тыс жмыссыз аландарды, мгедектікке шыраандарды, босыншылыа шыраандарды, т.б. статусы), кездеседі. леуметтік статус пен жеке басты статусты ажырата білу ажет. Мселен, леуметтік статусты, яни жеке тланы бкіл оам ауымындаы не ірі леум. топ ішіндегі жай-жадайын айындар стте, алдымен оны ызмет істейтін саласы, лауазымы не ыл. ата-дрежесі т.б. ауыза ілігеді. Былайша айтанда, кез келген адамны лдебір леуметтік топа (леум.-топты, леум.-ксіби, леум.-этникалы, т.б.) жататындыы дйектеледі. Ал жеке тланы шаын (бастауыш) леуметтік топтаы (отбасындаы, бригададаы, студенттік топтаы т.б.) беделі, кбінесе, оны мртебелік басымдыына емес, жеке басты, даралы асиеттеріне, оан аайын-туыстарыны, жмыстас не курстас жора-жолдастарыны, таныстарыны, кршілеріні т.б. субъективті арым-атынастарына байланысты алыптасады.
Социологиялы зерттеуді трлері.Жоспарыны крделілігіне байланысты жне зерттеу клеміне байланысты ш трлі зерттеуді трлерін айта аламыз:пилотажды, баянды, аналитикалы. Аналитикалы зерттеу-социологиялы зерттеуді е иын жне е тере трі. Баянды зерттеу трімен салыстыранда, бл зерттеуді трі шиеленісті шешу жолын ана іздеп оймай, оны неден шыанын, алай пайда боланында зерттеуге де шамасы жетерлік. Бл зерттеу трі те лкен оамдарды зерттеуге кмектеседі. Мселен, ала, аудан, республика, мемлекет клемінде жргізіле береді. Барлау зерттеу – социологиялы зертеулерді е арапайым трі. Ол шаын зерттеу жиынтыын амтиды жне арапайым бадарлама мен клемі ысылан инструментарийге негізделеді. Барлау зерттеу тере жне клемді зерттеуді алдын ала сатысы ретінде олданылуы ммкін (егер иынды аз немесе млде зерттелмеген жадайда). Бастапы апарат жинауды е арапайым дісі олданылады (дейі дебиетті анализі, эксперттерді срау). Суреттеу зерттеу. Масаты мен міндеті бойынша, ол зерттеу былысы жне оны рылымды кезедері жнінде біршама ттас тсінік беретін эмпирикалы малматтарды алуды кздейді. Толы делген бадарлама бойынша жргізіледі. Суреттеу зерттеу трі талдау объектісі — лкен адамдар ауымдастыы (ала, аудан, облыс, аума халы) болан кезде олданылады. Аналитикалы зерттеу – зерттелетін былысты рылымды элементтерін бейнелеуді ана масат оймайды, сондай–а тжірибелік ндылыы жоары болып келетін негізіні себептерін айындауа баытталан, социологиялы зерттеуді тередетілген трі болып табылады. Аналитикалы зерттеу дайындыы біршама уаыт талап ететін, мият растырылан бадарлама мен инстументарийды талап етеді. Зерттеу объекті жнінде крініс алу шін, барлау жне бейнелеу зерттеу трлерін олданады.
Социологиялы зерттеу-процедуралар жйесі.Социологиялы зерттеу — методологиялы, методикалы жне йымдастырмалы – техникалы процедураларды логикалы жаластырмалы жйесі, бір-бірімен орта масатпен байланысты: зерттеу былысы немесе рдісі жнінде млімет алу жне оны леуметтік басару тжірибесінде олдану. Социологиялы зерттеу трт зара байланысан кезенен трады:- зерттеуге дайынды;- бастапы апаратты жинатау; - жиналан апаратты деу жне ЭВМда деуге дайындау;- делген апаратты талдау. Зерттеу нтижелері бойынша, есеп дайындау, орытындыларды жне кепілдемені тжырымдау. Наты социологиялы зерттеуді ткізуді себебіне леуметтік мірді арама-айшылыы болып табылады. Осылай, мысалы тла дамуыны ажетті дегейі мен оу орын тлектеріні жалпы дамуыны шын дегейі арасында айшылытар леуметтік мселені райды. Объективті арама-айшылыты сипаты, леуметтік мселені негізінде жататын, зерттеу трін айындайды. (оны теоретикалы немесе олданбалы баытын) детте, эмпирикалы социологиялы зерттеу аралас болып табылады: ол тек тжірибелік ана емес, сондай-а ылыми мселелерді шешеді. Мселелік леуметтік жадай ылыми мселеде наты бейнеленеді, онда ол оам сранысы мен білімі арасындаы арама-айшылы ретінде жне оны белгілі рекеттер негізінде йымдастыруда іске асыруды жолдарын мен амалдарын білмеуден трады. Егер леуметтік мселені белгілі ралдармен шешуге болса, онда бл тжірибелік мселе болып табылады. ылыми мселелерді шешуді ерекшелігіне жаа білім алу, сондай-а мселені тжірибе аспектісін ылымимен штастыру жатады. Зерттеу мселесін тжырымдау рдісінде едуір толы жне айынды крініс алуа тырысады. Шын леуметтік жадайды крсетпейтін немесе брын шешілеген иындытарды ала масат етіп оюдан бас тарту керек. Ке жоспарлы мселелерді оюдан да бас тартан жн, себебі бір зерттеу шеберінде бірнеше мселерді шешу масатсыз болып келеді. Социологиялы зерттеулерге кіретін процедуралар:1)Техникалы-йымдастырушылы2)Методологиялы 3)дістемелік.Социологиялы зерттеуді кезедері:a)Аналитикалы зерттеуb)Пилотажды зерттеуc)Баянды зерттеу.Социологиялы зерттеуді трлері:1)Толытырулар мен орытындысын шыару2)Дайынды3)Бастапы апаратты жинатау 4)Апаратты орытуа жне ЭЕМ-да деуге дайындау 5)орытылан апаратты талдау6)ылыми орытындысын дайындау