Аяталмаан ндірісті баалануы
Ндірістік шыындарды есептеу мен німні зіндік нын есептеу, яни калькуляциялау жйесі.
ндірістік технологиялы жне йымдастырушылы ерекшеліктеріне, ндірістік циклды затыына, нім тріне, оны крделілігіне, ндірісті трі мен сипатына байланысты ксіпорындар шыындарды есептеу мен нім нын калькуляциялауды келесі негізгі дістерін олдана алады:
нормативтік діс;
ндірістік деу сатысы;
тасырысты діс.
Жанама шыындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату дісі.
Жанама шыындарды тарату базасы ретінде ксіпорын мына тменде аталан дістерді пайдалана алады:
ндірістік жмысшыларды ебек аысын тлеуге байланысты тікелей шыындар;
тікелей шыындарды жалпы сомасы;
материалды шыындарды сомасы;
сметалы млшерлеме;
ткізілген нім клемі.
Аяталмаан ндірісті баалануы
Жаппай жне сериялы ндірісте аяталмаан ндіріс былайша бааланады:
наты немесе нормативті ндірістік н бойынша;
тікелей шыындар бойынша;
жмсалынан шикізаттар мен материалдарды ндары бойынша.
німні бір ана трін ндіретін ксіпорындарды бухгалтерлік балансында аяталмаан ндіріс наты жмсалан шыындар бойынша есептелінеді.
«Бухгалтерлік есеп жне аржылы есеп беру туралы» азастан Республикасыны заы бойынша ксіпорындардаы бухгалтерлік есепте олданылатын тіркелімдерді мазмны жне бухгалтерлік ішкі есеп мліметтері коммерциялы пия болып есептеледі.
Ксіпорынны есеп саясаты осы йымны рылан уаытында дайындалады. Оны дайындаумен ксіпорынны бас бухгалтері немесе арнайы есеп блімі айналысады. Дайындалан есеп саясатын ксіпорынны басшысы зіні бйрыымен немесе кімімен бекітеді.
Бйрыты рамында есеп саясатыны есеп беру жылына абылданан барлы пунктеріні мазмны толы ашылып жазылады. Сонымен атар р пункте тотала келіп андай нормативтік жат бойынша немесе андай за негізінде есеп саясатыны дайындаландыы крсетіледі. азастан Республикасыны задарымен атар есеп саясатын дайындауда йымны ішкі жаттары негізге алынан болса (лауазымды тлалар туралы, ішкі ережелер, бйрытар мен кімдер таы да баса) міндетті трде ол туралы тсініктеме берілуі ажет.
Ксіпорынын есеп саясатына енгізілген згертулер осы йымны басару жаттарымен, яни бйры, кім немесе аулыларымен рсімделунуі ажет. йымны абылдап бекіткен есеп саясаты сол ксіпорынны ызмет атаруы барысында олданылады. Оан згеріс енгізу мынадай жадайларда жргізілуі ммкін:
азастан Республикасыны бухгалтерлік есеп жне аржылы есеп беру туралы заыны згеруіне сйкес;
Бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілерді згеруі салдарынан;
Жаа бухгалтерлік есеп стандартына кшуге байланысты жне таы да баса.
Ксіпорынны бухгалтерлік есепті жргізу жолдары йымны есеп саясатыны дайындалан кезінде тадалып алынады. Бл есеп саясаты ксіпорынны барлы рылымды блімшелерінде оларды орналасан орындарына арамастан олданылады. йымны филиалдарыны, еншілес жне туелді серіктестеріні жне таы баса блімшелеріні зіндік бухгалтерлік есеп жолдарын жргізуіне, яни баса есеп саясатын тадауына ыы жо.
Бас ксіпорын аржылы ызметіні блімшелерін есеп саясатындаы болан згерістер туралы алдын ала амтамасыз етуі ажет.
йымдарды тсініктеме жазуларында жыл бойы орындалан жмыстар бойынша жасалынан аржылы талдауды мтінімен атар бухгалтерлік орытынды есеп туралы шыарылан шешім жне таза табысты блу тртібі жазылады. Сонымен атар осы тсініктеме жазуда ксіпорынны келесі жыла абылдаан есеп саясаты (егер оан, яни есеп беру жылына згерістер енгізілген болса) жазылады.
^ 1.2. Ксіпорынны бухгалтерлік есеп жне аудит жмысыны йымдастырылуы
Бухгалтерлік есеп жмысын жргізу шін ксіпорында кнделікті орындалып отыратын барлы операцияларды міндетті трде здіксіз жаттара жазылып отыратындыы бухгалетрілк есепті баса ылымдардан ерекше екендігін алдыы тарауларда айтып ткенбіз. Бухгалтерлік жат деп ксіпорындар мен йымдарда орындалан операцияларды длелейтін жне алдаы уаытта орындалатын жмыстар мен атарылатын ызметтерге ы беретін жазбаша кулікті атауа болады.
Жалпы ксіпорындаы атарылып жатан жмысты, орындалан тапсырманы здіксіз, белгілі бір тртіппен, арнайы лгідегі ааздара жазылып жне оан тиісті адамдарды оланы ойылуы (ажет болан жадайда ксіпорын мен йым мр табасыны басылуы) жаттау деп аталады. Сондытан да жаттау бухгалетрлік есепті негізі болып табылады. Себебі осы жаттар арылы ана кез келген уаытта ксіпорын бойынша орындалан жмысты, атарылан ызметті ай мерзімде жасаланын жне оан андай млшерде шыын жмсаланын длелдеуге болады.
