Ксіпорынны аымдаы активтерін талдауды маызы жне дістері
^ 2.1. Ксіпорынны аржылы жадайы жне оны талдауды масаты
Нарыты атынастары жадайдында ксіпорынны аржылы жадайын талдауды маызы те зор. Бл ксіпорындарды туелсіздікке ие болуымен, сондай-а оларды меншік иелері, жмысшылар, коммерциля серіктестер жне де баса контрагенттер алдында зіні ндірістік-ксіпкерлік ызметіні нтижелері шін толы жауапкершілікте болуымен байланысты.
Ксіпорынны аржылы жадайын талдау жніндегі сратарды арастырмас брын, «аржылы жадай» дегеніміз немесе «аржылы жай-кй» дегенміз не, соны анытап алан жн. Соы жылдары шыарылан арнайы дебиеттерде бл ым ртрлі тсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет «Ксіпорынны аржы (активтер) жадайы аржыны тарату, пайдалану жне оны алыптастыру кздерімен (меншік капитал жне міндеттемелер, яни пассивтер) сипатталады» деп жазан.
В.М. Радионова мен М.А.Федотова ксіпорынны аржылы жадайы «аржы ресурстарыны алыптасуымен, таратылуы жне пайдалануымен крсетіледі» деп жазады.
М.Н.Крейнина, А.И.Ковалев жне В.П.Привалов аржылы жадай ымын былайша тсіндіреді: «аржылы жадай – бл аржы ресурстарыны олда барын, лестіріліп таратылуы жне пайдалануын сипаттайтын крсеткіштер жиынтыы».
Профессор И.Т.Балабанов «Шаруашылы ксіпорыныны аржылы жадайы – бл оны аржы бсекелестік абілеттілігіні сипаттамасын (яни тлем абілеттілігі, несие абілеттілігі) аржы ресурстары мен апиталды пайдалану, мемлекет алдында жне баса да шаруашылы ксіпорындарыны алдында з міндеттемелерін орындау. Шаруашылы ксіпорыныны аржылы жадайын талдауды келесі трлерін жргізеді: табыстылы пен рентабельділік; аржылы тратылы; несие абілеттілігі; капиталды пайдалану; валюталы зін-зі теу» - деп жазады.
Жоарыда берілген анытамалар арастырылып отыран ым мнін жеткілікті дрежеде ашпайды, біра оларды райсысында бл ымды длірек анытауа ммкіндік беретін тымды тжырымдар бар. Біратар трлі дістермен есептелетін бірыай крсеткіштерге араанда (мысалы, ебек німділігі, ор айтарымдылыы, зіндік н, жалпы табыс, тиімділік) аржылы жадай трлі крсеткіштерді есептеу нтижесінде жне оларды жалпы баалауа тигізетін серін зерттеу негізінде аныталатыны аны. орыта келе ксіпорынны аржы жадайы лсіз жне мір сру абілеті жо ксіпорындара аяусыз арайтын бсекелі нарыты экономика жадайындаы ксіпорынны сенімді болуын, тратылыын жне келешегі барлыын кулндыруі тиіс.
Бізді кафедра мамандарыны кзарасы бойынша, сенімділік ксіпорын жмысыны здіксіздігін жне оны тлеу абілетіттілігін крсетеді – деп жазады.
Осы берілген тсініктерге сйене отырып, бл ымды былай анытауды сынады:
Ксіпорын аржы жадайы осы ксіпорынны белгілі бір кезедегі аржылы тратылыын жне оны з шарушалы ызметін здіксіз жргізуі мен зіні арыз міндеттемелерін уатылы теуі шін аржы ресурстарымен амтамасыз етілуін крсетеді.
Ал ксіпорынны аржылы тратылыы нені білдіреді? Бл сра та арнайы оулытарда трліше тсіндіріледі. Бір авторлар аржылы тратылыты «з аражаттарын шебер пайдалану абілеттілігі, жмыс процессінде здіксіздігін амтамасыз ететін аржыны жеткілікті болуы» деп тсіндіреді. аржылы тратылы – меншікті жне арыз аражаттарыны байланысы деп жазады.
