Арыма ат юл башлар 7 страница

 

* * *

Дитте вафатынан у айымды урталашып хат яыусылар а, йорта килеп йыуатыусылар а кп булды. Яыусы Взих Исхаов, атыны вафатынан у е л ауыр айы ткргн мле булана, айырыуса ны кисергйне мине юалтыуымды. айыны ниндй юлдар менн еелерк ткреп була — шул хата кштр биргйне. Бына уны кштре: тге кндр Дитте фотоларын к алдыдан ал, Дитте ик тшрсе йберрг ммкин тиклем итибар итмк, килгн кешелр менн д уны хаында лшмк тырыш. Дит — бее сн д ур юалтыу. еде шхси юалтыуы тип кен уйлама. Оло айы — урта.
Шаир Ри Янбулатова, тыуаы балам барлыын белгс: «Биш бала менн ни хл итере? Заманы ла еелдн тгел бит. еде ала. ине аулыы — балалары именлеге», — тип хат яып ебре. Зйнб Биишева ул сата Мск, улында йшй ине, хаттарынан мне. «Бирешм, ылыу! Тормош и бик ауыр ынау ебргн, тик еелм айынан. Башорт атыны бит ин!» — тип яа торайны.
Ошо осора туандарымды, дутары ярамы и киткес булды. Улары матди м рухи ярамынан у зарланыу, бглп тш оят булыр ине. Йырсы Мфир лиева йлнгн айын килеп, балалары алдаштырып, йыуатып йороно. Дутар: «Дитте балалары сн взнос», — тип, бер йыла яын асалата ярам кртеп торо. Тркм-торкм булып йыйып, ай айын й ум килтерлр ине. Ул осора й ум аса ур сумма ине. Радио м телевидение хемткрренн кренекле журналист нис Тимербулатова, Дит уыан интернат-мктптн, херге 1-се Республика башорт гимназияы уытыусыларынан — Фзн менн Рфт Амановтар, Башорт длт университетыны тарих м бит факультеты уытыусыларынан м Ауыл хужалыы институтында эшлгн дутаран Клара менн нр сфндировтар, курсташтарымдан — Урал Неролов, Кмертау алаынан бер тркм егеттрн — Сафуан Фхретдинов, аралашып йргн дутаран Дитте класташтары ойошторолар бындай ярамды. Ул сата профсоюздары лк комитетында эшлгн Рши Искндр ыы Солтанова матди ярам крте сн е мине исемдн ариза яып, йг асалата ярам килтереп, ултамамды ына алып китте. «Кил, юлла, бирербе», — тип аыл йртеп китмне. Ршит Шкр, китабына гонорар алас, лш блде. Дит менн берг эшлгн геолог Камил Уразаев бер нис ай буйы кн айын эштн айтышлай, Дитте эштн айтыр мленд балалар янына инеп сыыр булды. ене аиле ишле була ла, байта матди ярам кртте, берй ерг барыра крк була, машинаы менн килеп етер ине. атыны Рина Мхммт ыы менн улар дулыты и юары лгн крткндер, тип уйлайым. Рмзи менн Илшат Йомаоловтар улдары Айсыуа менн ыары Айылыуы алып килеп, балалары да, мине до келде креп киткелйр ине. йтерг крк, Илшат Йомаолов — Дитте балалы дуы, мере буйы был дулыа торо булып алды.
Дит лгндн у аулыым ны ашаайны. Баланы алап алып алыу хстрлеге кр башланым. Шул сата Мхмз йнуллина, Марат Анабаев, Врис мров, Марат Мурзановтар дефицит укол м дарыуар менн ярам иттелр, Мскн ли Солтанова-Йнбирина бандероль менн уколдар алып ебре. Дитте тге уытыусыы, уы йылдара Благовещен районы Ильина Поляна ауылында йшгн Тимербик апай Туаева яы ауылан т ктреп килеп ет торайны. Уны балалары Рстм Сабирович Туаев, Зил, Злфирлре ярамын байта крелде. Дыуан районында Мрймол ауылында йшсе курсташым Сания хмтова менн ире лимйн ит, картуф тейп килеп етте. Курсташтарым Михт Ммбтов атыны менн, Урал Неролов менн Лена, Вил Бхтейров менн Фри, Марсель отлоллмов менн Сания, Сибр Длтшина, Жейр Зарипова, Сбил Слймнова менн Айрат афаровтар рене итибарынан мне. Кйрге районы Тайма ауылынан имран Солтангрев, улдарын алып килеп:
— Еггее айнар ашын кп ашаным, хер ул е ярама мохтаж, тел ярамы, ул ярамы кртеп тороо, — тип таныштырып китте.