жат ксіпорындаы орандалан шарушалы операцияларына сйкес здіксіз толтырылып, оларды мазмнын толы ашы крсетеді жне ол бухгалтерлік есепті негізі болып табылады.
Бухгалтерлік жат – ксіпорындаы шарушалы операцияларды орындаланын растайтын немесе оны орындауа зады трде ы беретін жазбаша кулік.
Орындалан шарушалы операцияларын бастапы жата тсірду бухгалетрлік есеп териясында алашы есеп сатысы деп атайды.
Ксіпорында жргізілетін шарушалы былыстарыны р трлі болсы себебінен бастапы жаттарды нысаны (формасы) бірдей болмайды. Шаруашылы былыстары тгелдей бастапы жатпен жатталуы тиіс. рбір бастапы жата орындалан шаруашылы операциясыны мазмны жазылып жне белгілі бір крсеткіштер тсіріледі. жат крсеткіштерін деректемлер (реквизиттер) деп атайды. Олар міндетті жне толытырушы болып блінеді. Міндетті деректемелер бухгалетрлік жаттарды зады ыпен амтамасыз етеді.
Міндетті деректемеге (реквизитке) жататындар:
жатты аты, нысанны оды;
жатты толтырылан уаыты (кні, айы жне жылы);
жатты толтыран зады немесе жеке тланы аты-жні;
шарушалы операциясыны мазмны;
шаруашылы оперциясыны лшемі (натуралды немесе ашалай);
шаруашылы оперцияны жргізілуіне жне соан сйкес жаттарды толтыруа жауапты адамдарды аты-жні;
жауапты атарушыны олы.
осымша деректемелер шаруашыл операция крінісіні ерекшеліктерімен жне жаттарды таайындалуымен аныталады. ртрлі талаптара байланысты бастапы жатта келісілгендей осымша деректемелер болуы керек: жатты реттік нмірі, йымны банк мекемесіндегі есеп айырсу шотыны нмірі, шаруашылы операцияны орындау шін негізі болатын жаттар жне таы басалар.
жаттарды нысандары (формалары) келесі есеп блімдері бойынша топтасады:
1.
ауылшарушалы німі мен шикізаты
2.
ебек жне ебекаы;
3.
негізгі ралдар мен материалды емес активтер;
4.
материалдар;
5.
кем баалы жне тез тозыш заттар;
6.
капиталды рылыстаы жмыс;
7.
рылыс машианалары мен механизмдерді жмысы;
8.
автокліктегі жмыс;
9.
тгендеу нтижелері;
10.
кассалы операциялар;
11.
сауда операциялары.
жаттар дер кезінде, яни операцияны орындалу барысында толтырылуы керек. Егер бл айтылан уаытта оларды толтыруа ммкіндік болмаан жадайда жаттар операция аяталан стте толтырылады. Уаытында толтырылмаан жат ксіпорын меншігіні саталуын баылауды иындатады жне ол операцияны бухгалтерлік есепшотына кешіктіріліп жазылуына келіп сотырады. Осы себептен йымны бухгалтерлік орытынды есебін жасау мерзімі кешіктірілуі ммкін.
жаттардаы жазбалар сиямен, шарикты аламсаппен, жазба машинасымен (компьютермен) жне де баса оларды архивте крсетілген уаыт мерзіміне дейін саталуын амтамасыз ететін заттармен толтырылады. жаттаы жазбалар аны жне дрыс крсетулі керек. жатты толтыран адам тиісті жеріне зіні олын аны етіп оюа міндетті. Ксіпорындар мен йымдардаы алашы есеп жаттарына олдарын оятын адамдарды йым басшысы бас бухгалтерді келісімімен таайындайды.
Аша операциялары бойынша толтырылатын жаттар жне есеп айырсу жаттары, сонымен атар ксіпорынны аржылы-несиелік міндеттерін куландыратын жаттар бас бухгалтерді олынсыз засыз болып саналып, оны орындау жзеге асырылмайды. Егер кейбір операцияларды орындау барысанда ксіпорын басшысы мен бас бухгалтеріні кзарастары р трлі болан жадайда олара толтырылатын жаттар ксіпорын басшысыны жазбаша кімі бойынша толтырылады. Соан сйкес бл операция шін барлы жауапкершілікті ксіпорынны басшысы з мойнына алады.
Алашы (бастапы) жаттарды толтыранда жасалаан ателерді келесі жолдармен тзетуге болады: дрыс емес тесті не соманы оылатындай етіп тзу сызыпен сызады да оны жанына дрыс жазба жазылады. Бл жата тзету енгізілген жазылып жне уаыты (кні, айы, жылы) крсетіліп жат толтырушы з олын ояды.
Кассалы жне банктік жаттара тзету енгізуге болмайды. Егер аталан жаттарды толтыру барысында ате жіберілген жадайда оларды айта толтыру ажет.
Бухгалтерлік есепте пайдаланылатын алашы жаттарды басадай трлеріне тзету енгізу тек ана шаруашылы операцияларына атысушыларды келісімімен жргізіліп жне олар здеріні келісім бергендігін растап, тзету енгізілген уаыты (кні, айы, жылы) крсетіп олдарын ояды.
Есептеу рдісінде ыайлы жне дрыс болуы шін жаттар келесі ерекшеліктері бойынша жіктеледі: масаты бойынша, растырылан орнына байланысты, крсету тсілі жне операция мазмныны клемі бойынша
^ Масаты бойыша жаттаркімдік, атарушылы, бухгалетрлік толтыру жне рамдастырылан болып блінеді.