Енді біреулер «з аражаттары есебінен активтерге (негізгі орлар, материалды емес активтер, айналым аражаттары) жіберілген аражаттарды жабатын, сондай-а телмеген дебиторлы жне кредиторлы арыздара жол бермейтін жне де з міндеттемелерін уатысында айтаратын шаруашылы ксіпорындары аржылы траты болып табылады» деп жазады.
В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир бл ымды былай тсіндіреді: «аржылы тратылы – бл табысты шыыннан траты дрежеде артуы. Ол аша аражаттарын еркін пайдалануды амтамасыз етеді жне оларды тиімді пайдалану арылы ндіру жне німді сату процесіні здіксіз болуына жадай жасайды. Сондытан да аржылы тратылы барлы ндіріс-шаруашылы ызметі процесінде алыптасады жне ксіпорынны жалпы тратылыыны негізігі блігі болып табылады». Ал ксіпорынны жалпы аржылы тратылыы, ол е алдымен рдайым табысты шыыннан артуын амтамасыз ететін аша аымыны озалысын крсетеді. Нары жадайында ол е бірінші німді (жмыс, ызмет) ткізуден тсетін табысты тратылыын талап етеді жне оны млшері мемлекетпен, жабдытаушылармен, несие берушілермен, жмысшылармен жне таы басалармен есеп айырысу шін жеткілікті дрежеде болуы тиіс. Сонымен атар ксіпорынны одан рі дамуы шін барлы есеп айырысулар мен барлы міндеттемелерді орындааннан кейін, осы ксіпорында ндірісті дамытуа, оны материалды-техникалы базасын жаартуа жне де леуметтік климатты жасартуа жне басалара ммкіндік беретіндей дрежеде табыс ылуы ажет.
Айта кету керек, бізді кафедра мамандары аржылы тратылы ымын арастыранда соы айтылан авторларды кзарастарын блек арастырды, йткенмен оларды кейінгі шешімдерімен келісе алмайды. «аржылы тратылыты мні – аржы ресурстарын тиімді алыптастыру, тарату жне пайдаланумен аныталады» - деп жазады В.Т.Артеменко мен М.В.Беллендир.
Оларды ойынша бл ымды А.Д.Шеремет пен В.С.Сайфуллин длірек жне аныыра тсіндіреді. Олар аржылы тратылыты мні – бл орлар мен шыындарды алыптасу кздерінен амтамасыз етілуі – деп тсіндереді.
Ксіпорынны аржылы тратылы жадайына кптеген факторлар сер етеді, оларды В.М.Радионова жне М.А.Федотова келесідей трлерге жіктейді:
1.
пайда болу орнына байланысты – ішкі жне сырты;
2.
нтижесіні маыздылыына байланысты – негізгі жне негізгі емес;
3.
рылысы бойынша – арапайым жне крделі;
4.
рекет ету уаыты бойынша – траты жне уаытша.
Ішкі факторлар ксіпорынны зіні жмысын йымдастыруына байланысты болады, ал сырты факторлар ксіпорын еркіне баынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды арастырайы. Ксіпорынны тратылыы е бірінші ндіріс шыындарымен здіксіз байланысан ндірілген нім мен крсетілеген ызметті рамы мен рылымына туелді. Сондай-а, траты жне айнымалы шыындар арасындаы атынас маызды факторларды бірі – активтерді тиімді рамы мен рылымы, сондай-а ксіпорынны басару стратегиясын дрыс тадап алуы болып табылады. Аымдаы активтерді басару нері – ксіпорын шотында оны аымдаы жедел ызметі шін ажет болатын аржыны е тменгі сомасын стаудан трады.
аржылы тратылыты ішкі, маызды факторларыны бірі – бл аржы ресурстарыны рамы мен рылымы, оларды басару стратегиясы мен тактикасыны дрыс тадалып алынуы. Ксіпорынны з аржы ресурсы, соны ішінде таза табысы аншалыты кп болса, соншалыты ол зін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табысты клемі ана емес, сонымен атар оны тарату рылымы, сіресе ндірісті дамытуа баытталан блігі де те маызды болып табылады.