Тасулпаным тыуас, бала табыу йортонан алып айтыра дрт «Волга» килде. Марат Тлт улы Анабаев атыны менн килеп, дрт баламды ла «Волга»ына ултыртып, бала табыу йортона е инеп, баланы ктреп алып сыты.
ф алаынан Мрз Фттхова, Фзи Байдлтова апайар итибаран мне, Фзи апайы ыы Светлана бер нис ай буйы балаларым менн музыканан тле шллнде. Балаларымды дрте л фортепианоа йрй ине. Рита менн хмтхан Языбаевтары ул ярамын кп крелде. Мине ауыр хлемде креп, яыусы Глсир иззтуллина, дйм ятатаы блмен алдырып, бег ксеп сыты. Балаларыма лкн апай, серш, кштш, ми бер туандай елекш м ярамсы булды. с туан ылыуым Миниса Сфрлина даими килеп, ул ярамы крткелп китте. Йдкр Рафиовты ул ярамы ур булды. крм Биишев аай мул итеп кстнс ктреп ингелп сыа ине.
Кгрсен районы еткселре ымыа саыры, хатта алыра машина ебрелр. Ул сатаы ярамдары сн Венер лимйн улы Анаолов менн Мрг, Сулпан Абдулха улы менн Венера айсиндара, сике йылы мнсбте сн йне Зр апайа, Алик Ишмхмт улы менн Асияа м балаларына, ыары лфи менн кейре Юлайа рхмтлемен. Дитте шжр буйынса алы, мм рухи ятан яын туандары Салиха менн Исмил Фтуллиндар, Минира менн Мхррм тгновтары рухи ла, матди ла ярамдары ур булды. Был хата тпсирлп яыуымды илле шул — алтмышынсы, етмешенсе, хатта икненсе йылдара кешелр араындаы мнсбттр ниндйер йылы, дутарса иммттрг оролайны. Бгнг йштре айы беррене -ара мнсбттре икенсрк иммтк — алыш-бирешк, файалы ду элг орола башланы, шуа арап бошонам да, заманым сн ыуанам. айтарыра крк бындай ихлас мнсбтте.
Башорт халын быуаттар уымында миллт итеп алап килесе тп кстре берее — ул туанлы менн дулы.
Кеше яы йшй алмай. Яы кешене рухи таянысы булмай. Туандар, дутар, тотош миллт, халы, ил менн ксл кеше. Донъяла туанлыа брбр дулытан да иммтерк тшнс ю. Шатлыыды ишйт, айыларыды тарата торан и китмле яынлы ул. Туанлы м дулы — рухи нылы, рухи таяныс нигее. Ышаныслы таянысы булыу мт шмен ндермй тотоуа ярам ита.
лбитт, р заманды ен кр трл бнде була... Лкин, бхетк кр, ундайар бик а. шулай а барар.