кім жатында – шарушалы операцияларды жргізуі туралы бйрытар мен кімдер жатады. Мысалы, жмысшылара сыйаы беру туралы бйры, тауарларды алуа берілген сенімхат жне таы басалар. Бл жаттарды шаруашылы операцияларды аяталуына дейін кші болады. Оан міндетті трде операцияны орындауа бйры беретін жауапты адамдарды олы ойылуы керек. кім жаттарыны негізінде есепте жазу крсетілмейді, себебі шарушалы операциясын орындау кім шыарыланнан кейін ана орындалады.
Атарушылы жаттар – шарушалы операцияларды орындаланын крсетеді. Бл жаттара – тауарлы-материалды орларды алу шін толтырылан жкжат, кассалы кіріс ету жне кассалы шыыс ету ордерлері жне таы басаларын жатызуа болады. жаттарды бл трі операция жасалан стті толтырылып жне оан жауапты адамдар олдарын ояды. Сонымен бірге орындалан оперцияларды бухгалтерлік есепшотында жазып крсетуге негіз болып табылатын жне оны растайтын жаттарды трі.
Бухгалтерлік толтырылан жаттар – йымны бухгалтериясы жасаан ртрлі анытамалар, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша орындалатын операциялара негіз болатын ксіпорынны бухгалтері толтыран есеп айырысулар. Олара негізгі ралдар, материалды емес активтер, материалдар, леуметтік сатандыру аударымдары, ебекаы тлемдері жне таы баса бухгалтерия толтыран жаттар жатызылады.
Біріктірілген жаттарыны рамына бірнеше функцияны атар атаратын барлы жаттар кіреді. Мысалы: кассирге орындауа берілген кассалы шыыс ету ордері оны орындаанша кімдік болып есептелінсе, кассир ашаны алушыа бергенен кейін атарушылы болып есептеледі. Біріктірілген жаттарды бухгалтерлік есепте олданылуы те ыайлы, ол жатты делуін жеілдетеді жне жатты санын ысартады.
Толтыратын орнына байланысты жаттар ішкі жне сырты болып блінеді.
Ішкі жаттар дегеніміз – белгілі бір ксіпорында толтырылып оны ішінде жргізілетін жаттар болып табылады. жаттарды мндай трі арылы андайда бір ксіпорынны ішкі операциялары жатталады. Ондай жаттарды атарына тауар-материалды ндылытарды ішкі озалыс барысында толтырылатын жкжаттарды, жмысшылар мен ызметкерлерге ебекаы жне баса да тлемдерді тлеуге арналан тлем тізімдемелерін, есеп айырысуа тиісті тлалара толтырылатын авансты есептерді жне таы да баса жаттарды жатызуа болады.
Сыртты жаттара – ксіпорына баса йымдардан келіп тскен немесе йымны басалара трлі операциялар бойынша жіберген жаттарын жатызамыз. Оларды атарына жабдытаушы ксіпорындардан келіп тскен тауарлы-материалды орлар бойынша толтырылан шот-фактураларды, сенімхаттарды жне де таы да баса жаттарды жатызуа болады.
Операцияны крініс алу тсіліне байланысты бухгалтерлік жаттарды алашы жаттар жне жиынты жаттар деп бліп арастырылады.
Алашы жаттарды зі оларды толтырылатын операцияларыны мазмнына арай бір рет олданылатын жне жинаталан деп аталатын екі трге блінеді.
Бір рет олданылатын жат арылы бір ана операция жатталады немесе ондай жат орындалан операцияны соында ана толтырылады. Мысалы: тауарды босату шін толтырылатын накладнойлар.
Жинаталан жаттарда белгілі бір мерзім аралыында орындалан біртектес операциялар жазылады. Мысал: Акционерлік оамнан бір кнде бостылан німге толтырылатын зоборлы карта.
Жмыс кезінде бухгалтерлер трлі жаттармен жмыс жасайды: нормативті-ыты, йымдастырушылы-кімгерлік, апараты-анытамалы, есеп айырысу аша жаттары жне баса да алашы есептік жаттар. Олар йымны шарушалы ызметін айындайды. Бухгалтерлік ызметті сапасы жат айналымыны йымдастыруын байланысты. Ксіпорындар мен йымдарда жаттар бірнеше кезенен теді. Олар: жасалу немесе толтырылу, есепке алыну, тексерілу немесе делу, бухгалтерлік есепте операцияларды айындау, мраата ткізу жне таы да баса кезедер. Сонымен жат айналымы дегенміз – ксіпорындардаы жаттарды озалысы, немесе басаша трде оларды жасалуынан, яни толтырылуынан бастап оларды ызметіні аяталуы жне мраата ткізілу кезеін айтады.
жат айналымыны ережесі жне есептік апаратты делу технолгиясы ксіпорынны абылдаан есептік саясатында крсетілп бекітіледі.
жат айналымыны басару механизмін дайындау, ксіпорындаы бухгалтерлік есепті рдісінде негізгі буын болып табылады. жат айналымын йымдастыру арылы бухгалтерлік ызметті тратылыы, жатты озалысы мен делуіні жолдары жне оперативтілігі, йымды шешімдерді абылдауды уаыттылыы амтамасыз етіледі.
жат айналымын басаруды жйесі ксіпорында келесі кезедерді амтиды:
бухгалтерлік ызмет туралы ережені дайындау;
бухгалтерияны жне ксіпорындаы есепке атысы бар баса ызметкерлерді лауазымды ызмет нсалыын дайындау;
ксіпорындаы жат айналымыны кестесін рау;
есепті апаратты деу технологиясын ру;
істі номенклатурасын ру жне жатты аымдаы сатау тртібі;
жатты баалы сараптамасы жне істі за сатауа дайындау.
