Арыма ат юл башлар 3 страница

Был сыышты халы нисек абул иткндер — белмйем, имм иртгеен, РОНО-ла кем булып эшлгндер, бер кеше килеп етте йг. (Ул ир туанынсы йылдара туан телде, традицияны кешене формалаштырыуаы роле хаында илми хемттр яып ншер итте м трибуналаран ошо хата ялынлы телмрр тота ине. Блки, туан телг арата мсбте гргндер, кп кен кешелр, аатан була ла алап, балалары менн туан телд йлш башланы бит, тип уйлар ине — балалары бер ауы башортса белмй, белерг л телмй. — М. Б.)

— Мктпт бт фндр рус теленд уытыла, Мрхб апай. Юары уыу йорттарыны береенд ген л башортса уытылмай. Бала рус телен белмй наан ала, института ин алма бит! е кис ерле ю нм йлнеге йыйылышта.

— Наан бала института бара алмайыр инде ул!

— еге к йтеп тораыы, наан бала института бара алмай, тип. е, й башортса йлшеге, тип гтлп, балалары наан алдырмасыыы.

— устым, тыла ле. Мин нисек бар — шулай йлнем. Ысынлап та, мине балалар й бер ауы русса йтмй. Мин балам менн ни эшлп русса йлшеп ултырайым? Мин сй бит. Хоай биргн туан телем бар мине. Шул телд уйлайым, шул телд йырлайым. Шунан, устым, тыла ле. Ни эшлп рус балалары ла насар уый у? Ни эшлп улар бте л елдер уып института инеп бтмй? Ни эшлп рус булып тыуан балалар, мине балаларан килеп, туан телдрен йрнлр? Рустар йренд гел русса ына йлшлр бит. мине башорт балаларым улара диктант яыра, йрт. Бына ин уыан кеше — алат. Шуны алата, ин нисек ушаы — шулай йлрмен.

— Хушыы.

Мин тштн у, икенсе сменала уый торайным. Шуа был йлшее шаиты булдым.

Инолда гимназия директоры булып эшлгн сата Бт донъя башорттары оролтайына делегаттар айлау йыйылышы булды. Районды абруйлы кешелренн вкилдр йыйылайны. р район фл йшсе кренекле бер нис яташын делегат итеп кртерг тейеш ине. Ейнсуранан билдле хирург, медицина фндре докторы Ибраим Рхмтуллин, кренекле геолог, Длт премияы лауреаты Басир Миев, фн докторы Роберт Яшыбаев, шаир Марат Кримовтар айланды. фл йшсе бер «патриотыбыы» да фамилияын уыайнылар, Талар ауылынан бер уытыусы: «гр уны айлааы, республика гзитен мл яып ебрм. Ел ыайына тгрп йргн ама ыма, ле былай, ле тегелй кеше ниндй делегат булын ул! Теге заманда бер патриот тгел ине ле. Илленсе йылдара башланыс кластары уыттым. ем башорт, уыусыларым башорт. ушас, русса уытам. Русса белмгн уыусыларыма аыра ына башортсалап алата торайным. Ошо кеше, ул сата РОНО-ла инспектор ине, шуны ишетеп алып, Талара килеп еткн. Директор блмен индереп рлгнен ис т онотаым ю! «Тик таартыусылар ына йлш торан башорт теле менн айа бараы!» — тине ми. Уны нисек Башорт оролтайына делегат итеп айлама крк!» — тип аршы сыты, м уны кандидатураы исемлектн тшп алды.

Был уытыусыны ренд халы бар ине. Снки ул ире патриотлыы демократик елдр икс кен башланды м, шунлытан, кп сыыштарында экстремистик фекеррг юл уя, баша миллттрг йепл ташлай м ошоно менн башорт халы исемен тап тшр ине.

Баланы фекерен блкйн к булдырыра, уа ыай йнлеш бирерг, туан телг, халыа й, кешелре миллтен айырмай яратыу тойоо алыра крк. Кешег алатыран, еде ибат итер элек, еде инаны-уы крк. фекере е инаныу ына нылы ихтыяр уята. Шул сата ына башалары ла ышандырып була. е инанмайынса йл кире кренештрг килтер.

Ысын патриоттар сн бт миллттр ти. Улар бер ваытта ла бер миллтте икенсеенн тн уймай. Фт миллтен башаларан артта алыуынан, км булыуынан йки бтнлй юалып алыуынан ына урсалара тырыша. Бына шул ысын патриоттары масаты.