1982 йылда «Аиел» журналыны бер анында мине «ылыуай» исемле повесым баылып сыыра тейеш ине. Уа, мине ибем буйынса, бер медн ашыуыра гонорар булыр м декрет отпускыынан имен-аман, арты мохтажлы крмй сыырмын тип уйланым. Машинкала баырмын, яырмын, тржем итермен, тип т ип тоттом. Снки ситтн ни тиклем ген ярам булмаын, биш балаа сыымдар байта ине. Улара бирелгн бер нис ум пособие, ул сатаы магазиндары буш кштлре, р нмне дефицита йлнее, т алыуа ла ирт тадан сират алыуар йки, сират алыра ваыт булмаанлытан, сират атыусылара тлр м баша сыымдар... Хер ул заманды кн ытлытарын ик тшр, ейндре ген тгел, е ышаныр-ышанма хлд алаы. Хатта теш порошогын тиклем табып булмай торайны... тм сыымдар, артыыра ха тл м баша шундай юл менн ген табыла ине. Шундай ытлы кисергн осора бер ме ум аса суым ына килеп ин, лбитт, иелерлек бол булыр ине. Шуа кр, повесымды плана индереп ебргн мир аай Гревк рхмтле булып, балаларымды лш бар икн, тип ыуандым. мир Гревте атыны Фни апай журнал редакцияында машинистка булып эшлй ине, ул повесымды номера индерелее м типографияа тшрле тураында йнслне. Бына-бына повесым баылып сыа м гонорар алам, тип мтлнеп, балаларым менн кемг ним алыу тураында пландар ороп, исемлек тп уйы. Бер аан, бандероль барып алыра, тигн аы килде. Унан алда ына Зйнб Биишева Мскн Тасулпана тип бик матур костюм ебргйне. Дитте Мск йшсе курсташы, МДУ уытыусыы профессор Пиковский Юрий Иосифович та бер нис тапыр бандероль ебргелне. «Таы кем алды икн?» — тип аптырап киттем. Почтаа барым. Ним икн тип араам... «Аиел»д баыла башлаан повесымды кире ебргндр... «Был ни хл? лл ттмлр индерерг ген ебргндрме икн?» — тип уйлайым, баылырына аман мтлнм. улъяма тнд хат бар. Асып уыйым. Шаир .Р. аайан ине. «ылыуай» повесы документаль ниге яылас, айы бер факттары дрлрг крк. Ул кй ген журналда сыара алмайбы. Млн, повесты тп героиняы ылыу хмтованы ниндй наградалар алыуы м ул наградалары кем, асан, айа тапшырыуы тураындаы млмттре асылара крк. Уны сн хрби архива мржт итерг крк», — тип яан. Аптырап киттем. Бындай хатты повесты бтнлй уымаан кеше ген яа ала ине. Бтнлй мне д. Повестаы ваиалар дивизия яугирарыны дошман тылына яаан рейдынан сыыу ваиаы менн тамамлана. ылыу хмтова менн ошо у полкты хрби врачы Тфи Саттаров йлнешлр, фронт шарттарында туй ткрлр, тик Саттаров, рейдтан сыас, алан яраларынан вафат була. Повесть шуны менн тамамлана. ылыу хмтова 1943 йылдан у ына наградлана башлай. м, ммн, повесть — кемде ниндй наградаа лайы булыуы, кем улынан ниснсе йылда, ниснсе айа алыуы хаында тгел, дивизия яугирарыны еег булан оло ышанысы, патриотлыы м хатта лем тшгенд ятканда ла — рухи ктренкелек, от осос шарттара ла кел матурлыы алап алып алыуары хаында.
Аатан асыланыуынса, был хат «юарынан» ушыу буйынса, повесты алып ташлаандарына ылтау сн ген яылайны. лбитт, повесть йкмткеенд ниндйер ярамаан йберр хаында яыланы сн тгел, Т. С.-ты повесын сыарта алыуы йтле м ре терй бер нис кешене матап телг алыуы араында килеп сыайны барыы ла. Хат яыусы автор а был эшт ул шымартан кеше ине. Заманында шул у «юары кешене» ушыуы буйынса Рми ариповты «Туан тел» шиырыны тетмен теткн был хат авторыны сираттаы «бурыс» те алашыла. Тик тутауы иман тураында йлгн м роман яан яыусы Т.С.-ты ына Дит Бурааевты аилен арата бындай мнсбте алашылманы. Снки, кренеп тора, бт был «хстрлекте» ул ойошторайны. е, Дит ин сата, уны байта ына тел ярамын, кштрен креп торан яыусы. Уны бер ыны икмкк мохтаж булып илап ултырырлы балаы ю, матди ятан ми араанда саыштырыы тн. Ни эшлп улайтты икн? Мине ундай хлд алдырыуыны сббен ле л алап етмйем.
