Арыма ат юл башлар 6 страница

 

 

РУХ

«Кеше келе сскнн налы, таштан аты», тигн йтеме бар халыты. Был, лбитт, рух нылыы тураында. Рух нылыы андан да кс, трбинн д кил, тир-я мхитте тьире л ур. Рух нылыына итибар иткн айырым кешелр ген тгел, халытар а кс-ете яынан айырылып тора.
Дитте артатаы Зыяитдин Бурааев тураында телг алайны инде. Уны тормошонан бер фемле ваи-гаа туталып китке кил. Зыяитдин Зйнбетдин улы Бурааев 1905— 1907 йылы Рус-япон уышында атнашан м сир тшкн. сир сата уа килгн бер хатты алап алдыран ул. Хатты ааына улы менн рус теленд: «Был хатты ми Йыангир Уразбаев яы. Мин Японияла 9 ай ярым сир булдым. Тыуан йылым 1876 йыл», — тип яып уйан. Хат 1905 йылды 20 мартында яылан. Ошо хат менн берг Япониянан сирлектн алып айтан таы бер хат алана. Уны ксермен тдим итбе. Бынан кренеенс, япондар хатта сир тшкн яугирары да рухи ятан ашамауы хаында хстрлек кргндр. Тимк, кеше кпме йшй, шул хтлем рухи ятан слмт булыра тейеш. Рухы ындымы — йшеде мне л юала.
Кешене байта сифаттары ан аша кс, мм трби менн уа греш индереп була, тинек. Рухи нылы —трби менн бирел торан сифат, м уны мотла трбилрг крк. Снки ул башорт анында булан м ле ойоан хлд. рухи нылы трбилр сн с шарт — с таяныс крк: масат, кс ышаныс м ихтыяр кс йки ныышмалылы. Рухи нылы сн ошо с таянысты булыу-булмауыны ниндй митк эй икнлеген билдл масатынан тормошта булан ваиалара к алайы м «кешене ктйек, ебее ттйек».
мм, белеебес, кеше ниндй ген фемле ваиалар тыламаын, аыллы китап уымаын, аба алырлы тамаша арамаын, минутында греп кит алмай. Шуны сн «Арыма»та тормошта булан трл ваиалара туталып киткн сата, керпек аан мллек грешк ип тотманым. Мине масатым — кеше ошо ваиалар аша башалар тормошона к алын да тормошона, холо-фиелен байау яаын, трби менн шллн башлау сн этргес алын. Кеше фт оайлы ваыт трби менн шллнгнд ген уыштара лгш ала. ин былай эшл, тегелй эшл, тигн кш биреп кен холо гртег лгшеп булмай. Йшг йнлеш бире — юл йрте тгел. Бер кемде д кел донъяы икенсе кешенекен ошамаан. р кеше — е бер донъя, р кеше енс халы. Шуа алыпа алынан кштр булмай. Грамматик каи кеегерк алыпа алып, анттар ятлатып, влр Бирертеп, етмеш йылдан ашыу Коммунистар партияы какимлыы атында бер трл ген иман менн йштеп маташыу булды, м бер кн килеп барыы ла селпрм килде. Селпрм килде, снки был алып талаптары аныбыа ю м бтн л тышы ялтырауа оролайны.
Кш — грамматик аи тгел. Кеше келе аи менн йшмй. Шуны сн д халыта аылды кинй менн бире ысулы бар. киттр, обайырар, рийттр, лааптар, млдр, йтемдр, хатта таматар аша кешене уйланыра мжбр ите алымы ул. би рр ошондай ук масатты иен алан. Кеше уый, тылай. ен тейешлеен зиенен едер м трби менн шллн башлай. Бына нмг ип тота халы аылы.