«Бухгалтерлік есеп жне аржылы есеп беру» туралы азастан Республикасыны заына сйкес кез келген ксіпорынны басшысы есептік жмысты клеміне байланысты мынадай жмысты жргізе алады:
1.
бухгалтерлік ызметті рылымды блімше ретінде ру;
2.
ызметкерлер рамына бухгалтер лауазымын енгізу;
3.
шартты негізде бухгалтерлік есепті жргізілуін мамандандырылан йыма немесе бухгалтер-маманына беру;
4.
ксіпорындаы бухгалтерлік есеп жмысын зі жргізу.
Ксіпорындаы бухгалтерлік есеп жаттары мен жат айналымы кестесін руды ксіпорынны бас бухгалтері йымдастырады. жат айналмыны кестесі ксіпорын басшысыны бйрыымен бекітіледі. Кесте немесе тсім ру, тексеру жне талдау жніндегі жмыстар тізбесі трінде рсімделуі ммкін. Оларда барлы рылымды блімшелермен орындаушыларды зара байланысы жне жмысты орындалу мерзімі крсетілуі керек. Ксіпорынны есепке атысы бар ызметкерлері здеріні саласына атысты жаттарды жат айналымы кестесіне сйкес жасайды жне сынады. Ол шін рбір орындаушыа кестеден кшірмесі беріледі. Кшірмеде орындаушыны саласына атысты жаттар аталып, оларды орындалу мерзімі жазылады. Осы кестені саталуын йымны бас бухгалтері адаалап отыруа тиіс. Сонымен атар ксіпорынны бас бухгалтері ксіпорындаы бухгалтерлік есеп жмысыны дрыс жне уаытылы жргізуіне жауапты болып табылады. жаттар кестеде крсетілген уаытта бухгалтерияа ткізілуі тиіс. жаттарды абылдау кезінде бухгалтер жаттарды белгілі талаптара сай, дрыс рсімделуін тексеру керек. Ережеге сай рсімделмеген жаттар жауапты адама, яни оны жасаан адама айта деу шін айтарылуы ажет.
Бухгалтер жатты абылдау барысында е біріншіден мазмны бойынша тексереді, яни жргізілген жмыстарды задылыын анытайды. Оларды нормативтік актілер мен олданылып жрген нсааулара айшы келмейтіндігін адаалайды. Содан кейін оны деректемелеріні толы толтырылуын, тиісті лауазымды адамдарды олтабаларыны болуын, сомаларды наты крсетілуі мен операцияларды рылымын тексереді. Бдан кейін бухгалтер арифметикла тексеру жргізеді, яни жаттарды таксалауды дрыстыын тексереді. Ол тауралы-материалды орларды клемін оны баасына кбейту арылы орындалады.
Тексеріп боланнан кейін бухгалтер жаттарды дейді. деу жат бойынша р операцияны есептейтін шоттарды анытауа негізделген. Керек болан жадайда біртекті жаттарды топтастырады, содан кейін бухгалтерлік есепшоттарында жазу жргізеді. Ксіпорын бухгалетриясында жаттар белгілі бір састытарына, операцияларды тріне арай топталып блек папкалара тіркеледі. Папкаларда жатты нмірі, орындалан уаыты, жинатамалы шотты шифры жне оларды саны крсетіледі. Папкалара тігілген жаттар архивке ткізіледі. Бухгалетрлік алашы жаттарды папкалара тігіліп нмірлену сатауды тртібі жне ажет болан жатты іздестіру кезінде жылдам орындауды амтамсыз етуге арналан
Сатау мерзімдері ртрлі жаттар бірге орналастырылмайды. Номенклатурадаы істерді бас таырыптары жаттарды маыздылыы жне оларды зара байланысына арай белгілі бір жйелілікпен орналастырулары ажет.
Жыл сайын ксіпорынны сараптама комиссиясы белгілеген сатау мерзіміні туіне байланысты жабылуа жататын жататрмен іс-ааздарын белгілеп, олара тиісті актілер толтырады.
Жалпы жаттарды сатау мерзімі жаттарын Мемлекеттік мраата тапсырмайтын йымдар шін белгіленген. Мндай Мемлекеттік мрааттара жаттарын тапсырмайтын йымдар, з іс-жаттарын (тжірбиелік ажеттілігі жо жне тізімге сйкес сатау мерзімі ткен) мраат органдарымен келіспей жоя алады. Ксіпорындаы жоюа іріктелініп алынан жаттара акт жасалып, жойылатын жаттар мен шикізаттарды ата деумен айналысатын ксіпорына деуге беріледі. жаттарды жоюа берген уаытта абылдау-ткізу жкжаттары толтырылады. Ксіпорындардаы негізгі бухгалтерлік жаттарды сатау мерзімі оларды трлеріне арай ртрлі болып белгіленген.
Бухгалтерлік есеп пен есеп беруді дрыстыын амтамсыз ету масатында йымдарда мліктерге жне аржылы міндеттемелерге тгендеу жргізіліп отырады. Тгендеу жргізуді негізгі масаттары мыналар:
наты олда бар мліктерді анытау;
наты олда бар млікті бухгалтерлі есеп мліметтерімен салыстыру;
есепте міндеттемелерді толы крсетілуін анытау.
Жалпы ксіпорындардаы мліктік жне аржылы міндеттемелерді тгендеу бойынша дістемелік ралдара сйкес ксіпорындаы тгендеуге жататын мліктер дегеніміз – бл негізгі ралдар, материалды емес активтер, аржы салымдары, ндірістік орлар, дайын німдер, тауарлар, ашалар мен баса да аржы активтері болып табылады. Ал аржылы міндеттемелерге – банк несиелері, заемдар жне таы баса кредиторлы борыштар жатады.