Донъялаы бер ниндй миллт т ен алмаштыран быуынды айтыш булыуын телмй. ен алмаш быуынды аыллыра, алыра, камилыра, юарыра булыуын телй. р халыты булмышынан, ене Эске донъяы талабынан, масатынан сыып трби анундары барлыа килгн. Был алып замана арап амы-кпме грештр кисер бара ла, ниге, тотороло алана, снки Кешелек донъяында тп трби иммттре греше ала. Кешелеклелек, еллелек, намы алау, иттле, ихтирамлы булыу, эш йснлек, емлек, биргн е тороло, камиллыа ынтылыу, ыйышып тыныс йш м баша шундай сифаттар замана арап грмй, мм уны трбил юлдары р халыта енс. Был трби ысулдары млдрг алынан, халыты баша тр ижад рренд саылыш тапан. Ул — халы педагогикаы. мм мер йылдар ынау ткн, камиллашан ошо трби анундары уытыу-трби эшенд файаланылмай ине.

Ошо мсьл менн ыыына башланым.

Башорт халы педагогикаы менн уы йылдара, ниге, алтмышынсы-етмешенсе йылдара ына шллн башлауарын белдем. Ошо ваыт эсенд педагогтар К. хейров, 3. Кейекбаева, В. Баймурзина, Х. Баймурзин, Т. Исхаов, Й. отлогилдина, У. Атанолов, . Сафиндары байта илми хемттре, мллре донъя кргн, халы педагогикаын мктптрг индере хаында ла фекерр йтелгн. мм мктптр сн программа тп, ихлас ына шллнесе булмаан. Шул у ваытта мктптр уытыусылар халы педагогикаы алымдарын ренс уллана башлаандар. айы бер мктптр рене «халы педагогикаы буйынса» эшлрен хбр иттелр. Ошондай бер нис мктпт булдым. мм улар, ниге, фольклор йрнлр ине. Бороно йырар, кис ултырыуар, тбит менн бйле уйындар, йыр-бейе, обайыр м башалар. халы ижадындаы флсфг, илемг, этноэтикаа, трби анундарына м баша шундай иммттрг итибар ителмй ине. Халы педагогикаы булас, тп итибар трби анундарына булыра тейеш. Халы ижадында трби анундары и китмле! «Урал батыр» эпосын ен ген трби анундары тупланмаы тип йтерг ммкин.

Халы педагогикаы нигеенд программа тп, мктптрг индереп арара тигн телк тыуы. млг аландай, демократик грештр халы марифы системаында ла кп кен яылытара ммкинлек тыуыры. Трл йнлештр инновация уыу йорттары асып була ине. Шул млд улым Илгизр университет тамамланы. Уны ла ыыындырым. Бе халы педагогикаын уытыу нигеенд гимназия м «Артек» тибында йыл йлнен эшлй торан уыу м слмтлндере ге асыу тураында оло хыял менн пландар тй башланы. Ейнсура районы хакимите башлыы Марат Тлбаевты ихласлыы менн Инолда гимназия асып ебрек м уны йнлешен халы педагогикаы нигеенд уытыу-трби эше, тип билдлнек. Йыл йлнен эшлй торан уытыу-трби комплексы т м асыу сн М. Тлбаев Слймн ауылы эргендге лагеры тдим итте. Ихлас келле, патриот йркле Мфур инит улы Исмилен район гзите редакторы ине, был эшт ярам итерг булды.

(йткндй, бе уны менн берглшеп район гзитене исемен м район исемен Зианчуранан — Ейнсураа йлндерег лгштек, Ернс ссн берен таш уйыу мсьлен ктреп сыты м М.С. Тлбаевты ем ярамы менн был эште л атарып уйы. йтерг крк, Ейнсурала гимназия асыу мсьленд л уны тел ярамы м район гзите аша сыыштарыны файаы ур булды).

Бее, балаларым менн мине, гимназия м асы ауала этнографик музей ял ите-уытыу ге асыу нитен ул сатаы министр Рфт Тимербай улы Гарданов хуплап аршы алды м эште гимназия асыуан башлара тдим итте. уны урынбаары Мидебай Бхтейр улы Юлмхмтов программа т эшенд ем атнашты. Министрлыта эшлсе Жейр илман ыы Зарипова, Сибр Хснлха ыы Длтшина, Мрфуа Шакир ыы Галина, Стрлетама педагогия институты уытыусылары, бигерк т профессор Булат афаров, ихлас телктшлек белдерелр. Ул сата Халы марифы министрлыында инновация уыу йорттары буйынса инспектор булып эшлгн ли Мхтр ыы Мхмтйнова — аа Халы марифы министры — гимназия асыуа ны ярам итте.