«А» тигн блект Инол урта мктбенд тг асылан башорт синыфында уыуым хаында йткйнем. Рус мктбе нигеенд башорт синыфтары асыу м был кластара, бгнг кнд ЗПР тип аталан синыфа туплаан ыма, уыуа лте, тртипе балалары туплау, башорт телене бен тшр кемг крк буландыр? Был араш ле л йшй. 1995 йылда ле Инол урта мктбене уытыусылар йыйылышында рус синыфынан Вавилов тигн уыусыны тртипелеге хаында мсьл араанда, бер уытыусы, ярымшаярып: «Башорт синыфына ултыртыы а уйыы уны», — тине. тге башорт синыфы асылыуа 40 йыллап ваыт ткйне. Бе и — тге арлуастар булды. Ошо арлуастары рухын ындырырлы мнсбттн тге уытыусыбы Н. Ф. Сйетова ла, аа башорт теле м бите уытыусыы Млик ибаулла ыы Йосопова ла р са урсалап ына торо. Млик ибаулла ыыны ен л ара терр таяу крккндер инде.
Бер ваыт фнн яыусы килерг тейешлеген йттелр. ур яыусы, тинелр. ррен дрест йрнгс, лбитт, ур инде. Быныын Млик апай алатты бег. Бишенсе синыфта уып йрйб. Уытыусыбыа яыусы тураында трл орауар бирбе. Уны башортса уыуын, институт тамамлауын, уытыусы ла булыуын, редакциялара эшлен, херге кнд фт китаптар ына яып ултырыуын да белдек. Бее сн и миме — уны башортса уып та шундай ур кеше булып китее ине. Млик апай быны бер нис тапыр, баым яап, телг алды. «Йыйылышта и алы рттрн урын алырбы. орауар бирербе. Кейемдрегее тлп кен алып, матур ына кейенешеп килеге», — тине. Мине бер нис шиырым бар ине. Улары дфтрг матурлап ксереп яым. Рсемдр менн бинем. «Яыусы аайа кртм», — тип ерлнм. й л ур ерлек бары. Кейемемде ртлендрме, дфтремде килешкн-килешмгн еррен ттендрме. Хатта яы тама ла атып алдылар. Ссем бик уйы м оон ине. Бер нисек т ысым ына урап уйып булмай ине. «Яыусы тотош халы алдында ене башорт синыфында уыуы тураында йт, баша балалар алдында ее сн мртб булыр ине», — тип мтлнде Млик апай.
Осрашыу клубта тте. Халы шыырым тулы ине. бе и алы рттрн урын алды. Мине улымда дфтр. Яыусы аайа кртерг, унан баалау алыра тейешмен бит!
Бгнг кнд был осрашыуан алан хтирлрем шул. Осрашыу рус теленд бары. Бег итибар итесе л булманы. Осрашыуан у клубты оло залында бейер башланды. Яыусыбы бер ята колхозды алдыны помидор тересее Блуднева тигн апай менн бик оа итеп йлшеп ултыры ла кмклшеп сыып киттелр. Мин шиырар яан, матур итеп ссклр тшрлгн дфтремде тотоп, йлшерг ымынып байта ына баып тором да, яыусы киткс, айтыра сытым.
Ошо осрашыу иемд шул тиклем ны уйылып алды. «гр урайып, яыусы булам, башорт синыфтары менн айырым осрашыр инем, улара туан телд уыуы митен йлр инем, р уыусыа итибар итерг тырышыр инем», — тип уйланым. ле инде ошо уй-ниттрем хилаф килтермк тырышам.