Тгендеуге ксіпорынны ай жерде трандыына арамастан барлы млкі мен аржылы міндеттемелері жатады. Сонымен атар тгендеуге йымны меншігіне жатпайтын, біра оны бухгалтерлік есебінде есепте тран баса да мліктерді трлері мен ндірістік орлар (жауапты сатауда тран, жала алынан, айта деуге алынан жне де таы басадай мліктер), сондай-а андай да бір себептермен есепке алынбай алан мліктер жатады.
Тгендеу барысында жатталмаан фактілер аныталуы ммкін. Мысалы: тауарларды табии кемуі, тауарларды шыына шырау жне рлану нтижесінде кемуі, лшеу мен операцияларды рсімдеу кезіндегі жіберілген ателіктер жне таы басалар.
Мліктер мен міндеттемелерге дрыс жне уатылы тгендеу жргізуге ксіпорынны басшысы жауапты болады. Ол ыса мерзім ішінде наты олда бар ндылытарды толы жне длеме-дл тексерілуін амтамасыз ететіндей етіп жадайлар жасауа міндетті (жктерді лшеу мен тасу шін жмыс кшімен амтамасыз ету, техникалы жаынан жмыс істейтін таразы жабдыатырмен амтамасыз ету).
Тгендеу жргізу тртібі (бір есеп беру жылында жргізілетін тгендеу санын, оларды жргізу уаыты, оларды райсысында тексерілетін млік пен аржылы міндеттемелер тізімі), тгендеулерді міндетті трде жргізу ажет болан жадайды баса ретте йым басшысымен аныталады).
Бухгалетрлік есепті баса ылымдардан ерекшелігі, онда ашалай лшем кеінен олданылады. Бл з кезегінде ксіпорындарды активтері мен орлану кездері туралы апараттарыны жина трде, яни белгілі бір экономикалы талдау жасауа ыайлы болуын амтамасыз етеді. Жалпы бухгалтерлік есеп жйесінде барлы объектілер тек ана ашалай лшемде крсетіледі.
Баалау – объектілер есебіні ашалай крінісі (мліктер, міндеттемелер жне шаруашылы операциялар). Ол бухгалтерлік есеп беруде шыындарды есептеу арылы жзеге асырылады.
Жалпы баалау мынадай жолдармен жргізеледі:
йымны сатып алан мліктері оны сатып алуа жмсалан шыындарды осындысы бойынша бааланады;
баса зады немесе жеке тлаларды аысыз, тегін берген мліктері сол кіріске алынан уаыттаы нарыты ны (баасы) бойынша бааланады.
йымны з ндірісінде ндіріліп кіріске алынан мліктері сол німді ндіруге кеткен шыындарды нын сйкес бааланады.
Наты ндірістік шыындарды рамына мынадай шыындар жатады:
млікті кіріске алу барысында жмсалан шыын;
коммерциялы несиені аланы шін тленетін пайыз сомасы;
стеме баа, стеме (наценки, надбавки);
делдала тленетін аы (ызмет крсетуді ны);
кедендік баж салытары;
тасымалдауа (жеткізіп беруге) жне сатау шін кететін шыындар.
Басалардан аысыз, тегін, айтарымсыз алынан млікті нарыты баасы сол млікті кіріске алан кні баа негізінде рылады. Ол баа туралы мліметтер экспертті жолмен расталып жне оан сйкес жаттар болуы ажет.
ндіріліп шыарылатын (дайындалатын) німні ны сол німді ндіруге кеткен наты шыындардан трады. Ал бл шыындарды рамы ндіріс рдісінде пайдаланылатын негізгі ралдарды амортизациясы, материалдар, жанармай, энергия, ебек ресурстары жне баса да німді ндіруге кететін шыындардан ралады. йымдаы дайын німдер бухгалтерлік есепшоттарында жне баланаста наты зіндік немесе нормативтік (жоспарлы) нымен есептелінеді.
Ксіпорындар здері сатып алан тауарларды бухгалетрлік есепшоттарында оларды сатылып алынан ны бойынша, ал баланста наты зіндік нымен крсетеді.
Материалды ресурстар (шикізат, негізгі жне кмекші материалдар, жанармай, сатып алынатын жартылай фабрикаттар, осалы блшектер жне таы басалары) бухгалтерлік баланста наты нмен есептеледі. Ал материалды ресурстарды наты ны оларды кіріске алуа кететін наты шыындармен аныталады.
йымдар негізгі ралдарын бугалтерлік есепшоттарында бастапы немесе алпына келтіретін ны бойынша есептейді, ал баланста – алды ны бойынша, яни бастапы нынан тозу сомасын алып тастап крсетеді. Бюджеттік ксіпорындарда бастапы нымен крсетіледі.
Материалды емес активтер ксіпорынны бухгалтерлік есепшоттарында бастапы ны бойынша, ал баланстарда – алды ны бойынша крсетіледі.
Белгілі бір орындалан жмыстар бойынша жмсалан шыындарды топтастыру тсілін жне андайда бір объектіні зіндік нын анытау тсілін калькуляциялау деп атаймыз.
Ксіпорынны белгілі бір материалды объектіні жасап шыаруа жмсаан аша аражаттарыны клемі - зіндік н деп аталады. Ал оны клемін есептеу ммкіндігі зіндік нны калькуляциясы болып табылады.
