Абайды социологиялы кзарасы. 4 страница

Социологиялы парадигмаларды сипаттамалары.жаалытар мен згешеліктерді, оны социологияа тигізер серін зерттейді.Баса ылымдар секілді социологияны да зіне тн ымдары, категориялары, парадигмалары бар. Оларсыз ылым з дербестігіне ие бола алмайды.оамды ылымдар арасында тек социология ана наты, яни реалды оамды жан-жаты жне бірттас трыдан арастырып,зерттейді. Ол адамдарды іс-рекеттеріні барлы трлерін леуметтік трыдан арастырып, зерттеп, тсіндіруге тырысады.Парадигма деп ылымда зерттейтін былыса жалпы кзарасты айтады. Социология ылымыны алыптасуына байланысты мірге келген социологиялы мектептер мен баыттара байланысты туындаан парадигмалар бар. Мысалы, леуметтік фактілер парадигмасы Э.Дюркгеймні есімімен жне де функционализм мектебімен байланысты. Ал тсінісу парадигмасы М.Вебер мен В.Паретоларды есімдерімен байланысты. леуметтік-тарихи детерменизм парадигмасы К.Марксты, есімімен байланысты.леуметтік парадигма оамды ылымдарда те ке тараан. Ол саясатты шыу тегін, оны мні мен функцияларын леуметтік себептер арылы тсіндіреді. Оны негізінде оамды ылымдарды рационалды трде длелденген жйесі жасалан. Ол леуметтік шынайылыты, оны проблемалы мазмныны барлы байлыын крсететін концептуалды негізге айналды. оамды мірді ттастай тсінігінен шыа отырып, леуметтік парадигма оамды дамуды ішкі арама-айшылыа толы процесс ретінде арастырады. лкен леуметтік топтарды (байлар мен кедейлерді, ауаттылар мен жарлыларды, сословиелерді, таптарды) мдделеріні антагонизмі арама-айшылыты негізі. леуметтік парадигма таптар мен тап кресіні идеологиясыны концептуалды тыры болып табылады. леуметтік парадигмаларды атарына леуметтік-экономикалытан блек, патриархалды-тектік крылыс ыдырап, ол жаа нормалар мен биліктік рылымдары бар тапты оама те бастаан кезде ерекше мнге ие болан этикалы-нормативті тсілді жатызуа болады. Мндай тсіл сіресе Конфуций (б.з.д. 522-479жж.) мен Аристотельге (б.з.д.384-322жж.) тн. рине, тапты оамны дамуы мен мемлекет пен оны задарыны реттеуші рліні кшеюіне байланысты этикалы-нормативті тсіл екінші орына ыысты. Біра азаматты оам ызмет ете бастаан азіргі кезде аталан парадигма дамуды жаа арынына бет бруда.
леуметтік парадигмаларды атарына мдени-антропологиялы парадигма да жатады, оны кмегімен саясатты сырткары натуралистік жалпылеуметтік негіздерінен адамны зіне, оны леуметтік мдени дниесіне, ол мір сретін мірлік жадайлара, оны осы жадайлара бейімделуі мен зіні жеке шешімдерін абылдауа туі іске асырылады. Бл кзарас трысынан, саясат адамны рекетшіл мніні былысы, оны шыармашылы ызметіні жзеге асуы болып табылады.