Инолдо беренсе урта мктбе нигеенд гимназия кластары асылды. Мин гимназия буйынса директор урынбаары вазифаын алып барам. Гимназия кластары сн темне (расписание) айырым тйм. «Халы педагогикаы» тигн предмет индерелде. Анаына бер тапыр. Тжриб дрестре. Улым менн й программа тйб, темалар айлайбы, материал табабы (ебее китапхананы байлыы м тематик ятан трллг отара ине. — М. Б.), уыусылары йшен м абул ите еен арап, темалар блбе. Мктп уытыусылары ла был предмет менн ны ыыынды. «Ним ул? Динме? Хистрме?» —тип орашалар. Бе бтн дрестребее л асы тип илан иттек. Яын-тирлге райондаран тркмлп-тркмлп т, бермлп т уытыусылар килде. Бер кн ебее мктп директорыны уыу-уытыу эштре буйынса урынбаары дресем инеп ултыры. Дрес халыты баланы хемтк йрте алымдарына арналайны, м бе уыусылар менн хемт м хемтк йрте тураында уна яын млг анализ яаны, теге йки был млде ниндй фем биреен дфтррг яып уйы. «Был млдр менн халы ниндй сифаттар трбилрг уйлаан?» — тигн орауа кмклшеп яуап элнек. й таы хемт тураында икешр мл яып килерг эш бирем. Рус телле башорт етксе дресем анализ яаны:

— Не было наглядностей. Можно было использовать рисунки, иллюстрации. Были, конечно, положительные, довольно интересные моменты.

— Какие? — тип орайым.

— Воспитательные. Я, например, записала тут пословицу одну: «Егет кешег етмеш трл нр а».

— Дорогая....... этот учебный предмет уже по названию воспитательный. У меня было использовано десять воспитательных пословиц, плюс к этому ученики сами привели около пятнадцати пословиц.

— Я же не могу такой анализ давать, что весь урок был воспитательным. У меня есть стандарт анализа уроков. Там ясно записано — были ли науроке воспитательные моменты?

Совет педагогикаы илеменд бт нм стандарта алынайны. Дресте нис минуты — журнал тултырыуа, нис минуты — йг эш тикшерег, нис минуты — яы тема алатыуа м башалар. Трби эшенд л шулай у. Был стандарттан ле л арына алмайбы. Стандарттан а ына ситлшкн уытыусыны эше нтелек тыуыра. Дрес ойоштороуа стандарт мотла булан предметтар була. мм тотош ына стандарта йбешеп ятыуы, ижади эшлме кире мтлре л байта. Ошондай стандарт менн ткрелгн осрашыуары берее тураында йлп тйем.

Инолда эшлгн сата мине балалар басаына осрашыуа саырылар. Дрт-биш йшлек балалар тркм. Мине ейнем Айгиз д ошо тркмд. Осрашыу башланды. Трбисе тбитте алауы бик мим эш икнлеген, ул хата длт кимленд закон абул ителгнлеген йлне. Ейнсура районыны бик матур тбит осаында урынлашыуын тасуири итеп алатты. Балалары темлеге бтт, мм тыныс ултырыра тырышалар. Шунан сират мине менн таныштырыуа етте.

— Балалар, бгн бе уната яыусы Мрйм Бурааева. Уны китаптары — халы сн и мим темалары берее — тбитте алауа арналан. Ул ене рренд... — м баша шундай юыта мине хата йлне, китаптарымды кртте м балаларан, — Балалар, е яыусыны кем булыуын аланыымы? — тип ораны. Балалар был оайлы йлшее ааы етеп килег шул тиклем ыуанды м бер тауыштан:

— Аланы! Аланы! — тип ысырылар. Ми улары ни тип яуап бирерре ыы ине, снки берее л йнлп тыламаны. Был гм улара ыыыныу уятманы. Балалары йше л, алау кимле л, сыап ултырыу ваыты ла ипк алынмаайны.

— Алааы, мин бик шатмын. йтеге ле, кем була ул яыусы? — тип ораны трбисе.

— Айгизде лсе, — тип яуап бире балалар. Стандарт буйынса тлгн план менн алып барылан осрашыуы мте шулай булды. Ми биргс, йлп торманым. Балалар арыайны. келле бер уйын уйнап алды. Ул уйын емеш-елкте нисек йыйыра крклеге тураында ине. И ошааны шул булды балалара, снки урамда осрашан сата йгерешеп килеп осалап алалар а, асан бег килеге, теге уйынды таы асан уйнайбы, тип саыралар йки, апай, бе муйыл йыйан сата, аасты ындырмай ына тирбе, тип уйынды митен алаандарын йтеп китлр ине.