Калкуляциялау кмегімен йымдардаы ртрлі есеп объектілеріні, яни негізгі ралдарды, материалды емес активтерді, ндірілген дайын німні, сатып алынан материалды ресурстарды, крсетілген ызметті, орындалан жмысты жне таы басаларды зіндік ны аныталады.
Калькуляциялау, яни німні наты зіндік нын анытау мліметтері ксіпорынды басаруа, жоспарланан жмысты орындалуына баылау жасауа, шарушалы рекеттеріні рентабельдігін арттыруа, резервтерді ру жне ебек шыындарын тмендету жолдарын арастыруда кеінен олданылады.
Калькуляция – бухгалтерлік есеп дісіні бір элементі бола отырып, баса элементтермен тыыз байланысты болады. бірінші кезекте бухгалтерлік есепті шоттарымен, себебі объект есебіні зіндік ныны (ртрлі шыындарды сомасы) анытау шін алдын ала шоттарда крсетеді.
Калькуляция – бухгалтерлік есепті баалау дісіні негізі болып табылады. йткені калькуляция кмегімен алынан мліметтер ксіпорындаы объектілерді бухгалтерлік есепте ашалай лшеммен есептеуде, яни баасын анытауды негізгі длел болатын элемент ретінде олданылады.
Ксіпорындаы ндірістік немесе коммерциялы ызметті нтижесінде болып отыратын ртрлі згерістерді тсініп, баылап отыру шін санды жне сапалы деп аталатын есеп крсеткіштері пайдаланылады.
Санды крсеткіштер – ксіпорында орындалан андайда бір шарушалы дерісіні салдарынан болан згерісті санды лшемде андай клемде згерегенін сипаттайды.
Сапалы крсеткіштер – ксіпорындаы орындалан жмысты жне атарылан ызметіні соы нтижелеріні экономикалы тиімділігін сипаттайды.
Санды крсеткіштерге мыналар жатады:
нерксіп саласында - ндірілген нім клемі, сатып алынан ндірісті корды клемі жне таы басалар.
Маркетинг жне сауда саласында – ктерме жне блшек саудадаы тауар айналымыны клемі, тауар орыны клемі жне таы басалар.
оамды таматану саласында – тауар айналымыны клемі, бл зі ндіретін німні айналымынан жне сатылып алынан тауарларды клемінен алыптасады.
Тасымалдау ызметімен айналысатын салаларда – жол аралыына арай тасымалданатын адамдар мен жкті саны, клемі.
рылыс саласында – орындалан немесе пайдалануа тапсырылан рылыс-монтаж жмысыны клемі.
Сапалы крсеткіштерді е маыздысы ксіпорынны орындаан жмысы мен атаран ызметіні нтижесін, аржылы орытындысын сипаттайтын табыс жне рентабелді (тиімділік, пайдалылы) болып табылады.
Таза табыс (пайда) – бл абсолютті экономикалы крсеткішт. Ол барлы ксіпорынны ндірістік, коммерциялы ызметіні нтижесінде алынатын кірістері мен шыыстарыны арасындаы айырмашылыпен аныталады.
Рентабельділік (немісті – rentabel – табыстылы деп аталатын сзінен шыан) – салыстырмалы крсеткіш. Ол йымны белгілі бір уаыт аралыындаы (есепті кезеіндегі) атаран жмысын табысы жаынан сипаттайды.
ндірісте рентабельділік табысты абсолютті сомасыны негізгі жне айналым капиатылыны жалпы сомаларын атынасын айындайды. Бл крсеткіш негізгі жне айналым капиталы сомасыны бір тегесіне келетін табысты экономикалы нтижесін сипаттайды.
ндірісте, ауыл шарушылыында, рылыста жне баса да халы шарушалыы салаларында німні зіндік ны деген сапалы крсеткіш маызды орын алады. Бл ксіпорынны нім ндіруге жне оны ткізуге жмсаан шыындарымен сипатталады. німні зіндік ныны тмендеу (орындалан жмысты немесе крсетілген ызметті) йымны табыстылыыны жоарылауыны маызды факторы болып табылады.
Сапалы крсеткіштерді баылау, натылы орындалан жмыс пен жоспарды млшерін салыстыру шарушылыты ызметіні эконмоикалы тиімділілгіні динамикалы дамуына аса маызды рл атарады. Бл ебек німділігіні жоалыуына, німні зіндік ныны тмендеуіне жне капиталды тымды пайдалануа ксіпорынны рентабельділігіні жоарылауына ыпалын тигізеді.
Бастапы есеп жаттарындаы апаратты бухгалтерлік есепшоттарында тіркеу олмен жазу немесе автоматтандылан ралдарды пайдалану арылы жзеге асырылады. Есеп жаттарыдаы операцияларды тіркеу шін арнайы нысан кестелері: карточкалар, кітаптар, тізімдемелер мен журнал-ордерлер жне таы баса тріндегі есептік тіркелімдер оладнылады.
Бухгалтерлік есеп жмысын жргізуге арналан карточкаларды алы ааздан немесе картоннан дайындайды. Олар негізгі ралдарды, тауарлы-материалды орларды саталу орын бойынша талдамалы есептеуге арналан. рбір карточкаа реттік нмір беріліп жне оларда карточканы ашылан уаыты крсетіледі. Бл карточкалар арнайы картотекалы-жшіктерде саталады.