 

Мт шме

Етенсе класта укыан сата дртенсе класты пионер вожатыйы итеп билдлнелр. Уыу йылы тамамланас, пионерар менн яратан ауылым Ибрайа сйхтк киттем. Ун ос бала. Инол менн Ибрай араы — ыр сарым. Ун бер йшлек балалар менн ул араны бер кн оайында т алмабы, тип уйланым да тура юлдан алып киттем. Туранан егерме сарымдан са ына ашыу. Тик бер нис тек тауа ына артылып тшрг крк.
Юла сыыуыбы булды, артыбыан ыуып еткн бер ыбайлы юлаусы йнлеште бик матур итеп йртеп ебре. Бе йырлай-йырлай, дртле баып юлды дауам иттек.
Тир-я и китмле матур. Блкй-блкй ген тау йылалары сылтыр-сылтыр йырлап, таштан таша икер-икер, барыр юлыбыы арырыа киеп т. Мине ген тылап кит, мине тауышыма ола ал, тигндй, ярышып-ярышып оштар айрай. Бер машина ла, хатта егеле ат та осрамай. Тир-я ил, сскнн сскг уныр сн ашы-кан кблктре анат елпеен тиклем ишетелер кеек. Тик балалары шау-гр килеп йылалар аша икереп сыыу-ары, кемуаран йгерешере, ысырып йлшере ген тбит тауышын кмеп кит. Бер аан таы бер велосипедлы юлаусы ыуып етте. Ул уып кит бире л, айырылып арап:
— Был ыбыр-сыбыры айа алып китте, ылыу? — тип ораны.
— Ибрайа! Др барабымы?
— Сирола барып еткнсе бер ген юл ул. Аръяына Ибрайы мсет манараы кренеп тора. Ошо юлдан ямаы, бер яа ла боролмаы. Бик ыышмаы а. Тура ти д, бала-саа аымы менн имге алы ара бит, — тине.
Бе аымдары ыыулатты. Балалары тыйып алып булмай. Тыйыуы уйламаным да. ем д улар менн берг шаярым. Ми л ун дрт кен йш тулып уайны ул сата. Етенсене тамамлап, игеенсе класа кскйнем. Шулай уйнай-шаяра баранда, бер малайыбы ни эшлптер йыылып китте л секте л уйы. Эй ултыра урынынан уалмай. Эй ултыра. Берй ере ауырттымы, тип орайым. Ю, тип баш елк. Янына яын ебрмй. Йомошо барыр, тип уйланым да балалары ары алып киттем. мм теге малайы уалыра ибе л ю. йлебег ыжламай а. Бе бара бирбе арта айырылып арайбы, бара бирбе арайбы. Бер ваыт малайыбы ю булды. Элйбе, ысырабы. Балалары трлн трл яа таратып элрг ебрерг урам. Таы берее юалып уйыр, тип уйлайым. Бер тирл ген умашып, эйртенешеп йрйб. Малайы элй торас, тура юлыбыан яанбы. ул малай бик ткер, хатта хйлкр булып сыан, — ааса ышыланып ына бооп тора ла, иплп кен бее арттан кил икн. Уны шулай бер тотам да алмай тиерлек бее эн юллананын бер бала абайлап алмаа, кпме йрр инек — белмйем. Кнд кислттек. Был ваытта бе егерме сарымды теп, ауыла етерг тейеш инек. Тик Ибрай ауылы янындаы Осло тау а, абра тау а, мсет манараы ла аман кренмне. Балалар арыны. Таы бер тауа артылып еткйнек, алыта бере шмг ут аланы кренде. «йге, йтерк атлайы, хер барып етбе. Ибрайар шмдрен ут ала башланы», — тинем. (Электр уты 1954 йылдара Инолда ына ткрел башлаайны. Эйект быуа тлп, ГЭС тлгйне. — М. Б.) Балалар дртлнешеп китте. Бара бирлр , ут яынаямы, тип орайар. Бара бирлр , орашалар. Хатта ашара ла тутап торманылар, еткс, бер юлы ашарбы, тигн булдылар. мм ул ут... байып баран ояшты яланда алан трактор трен тшкн саылышы булып сыты. Шул саылыш шм уты ыма йылтылдап кренгн икн. Шф ыыллыы рнлнгйне — ут та тоноланды. Балалары дрте нде. Аятарына таш бауландымы ни, ыышып ына атлай башланылар. Бе аашайны. Оло юлдан яып, лн баан, кптн йрлмгн рпн умаа килеп сыты. Аашыуы пионерара иермк тырышам. Улар араында Нсим ылыуым да бар. Бик неск келле, игер, аыллы булды блкйн. Ул ми ирпелеп кен арап алды ла — хефте ие, мм ндшмне. Хатта ене урыуын да башалара белдермк тырышты. Бер аан шф ыыллыы бтнлй клыуланайны — трактор быялаындаы ут та юалды. Тир-я блгерт тк инде. Ут юаланын абайлап алан балалар кереп илара тотондолар. Бтнлй атлама булдылар. Крендге дрт осондары нде... Ни эшлрг? Нисек алдаштырыра? Томаллап килгн ут ялан булып сыты, ылыуым да илап ебрен са тыйылып тора. Унан баша ун ике бала урман яыратып илай. Мин тмгкк батым да ысырып былай тинем:
— Пионерар! е бит мктпт и алдыны инеге. е бит юла сыыр алдынан тантаналы ант иттеге. Ни эшлп улай ебеп тштг? йге, хер барып етбе, атлайы! Барып етйек т бер юлы ял итербе. Яында ына трактор торас, тимк, ауыл да яын, тик кренмй ген. Бе бит тауан кптн тштк, ауылды урман аплап тора. Бе шп атланы бит, килеп еткнбе. Ошо урманды аша сыа — ауыл! — тип юары р менн дртлндерерг тырышам. ем, улара иермй ген, телеграф баанаы элйем. Атайым, мине р са е менн урмана йрткс, трл хлдр булырын ит тотоп, юлдан ялыа, телеграф баанаы эл, оло юл шунда булыр, ти торайны.
Балалар гт-нсихтк л, алдаштырыуа ла итибар итмйр, бер ген ыа килерй тгелдр. «Ошо арасы урманда йолайымы хер? шрб бит. ис юы атлайы! Та атансы яйлап ына атлап барайы», — тип т гтлп маташам. «Арыны...» — тир. Теге малайы рлй башланылар. р берее ендге пк-асыуы йтеп алырга тырыша. Малай башта бирешмк тырышты, аа шымтайы. Ни эшлрг? емде д келемд тыныслы юалды. Тамаа ниндйер аты тйр килеп тыылды. «Тнглкк алыра тура кил, ни эшлрбе?» — тигн хеф мейене зыулатып алды. «Шырпы алдым», — тигн уй был хефте ыуып сыары. Уныын да атайым йрткйне. «Урмана аслан шырпыы йрмге. Йыртыс-мааран ышаныслы орал ул», — ти торайны. Бре килеп сыа, асырыра уса яып, тн буйы ултырырбы а, та атыуа юла сыырбы, тип уйланым. К бйлнер мл етеп кил. Шулай а яты к таы бер тапыр телеграф баанаы элп арайым да, оро-ары йыя башларбы, тип уйланым. Атайым уса яыра ла, ндереп китерг л, ниндй аасты уланып, айыныыны ялпылдап ттнлп янанлыын да йрт бара ине. «Исемдре буйынса хтеред алдырмаа, япратарынан айыр. араусыл, ауырыра япралы аастар уланып яна. Тик ти тоанмай. Бер яндырып ала, оа яна», — тип йртер ине.
Телеграф баанаы арара тип, ааса рмлнем. А ына ктрелгйнем, яында ына баана ыны шйлп алдым.
Йылдар ткс, ошо ваиа ик тшкн айын, дртенсе класты тамамлап, бишенсе класа ына кскн блкстре атай-сйрен к алдына килтерм д аптырайым. Ун йшлек балалары ун дрт йшлек ы балаа нисек итеп ышанып ебрмк крк? Кре, заманаы ла, кешелр тыныс булан, — кешенн урмаандар. Хер и урынысы — кеше. Таы бер сбп буландыр, кре. уыш ваытында кп ауырлытар ун дрт-ун алты йшлек мерр елкен тш. Ул йштгелр имге ур аналандар. Бе уыш йылдарында сыныып кн, бик ирт олоула йлнгн балалары ыуа кил инек. Шуа кр бег л шундай у мнсбт буландыр. Кешене лгре йшен арамай, кре. Заман, мхит тьире ксллр.
— Пионерар! Ана бит юл. Ауыл эрген килеп еткнбе! — тип ысырып ебрем, ем д ыуанысымдан ни эшлрг белмй. Балалар мин рмлгн аас янына йгерешеп килделр, сбкйлй башланылар. «Апай, ысынлап та кренме? Яында ынамы?» Тауышым ышаныслы сыандыр — балалар ие, ышанды. «айа-айа?» — тип аасты уратып икереш-йгерешлр. айандыр хл д, дрт т килеп сыты. Бе оло юла тшп алды та йырлай-йырлай ала киттек.
«мт шме», — тип уйлайым хер, балалара дрт, ала ынтылыш уятан был кст хтерлп. ул сата балалары ыланышына арап шул тиклем аптыраайным. Телеграф баанаын креп алас, мыжыу а, аптырау а, ааштыран малайы рл лл айа булды. Ул малай башалары рленн асып-бооп шымтайып ына ултыра ине — уны ла йлп етклп алдылар. «Апай, был ятанмы, теге ятанмы?» — тип, йберрен йомарлап тотоп икереш башланылар. мт, ышаныс улары быуындарын ныытты, бурбай бирен атыры, крен осондар ирпте.
мт шме тоанды. мт шме быуындара кс, йрктрг дрт бире. мт шме н, кеше бглп тш. Шуны сн кеше кпме йшй — шул хтлем мт шмен ндерм сараын крерг тейеш. Уны кеше е ген булдыра ала. мт масата бйле. масаты юары кешене мт л юарыра була, мт шме л балыбыра яна. Шуны сн р са юары масаттар уйып йшрг крк. Тик масаттар, ысынлап та, тормоша ашырай булыра тейеш.

 

* * *

Коммунистар партияы ышандыран коммунизма ла оло мттр балап, шул тиклем иламланып бары илебе халы. мм маяыбы, трактор быялаындаы ятылы ыма, ялан булдымы, бее юлдан яыран малай кеектр кбйеп киттеме, — был масатыбыа лгш алманы. Кптре мт шме н яы. Был греште трл трлс абул итте. Фт рухи ятан ны кешелр ген заманаа йт яралашты, ен юалтмай алап алып алды.