Ул мине повесть урынына ене повесын батырып сыары. Машинистка аптырап йлне: «Типографияла журнал баыла башлаайны. Тутаттылар а Т. С.-ты повесын индерерг булдылар. Рус теленд яан. Ми башортсалап тржем ит. Ашыа-ашыа баам. Корректор эргл ктп тора, повесть биттрен берм-берм типографияа йгерт. Ни эшлп улай иткндрер — аламаным...» Аа был яыусыны повесын уып араам, инеш лшнд бтнлй урыныа КПСС лк комитетыны идеология буйынса секретарын матап телг алан, м шул ялаайланыу юлы менн «Аиел»де редакторы мир Гревк баым яап, типографияла баыла башлаан журналды тутаттырып, «ылыуай»ы алдыртып ташлатан. Ялаайлыты рте и китмле икн! Уны повесы ла, «ылыуай» а Башорт дивизияы яугирары тормошонан алынып яылана рен алдара сыартыу ните менн релшкндер. Мине повесым урынына баылан ре хатта яылып та бтмгйне, ааына «Повесть яылыу тнд» тигн ямау алынайны.
Йылдар ткс, Т. С., романын мктп программаына индерте хаында ултамалар йыйып, хаттар ойоштороп йргн саында (Мариф министрлыына килгйне. — М. Б.) мин ултыран кабинета килеп ингйне, был хата йттем:
— Теге ваыт ни эшлп мине повесты алдыртты? Аса етмй инеме? р райондан спонсорлы ярамы йыйып ятаы бит былай а... Повесыды ааыра, яып бткс, сыарта да улыдан кил ине бит ине...
— Шуа аман пк алайымы ?
— ин рсен трн тшнгн яыусы. ылан этлеге арата «пкл» тигн ген т еел тгелме? Биш баламды к йшенн урманымы? ин бит улары икмке алдыры...
мм мин балаларымды мохтажлыта йштм сн р ваыт мл таба торайным. Был юлы ла Яыусылар союзынан оайлы командировкаа киттем.
КПСС-ты Кгрсен район комитетыны икенсе секретары Венер лимйн улы Анаолова индем. Ул снс секретарь Сулпан Абдулхаович айсин менн РОНО мдире Хсн Барлыбаевич Мзитовты саырып алды. Мине тенесем шунан ибрт ине: мин мктпт уытыу-трби эше тураында би р яыра тейешмен. Шуны сн мктпк яын ына йшрг ммкинлек булан ауыла барыра, башорт теле м битенн уытыра крк. «Бала йолаан арала дрес биреп сыыр инем, балаларым да янымда уыр ине», — тинем.
Сйетол ауылын тдим иттелр, м мин аилм менн ошо ауыла ксеп киттем. лбитт, дрес бире менн ген сиклнмнем. Уытыусыларан м ауыл йштренн драма трге ойоштороп, ст Мирзаитовты «слр ктлр улдарын» тигн пьесаы буйынса спектакль уйып йрнк. Концерттар менн д сыыш яаны, ауылда байрамдар а ткрек. атын-ыар кннд ткрелгн енслекле байрамды ле л аынып ик алалар икн. Мктпт крайы йрне музейы ойоштором. Ауыл халыны тенестре менн район Советы башарма комитеты рйесенд л байта булыра тура килде.
мм бер ваытта ла кел тшнклгн бирелмнем. Мине масатым юары ине: улдан ни кил — шуны эшлрг, мктпт уытыу-трби эшен йрнерг. Был ваытта мктптр уытыу-трби эшене торошо менн ыыына башлаайным.
Шулай итеп, мин аилм менн бер йыл ауылда йшнп йшп айттым.
айылай ына булмаын, мин ул йылдаы матди ыйынлытан сытым. Юраан юш кил, телге менн уш кил, ти ине сйем. Шуа фт ыай, яшы нмлр хаында ына уйланым м юраным. сйемде был фекерене дрлгн тжрибм буйынса ла, башалары ынау араында ла ышандым. Ысынлап та, рен р са уышылы юраан, ауырыйым да ауырыйым, хлем ауыр, тегенее барып сымай, быныы барып сымай, мин бхете инде, тип ен йллтеп йргн кешелре уыша лгшкнен кргнем булманы.
кс нылы ышаныс, оло масат м булырлы нимг мт, ныышмалылы крк. кс ышана — ее. икелнеле, ышанысы уйар кешене баа, уышылыа йрй.

 

лл былайтып арайым микн...
(йки у кс ышанмай арау м. мге икелне бле)