Кітаптар - з алдына белгілі бір пішінде жазылан ааз беттері болып табылады. Оларды маызды, яни кбірек баылау ажет деп есептелетін блімдерде олданады. Кітапты пайдалану детте бір бухгалтермен шектелген, себебі ажет боланда, яни бір кітаптаы мліметпен екі немесе одан да кп адамдар жмыс істейтін жадайда оны бухгалтерия ызметкерлері арасында бліп беруге болмайды. Біра кейбір жерлерде оларды баламасы жо (рбір йымдарда міндетті трде кассалы кітап жргізілуі керек). Кітаптарды пайдалануды артышылыы – жеке беттерді жааа ауыстыруды ммкін болмауы, яни жауапты тлалар атынан иянат жасау ммкіндігі тмендейді.
Жеке беттер – лкен пішіндегі есеп тіркелімдері болып табылады жне карточкалара, кітаптара (журналдара) араанда лкен есеп апаратын амтиды. Олар біріктірілген тіркелімдер рлін атарады, яни синтетикалы (топтамалы) жне аналитикалы есепті жргізуге арналан. Сонымен атар, блар, яни ртріл тізімдемелер мен журнал-ордерлер бухгелтерия ызметкерлері арасында міндеттерді тымды блуге ммкіндік береді жне пайдалануа ыайлы болып табылады.
Есеп жазбалары тіркелім трлері бойынша хронологиялы, жйелік жне біріктірілген болып блінеді.
Хронологиялы тіркелімдер шарушалы операцияларын жмыстарды орындалу мен жаттарды бухгалтерияа тсуіне арай жазу шін олданылады. Мндай тіркелімдер жаттарды тгел саталуы мен бухгалтерлік жазбаларды жоалып кетпеуін баылауды амтамасыз етеді. Хронологиялы тіркелімге тіркеу журналын, шарушалы операцияларды есептеу кітабын жне таы да басаларды жатызуа болады.
Жйелік тіркелімдер шаруашылы операцияларын мазмны бойынша топтап жне бірыайлыын анытау шін олданады. Бларды бухгалтерлік шоттарды жргізу тіркелімдері деп те атауа болады. Жйлеік тіркелімге бас кітапты жатызуа болады. Пайдалануы барысында рбір синтетикалы шот шін оны ішінен жеке бет ашылады.
Біріктірілген тіркелімдерде хронологиялы жне жйелік жазбалар біріктіріліп олданылады. Мысалы: Бухгалтерлік есепте кеінен олданылатын журнал-ордерлердегі жазбалар синтетикалы шоттар бойынша хронолгиялы ретпен жргізіледі.
Мазмны бойынша (апаратты блшектеу дрежесі) тіркелімдер синтетикалы, аналитиклаы жне біріктеліген болып блінеді.
Синтетикалы тіркелімдерде жазба тек ашалы нысанда жат нмірі мен толтырылан уаыты крсетіліп жргізіледі. Біра детте оларда тсініктемелік мтін болмайды. Бл тіркелімдерді атарына бас кітап пен журанл-ордерлерді барлыын дерлік жатызуа болады.
Аналитикалы тіркелімдерді аналитикалы шоттар бойынша жазбаларды жазу ші олданады. Оны шінде жатты нмірі, толтырылан уаыты, шаруашылы операцияларыны ысаша мазмны крсетіледі. Тауарлы-материалды орларды есептеу шін оларды ішінде ашалай жне натуралды лем крсеткшітері олданады. Бухгалтерлік есепте олданылатын талдамалы тіркелімдерге карточкалр, кітаптар жне тізімдемелер жатызылады.
Синтетикиалы жне аналитикалы есепте атар олданыла беретін тіркелімдер – біріктірілген тіркелімдер болып табылады.
Бастапы жаттардаы есепті апаратты, автоматты деу кезінде тіркелімдер з алдына карточкалар, тізімдемлер, журанал-ордерлер жне таы басадай форма трінде алына алатын машиограммалар болып табылады.
Бухгалтерлік есепті олмен жргізу кезінде тіркелімдегі жазбалар жай немесе кшірмелі дістер арылы жргізіледі. Жай жазбалар бір ана дана етіліп жасалытн болса, ал кшірмелі жазбалар кшіргіш ааздарды кмегімен бір уаытта бірнеше дана етіліп жасалады.
Есеп тіркелімдерінде жазбалар згертусіз жне таза жазылып толтырылуы керек. Тіркелімдерді толтыру барысында немесе баса да жіберілген ателіктерді тзету шін есеп тіркелімдерінде келесі дістер: тзетпелі, осымша жазу жне ызыл тзетпе олданылады.
Егер ате баланс рылана дейін аныталса жне шоттар корреспонденциясына згеріс енгізу ажет болмаса тзетпелі діс олданылады.
Осы жерде ате жазбаны (соманы немесе мтінді) кейіннен оылуа ммкін болатындай етіп бір сызыпен сызады жне ажет болан жадайда сызылан жазба стіне дрыс жазба жазылады. Тзетілген жазбалар келісілген жне бухгалтерді олтабасымен бекітілген болуы керек.
Егер шоттар корреспонденциясы дрыс, біра шарушалы операциясыны сомасы дрыс жазылмаса немесе бл ате есеп тіркелімінде орытынды жасаланнан кейін аныталса, онда атені тзету осымша жазу дісі арылы жргізіледі.
Мысалы: ксіпорына басалардан келіп тскен 130 000 теге материалдара мына трдегі екі жаты жазу жазылан делік.
Д-т: Материалдар шоты 100 000тг.
К-т: Жабдытаушы – мердігерлер шоты 100 000тг.
Бл атені тзету шін айырма сомаа (130 000-10000)= осымша жазу жазылады.
Д-т: Материалдар шоты 30 000 тг.
К-т: Жабдытаушы мердігерлер шоты 30 000тг.