Социологиялы ымдарлы ерекшеліктері.Социологиялы ымдар баса ылымдардаы ымдар секілді арастрылан былысттар мен дерістерді негізгі мнінін анытайды. Социологияда статистикалы, операционалды, аналитикалы ымдар бар. Статистикалы ымдар статистика гылымында олданылатын ымдарды социологияа бейімдеп, натылай айтса тіптен баса сапаа ктеріп, мні згертілген ымдар. Мысалы, статистика ымдарыыны мні санды лшеммен беріледі, ал социология ымы сапалы жне адамдарды атынастарыны ерекшіліктерін ашуа баыттайды. Егерде статистикада арстыран дерісті айсысыны пайызды басымдыы жоары болса, сзсіз мселе соны пайдасына шешіледі, ал социологияда бл аида міндетті емес. Кп жадайда мселені шешілуі азды крсеткіштері бар жаты пайдасына шешілуі ммкін.Операционалды ымдар кмекші, ралды функцияларды атарады. Мысалы, «діншілдік» терминін алса, ол жоарыдіретке сену деген мананы білдіреді. Ал оан эмпирикалы,операционалды іс-рекет арылы мана берсек, онда ол адамны мешітке аншалыты жиі баратынын, оны дінні мазмнын білу дегейін анытау болар еді. Ал социологиядаы аналитикалы ымдар болса, олар здеріні мазмндары мен мндеріні жалпылыыменен ерекшеленеді, сондытан да олар андай болмасын оамны тарихи ерекшеліктеріне арамастан олдныла береді. Мысалы, нормалар, санкциялар, рольдер сияты ымдар.Сонымен атар социологияны салалы блініне байланысты арнайы сол салаа тн ымдар олданылады. Мысалы, ебек социологиясы, жастар социологиясы, ала социологиясы.Социологиялы ымдар социологияны макро- жне микросоциология болып блінуіне байланысты да реттеледі.орыта келсек, социология ылымы азіргі кезде арынды даму да, сондытан да оны ымдары да даму дерісі стінде.

Социологияны атаратын функциялары

Социологияны баса ылымдармен араатынасы леуметтануды баса ылымдар мен байланыстыратын негізгі нрсе – ол оам туралы жалпы ылым бола отырып, оны жалпы даму задарын ашып, тжырымдайды. Ал, оамны жалпы даму задарына рбір натылы оамды жне гуманитарлы ылымдар сйенеді. Сондытан леуметтануды жалпы оам даму задары бл ылымдарды дістемесі мен теориясы ретінде саналады.

лееуметтануды баса ылымдар мен байланысын екінші трі, ол адам туралы, оны іс-рекетін ызметін оып йренуді, оны жан-жаты талдауды, лшеуді дістері мен техникасын тжырымдап алыптастырды. Блар натылы оамды жне гуманисттік ылымдарда кеінен олданылады.

леуметтануды баса ылымдар мен байланысыны шінші негізгі трі- ол натылы ылымдар мен тыыз жаындасып, байланысу арылы ылыми арнайы тжырымды база алыптастырады. Мысалы, экономикалы ылымымен тыыз байланыста болып, экономикалы былыспен процесттерге бірігіп зерттеу жргізуді нтижесінде леуметтік экономиканы арнауы теориясы жасалды. ы ылыммен бірігіп зерттеу жргізуді нтижесінде- ыты леуметтану; саяси теориямен бірге отырып, саяси леуметтану; педагогикамен бірге отырып, педагогикалы леуметтану, трбие леуметтануы; дебиет, тіл, кркем нер ылымдарымен біріге отырып, дебиет леуметтануы, тіл леуметтану, кркемнер леуметтануы, т.б. леуметтануды арнаулы теориялары (барлыы 100-ге тарта) пайда болды.

Бл ылымдарды арнаулы теориялары, басаша айтанда, леуметтік теориялар немесе дегейдегі теориялар деп аталады. Баса ылымдарды леуметтанумен тыыз байланысы оларды райсысыны леуметтануды ылыми категорияларыны (жалпы ылымдарын) аидаларын, задарын натылы дістерін кеінен пайдалануынан байаймыз.

Екінші жаынан, леуметтану зіні ой-пікірлерін, теорияларыны тжырымдамаларын, т.б. толы длелдеу жне одан рі дамыту шін натылы ылымдарды фактілеріне, деректеріне, тжырымдарына, т.б. сйенеді, осылар арылы ол жаа орытындылар жасап, орын алып отыран айшылытарды жмсарту немесе жою жолдарын, жалпы оамны даму тенденцияларын (бет алысын) анытайды. Сйтіп оамды басаруды тиімділігін арттырады.