Стандарттар тлгн сата ни сндр баланы ихтыяжы итибаран ситтн ала. Хатта бит дрестренд л стандарт буйынса фекерлрг йртбе. Ми башорт бите буйынса байта ына дрестр булыра тура кил ине. Дреск анализ яаан ваытта р ваыт ем мктпт уыан сатаы бит дрестре менн саыштыра торайным. Уытыусыбы Млик ибаулла ыы Йосопова дреслеке уытты, снки бе уыан йылдара, башорт кластары тг ген асыланлытандыр, биттн дреслектр ю ине, айан етте шунан би рр табып алып уый а, уытыусы менн берг анализ яай торайны. Бына ул дрестр — ысын дрес, ысын аба ине. р кем фекерен йт, бхслш. Хатта баша предметтар буйынса лл ни лгшмлр , бит дрестренд ур активлы кртлр ине. уытыусы, уыусылары фекеррен тылап бткндн у, йомалап уя. Минес, лкн синыфтара би рр буйынса уытыусылар сн ген улланма булыра тейеш. Уыусы р буйынса фекер йртрг, унан фем алыра, би ре яратыра йртерг тейеш. ммн, бит дрестре — балала битк арата й уятыу дресе булыра тейеш. Юи, бе хронологик тртипт уытыу тигн принцип менн бала аына ыймаан, зиене абул ит алмаан ррн башлап уытабы. Мктп программаы буйынса ин, бороно бит тураындаы темалар уыусыны ун дрт-ун биш йшлек саына тура кил. тен, стандарт буйынса фекер йртрг йртбе. Уыусыла аллы фекерлг форсат ю. Ул фекерен йт башлаа, уны наанлыта йепл ген бар. Белорет районыны Ййк урта мктбенд эшлгнд, стандарттан ситлшеп, емс дрестр биреп арай башланым. Уыусылар менн дреслеке дрес ткрем, фекеррен нитерг, бхслшерг, фекереде ибатлай м ялай белерг йрттем. Уыусылара би ре матурлыын, уны е бер оло тормош, фемле тормош икнлеген, бе би рге геройары аа м араа блерг тгел, р геройы ыай яынан да, кире яынан да фем алыра тейешбе, тигн араштан сыып уыттым. Был тжрибм хаында Мариф министрлыы инспекторары м Миндибай Бхтейр улы Юлмхмтов менн урталаштым. Улар Ййкк килеп, мине дресемде арара телк белдере. Бер тркм алимдар, ншрит редакторары, министрлы вкилдре, ф мктбе уытыусылары, Стрлетама педагогия институты уытыусылары килде. Асы дрес сн уыу программаына инмгн ре — яыусы Фрит Иноловты «Аошом мине» повесын алдым. Уыусылара ре ентеклп уып сыыы, тигн ген эш бирем. Уыусылары алдан ерлмнем. Фт повесты бик яшы итеп уыы, е уйламаан орауар биреем ихтимал, йтйек, тбит кренешен тасуирлауы кеше характерын асыуаы роле, тигн орауар а булыуы ихтимал, тип кен йттем. Уыусылары кбее, тт, тбит кренешен тасуирлаан урындары уыра яратмай. Шуны сн был хата айырым йттем.

унатар кп килде. Блкй ген класс блме. Халы кп. дрес шул тиклем йнле бары, мин биргн орауара уыусылар ына тгел, унатар ре л яуап элй, хатта уыусыларан алда фекеррен йт, уыусылар менн апма-аршы фекерг кил башланылар, дрес -ара фекер алышыуа, бхск йлнеп китте. алим Мирас Иелбаев, йыр кеек дрес араны, тип баа бире. алимды был фекере мине бик шатландыры. мм мине масатым маталыу тгел ине. бит дреслектрен д, дрестрен д замана яралаштырыу — фекер туплара йрте дресен йлндере крклеге тураында фекер алышыу ине. Тик... бит дрестре аман стандарт дреслек буйынса ткрел, уыусылар би ррн ыуынандан-ыуына бара. би рребе аман аыра уыла, хатта айы бер яыусылар менн осрашыу ваытында автограф алыр осн д китап алмаан осратар бар. Был хата бит дреслектре тсе алимдара фекеремде йткйнем — мине дилетантлыта ына йеплнелр. Уыусылары фекерлрг йрте... Ошо хата айтанан-айта уйландым, м аа был хыялым «Тормош абатары»на алынды.