Егер ате бухгалтерлік балансты жасаананн жне оны тиісті органа тапсыраннан кейін белгілі болса, ондай ате «ызыл тзетпе» дісі арылы тзетіледі.
Мысалы: ксіпорынны кассасына жмысшылара ебекаы тлеу шін есеп айырысу шотынан 500000 теге келіп тсті делік. Осы операцияа мына трде жазу азылан.
Д-т: «Валюталы» шоты 500 000тг.
К-т: «Есеп айырысу» шоты 500 000тг.
атені тзету шін осындай жазу арылы, біра ызыл бояумен, яни сторно етіліп жазылады.
Д-т: «Валюталы» шоты 50 000тг.
К-т: «Есеп айырысу» шоты 50 000тг.
Одан кейін мына трде дрыс жазу жазылады:
Д-т: «Касса» шоты 500 000тг.
К-т: «Есеп айырысу» шоты 500 000тг.
Мндаы ызыл тзетпе мні брыс жазу теріс санмен алынып тасталаып, оны орнына дрыс сома жазылады.
Бухгалтерлік есеп нысандары деп – белгілі бір дйектілікпен жне зара байланысты, екі жаты принципті пайдалана отырып, бухгалтерлік есеп жазуын жргізуге арналан есеп тіркелімін айтады.
Бухгалтерлік есеп нысандарын жне есептелетін апаратты деу технологиясын рбір ксіпорын зі тадайды жне оны есеп саясатында крсетеді.
азіргі кезде ксіпорындарда бухгалтерлік есеп нысандарыны келесідей трлері олданылады: мемориалды-ордерлі, бас-журнал, журнал-ордерлі, жай жне ышамдалан (млікті есептеу тіркелімдерін бірге олдану).
Бухгалтерлік есепті мемориалды-ордерлі нысандары азіргі кезде олданылатын ескі нысандарды бірі болып табылады. Есепті бл нысандарында кітапты жне карточкалы тіркелімдер жргізіледі. Синтетикалы есеп шін кітаптарды олдану ыайлы болса, ал аналитикалы есеп шін кбінее карточкалар олданылады. Мны себебі рбір шаруашылы операциясы бойынша толтырылатын алашы жат немесе бірыай алашы жаттар шін бухгалтерлік есеппте екі жаты жазу жазылып жне ол мемориалды-ордерлі нысан трінде ресімделеді.
Мысалы: оймадан материалдарды босату туралы рбір жк жатты есептеуде жеке жазбамен крсетуді орнына осындай бірнеше жк жатты жинатаушы тізімдемеге жазады, одан кейін осы тізімдемені орытынды мліметтері негізінде мемориалды-ордерлі бір ана бухгалтерлік жазба жасалады. Оны ішінде жазбаны ысаша мазмны беріледі немесе жата сілтеме жасалады, шот корресподенциясы жне сомасы крсетіледі. Мемориалды-ордерге соларды негізінде жазбалар жасалан басты жаттар оса беріледі. Барлы мемориалды-ордерлер жасаланнан кейін арнайы тіркеме журналында тіркеледі. рбір мемориалды-ордерге реттік нмір беріледі. Тіркемелі журналдаы жазбадан кейін мемориалды-ордер мліметтері ай сайын синтетикалы есепті тіркелімі болып табылатын бас кітапа кшіріледі. Бас кітапта жазбаларды топтастырады. рбір синтетикалы есепті дебит жне кредит айналымдары корреспонденциялары шоты бойынша сйкес кестелерге блек жазылады.
Айды соында бас кітапты орытындысы негізінде синтетикалы есепті шоттары бойынша жай немесе шахматты нысандаы айналым тізімдемесі рылады. Бас кітапты мліметтер синтетикалы жне аналитикалы есепті айналым тізімдемелерін, бухгалтерлік балансты, сонымен атар есеп беруді баса нысандарын ру шін олданылады.
Мемориалды-ордер формасы аналитикалы есептік кітаптарда, карточкаларда немесе бос беттерде жргізіледі. Аналитикалы есеп тіркелімдеріндегі жазбаларды мемориалды-ордерлерге оса берілген жаттардан алады. Ай соында аналитикалы есеп тіркелімдеріні жазбалары негізінде айналым жне сальдолы тізімдемелер – сйкес синтетикалы шотпен біріктірілген аналитикалы шот тобына бір ведомость (тізімдеме) ралады. Бл тізімдемелерді мліметтері синтетикалы шоттармен біріктірілген аналитикалы шоттарды сальдосы мен айналымдарыны орытындыларын салыстыру шін ажет. Мемориалды-ордер есеп жазбаларыны сызбасы 1-суретте крсетілген.
Есепті мемориалды-ордерлі нысаны есептік тіркелімдеріні жеілдігімен жне есеп жазбаларыны техникасымен ерекшеленеді. Алайда бл нысанны кемшілігі ретінде – жаттардаы бір ана апаратты мліметтерді тізімдемелерге, мемориалды-ордерлерге, журналдара, синтетикалы жне аналитикалы есепті тіркелімдеріне бірнеше рет айталанып жазылуын атап ткен дрыс.
Баса нысандара араанада мемориалды-ордер нысанын жргізіу кп ебекті керек етеді. Оны бір трі бас журнал нысаны. Мнда негізгі есеп тіркелімі карточкалар мен бос беттер емесе, бас журнал деп аталады. ол азана шоттарды пайдаланатын шаын ксіпорындарда олданылады. Оны згешелігі кітапта бухгалтерлік жазу хронологиялы жне жйелі трде штастырылып жазылады.