Социологияны мірге келуіні саяси, леуметтік, экономикалы, рухани алышарттары.ХХ асырдаы ылыми техникалы революция, оамды апараттандыру ылымдаы лкен серпіліс болып табылады. ХХ асырды аяы экономикалы арым-атынас, сауда-саттыты дамуымен кзге тсті. Біра мнымен оса дниеде болып жатан табиатты нашарлауы, адамзатты азындауы, адамзатты аруланудаы жарысы сияты келесіз оиалара кз жмып арауа болмайды.Сонымен, адамзат 2 мыыншы жылды аяына арай экономикалы емес социомдениеттік факторлара басты назар аударды. Адамдарды арасындаы байланыс арта тсті, алама жаа бір біріне тснікті тіл керектігі туындады. аламны ай нктесінде болмасын адамдарды бір-біріне тигізетін сері аны кріне бастады. лтаралы атынаста жаа сапаа ктерілді. оам дамуыны маызды кзі адам мен табиат байланысыны дрыстыында деген тсінік алыптасты. Ресейдегі е алашы болып 1920 жылы Петроград унтверситетінде социология факультететі ашылды. Оны алаш басаран П.А. Сорокин. 30 жылдарадаы алыптасан тоталитарлы жйе кезінде социология пні удалана бастады. Себебі социология кіметке ауіпті болды. Социология оамдаы жріп жатан наты процестерді зерттеп, апарат ралдары арылы адамдарды санасын оятты. Ал санасы оянан адам кіметті жргізіп отыран саясатына наразы болатын. Сондытан кімет социология ылымын жапты. Социология ылымы е бірінші болып репрессияа шыраан ылым. КСРО- да ХХ асырды 60 жылдары социология айта жаыра бастады. 1958 жылы Кеестік социологиялы ассоцияция рылды. 1968 жылы социологиялы зерттеу институты ашылды. Бан арамастан социология бл заманда да жасы дами алмады. Кеестік социология з шарытау шегіне 80 жылдарда айта ру кезеінде жетті десек болады. Себебі сол кезені теориялы негізінде билікті, басару жйені бара халыты наты жадайын толы білмейді, ал бл кемшілікті жоюды бірден бір жолы социологиялы зерттеулер жргізіп халыты пікірін біліп, соны ескере отырып саясат жргізу керек деген тжырым болатын. Бірата, социологияны теориясы марксистік-лениндік ілім боландытан олданбалы социологиялы зерттеулер соны аясында жргізілді.Сондытан да барлы жиналып алынан деректер сол ілім елегінен ткізіліп отырды, ал оан сйкес келмейтін немесе арсы келетін деректерді жариялауа, тіптен дрыстап талдауа ммкіндік берілмеді. Ал Америкада бл пн 1892 жылы Чикаго университетінде лемде е алашы социология факультеті ашыланнан бастап тек жоары оу орындарында емес орта мектептерде де оытылып жр.Осындай иыншылытардан ткен социология азастанда екінші рет туандай болады.Бл сала кзір телеарналарда, газеттерде кп олданылып жр. Біра лі де лкен зерттеулерге ол жеткізе алан жопыз. Оны себебі мемлектімізді де, оамымызды да азіргі саяси, экономикалы, технологиялы, рухани жадайымен байланысты. Бл тпелі кезе, ыты мемлекет, азаматты оам алыптасан кезде социологиялы зерттеулерсіз басару жйесін ылыми негізге ою ммкін емес екені белгілі. Социологияны мір кітабы десек те болады. Бл пн реалды мірді, мндаы оамды, оны даму кезедерін, жне оамдаы з орнымызды табуа, оама деген з лесімізді косуа ммкіндік туызатын ылым саласы.

Схбатнама.Зерттеушiмен жне респонденттi аралыында байланысу интервью алуда сратар беретiн интервью алушыны арасында iске асады, ескерiлгенi зерттеушiлер, рбiр йымдастырып гiменi баыттайды жеке адаммен жне алан жауаптар нсауа сйкес бекiтедi. Бл срауды дiс уаытты лкен шыындары жне сауал-сра жргiзуге араанда ралдар талап етедi, бiра сонымен бiрге сан жиналатын млiметтердi сенiмдiлiгi кiшiрейту есебiнен жоарылайды жауап бермеген жне ателер сратар тiзiмдерiнi толтыруында. Интервью р трлi йымдастыру формаларыны ерекшелiгiн арап шыамыз. Демек, жмыстарды орын-орныменге, жмыстарды ызметтiк баспанасында интервью. Ол те ндiрiстiк немесе оу зерттелетiндесi орынды жымдар, зерттеудi заты ндiрiстiк немесе оу байланан iстермен. Тратарды орын-орныменге интервью. Егер зат болса ол артышылыы бар болып алыптасады срау туралы бейресми сйлесiп алуа ыайлыра болатын мселелерi тяды жадайа, ызметтiк немесе оу атынастарыны ыпалдары еркiн. олданбалысы социологияда интервью ш трлер танып бiледi: формализациялананы, шоырландырылан жне еркiнi. Интервью формализацияланан - зi таралан бiр трлерi интервью алулар. Интервью алушы жне респонденттi арым-атынасы осы жадайда атал жете игерiлген сратар тiзiмдерi жне нсаумен реттелген, интервью алушы шiн олайлы. Интервью алушы срауды бл трдi олдануында сратарды тжырымдары жне оларды орналасу кезегi стап труа тура мiндеттi. Интервью шоырландырылан - келесi баспалда, бастаушы кiшiрейтуге сралатын интервью алушыны мiнез-лыыны стандартизациялары. Ол з масаты болады наты ахуал, былыса байланысты, оны зардабыны пiкiрлер, бааларды жиыны немесе себептер. Интервью респонденттердi тр бны гiменi затымен алдын ала таныстырады. Алдын ала интервью шiн сратар мндай, жне де оларды тiзiмi де дайындап ояды интервью алушы шiн сзсiз: ол оларды орналасу кезегi згерте алады жне тжырымдар, бiра рбiр сра бойынша млiметтi алуы керек. Интервью еркiнi мiнез-лыты е тменгi стандартизациясымен айырмашылыы болады интервью алушы. Бл срауды тр зерттеушi жадайлар сол олданылады зерттеудi мселесiнi анытауына кiрiседi. Интервью еркiнi жргiзiледi гiмелер алдын ала дайын тран сратар тiзiмi немесе игерiлген жоспарысыз; интервью тек ана таырыппен аныталады.

Т.Парсонсты негізгі станымдары.Т.Парсонс /1902-1979/ ХХ асырды екінші жартысыны крнекті социологтарыны бірі. Ол функционалистік кзарасты мейілінше толытай жасап шыты. Ол леуметтік тртіп мселесін е бір зекті мселе деп арастырып, соны оамда алай алыптастыруды жолдары мен тсілдерін анытауа лкен лес осты. Ол з тжырымын коммерциялы іс-рекетті тжірибесін талдай отырып длелдуге тырысады. Бизнесмендер з араатынастарында тек заа сйеніп ана іс-рекет жасамайды, негізгі жаупкершілік моральды нормаларды блжытпай орындау керек деген ндылыарда жатады дейді ол. Егерде осындай жалпы барлы бизнесмендер мойындайтын ндылытар болмаса, онда ешандай бизнесті баса ндіріс салаларында бсеклікте жеіп шыа алмас еді деген тжырым жасайды. Сондытан да экономика саласындаы тртіп орта моральдік ндылытара негізделеді. Парсонс оамды бірттас жйе ретінде арастырып,ондаы трт фунционалды талапты анытап крсетеді. Олар 1.Бейімделу. 2.Масатажету. 3.Интеграция. 4.лгіні сатап алу. Парсонс Талкотт (1902-1979) - белгілі американ леуметтанушысы. Парсонс адамды шындыты барлы жаын амтитын теориялы жйені алыптастыруа тырысты. оамды сатау мен тратылы жадайларын талдады. Кез келген жйені саталуын амтамасыз ететін негізгі трт ызметті анытады: бейімделу, масата жету, ыпалдасу мен модельді олдау. "леуметтік стратификация теориясына талдамалы кзарас" атты ебегінде оам туралы функционалды ымды теориялы трыдан негіздей бастайдылеуметтік жйе дегейінде бейімделу функциясын - экономикалы блік, масата жету функциясын - саяси, ыпалдасу функциясын - ыты институттар мен дстр, модельді олдау функциясын - наным жйесі, мораль жне леуметтендіру йымдары (отбасы, білім беру институттары, т.б.) амтамасыз етеді. Парсонс пікірінше, леуметтік жйені талдауда ш дегей бар: ндылытар, алыптасан задар мен жымды йымдар.