Ксіпорынны аржылы тратылыына арызды капиталдар нарыындаы осымша жмылдырушы аражаттар лкен серін тигізеді. Ксіпорын аша аражаттарын аншалыты кп тарататын болса, оны аржылы ммкіндіктері де соншалыты жоары болады, алайда, сонымен бірге аржылы туекелділік те седі – яни ксіпорын з кредиторларымен уаытында есептесе ала ма, жо па? – деген ауіп туады.
Нарыты экономика жадайында жмыс істеуші ксіпорындарды аржылы жадайын талдауды басты масаты (міндеті) келесілер болып табылады:
аржылы жадайа баа беру жне оны есеп беру мерзіміндегі згерісі;
активтер мен оларды таратудаы рационалды жне падаланудаы тиімділікті зерттеу;
айналым капиталыны клемін, оны суін (кемуін) жне аымдаы міндеттемелермен ара-атынасын анытау;
аржы-есептік жне несие ережесін сатау;
ксіпорын активтері жне оны міндеттемелеріні рылымын зерттеу;
аымдаы активтерді айналымдылы есебі, оны ішінде дебиторлы борыш жне орлар есебі;
балансты тімділігін, ксіпорынны аржылы тратылыыны жне тлеу абілеттілігіні абсолююттік жне салыстырмалы крсеткіштерін анытау;
ксіпорын табыстылыын баалау;
ксіпорын табысыны салыстырмалы крсеткіштерін, сондай-а оларды дегейіні згеруіне сер етуші факторларды есептеп шыару;
ксіпорынны іскерлік белсенділігін анытау;
ксіпорынны аржылы жадайыны тратылыын за жне ыса мерзімді болжау, яни оны аржылы стратегиясын анытау.
аржылы жадайды талдау ксіпорынны шаруашылы ызметін талдауды орытындылаушы кезеі болып табылады. Жне ол 3 сатыны амтиды: жабдытау, ндіріс жне ткізу; бларды жиынтыы коммерциялы, ндірістік жне аржылы ызметті райды. Ксіпорынны аржылы ызметі – бл оны осы ызмет нтижесіне меншікті жне тартылан капиталды клемі мен рамына згеріс келетін ызметі болып табылады. Ол аржы ресурстарыны жйелі трде тсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп жне несие тртібін сатауа, меншікті жне арыз аражаттарыны арасындаы араатынасты рационалдылыына, сондай-а ксіпорынны тиімді ызмет етуі масатында ржылы тратылыа ол жеткізуге баытталуы тиіс. Ксіпорын ызметіні аржылы, ндірістік жне коммерциялы жатары арасында тыыз байланыс пен зара туелділік бар. Осылайша аржылы ызметіні жетістігі, кбінесе оны ндірістік-сату крсеткіштерімен аныталады.
Ксіпорынны аржылы ызметіні алыпты болуы сіресе з кезеіндегі ойылан масаттара ол жеткізу шін ажетті жадайларды туызады, оны тлеу абілеттілігіні кепілі болып табылатын нім ндіруді здіксіздігін жне ксіпорынны аржылы жадайыны тратылыын амтамаыз етеді.
Бізді ойымызша, аржылы жадайды талдауды аржылы тратылытан бастаан жн жне оан мыналар жатады:
ксіпорын активтеріні рылымды жне рамды динамикасын талдау;
ксіпорын активтеріні алыптасу кздеріні рамды жне рылымды динамикасын талдау;
ксіпорынны аржылы тратылыыны абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштерін талдау;
баланс тімділігін талдау;
ксіпорынны тлем абілеттілігін жне несие абілеттілігін талдау.
^ 2.2. Ксіпорынны аымдаы активтерін талдауды апаратты негіздері
Ксіпорынны аржылы жадайын талдауды апаратты негізі аржылы есеп беру болып табылады.
Р Президентіні 1995 жылы 26 желтосандаы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» за кші бар Жарлыына сйкес, 1998 жылдан бастап аржылы есеп беуге мыналар жатады:
1.
бухгалтерлік баланс;
2.
аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есеп;
3.
аша аражаттарыны озалысы туралы есеп.
Онда сонымен атар тсіндерме хат болады, сондай-а аржылы есеп беруге негізделген немесе аржылы есептен алынан материалдармен толытырылуы ммкін жне бл материалдар солармен бірге оылады. Тсіндірме хатта берілген ксіпорынны есеп жне есеп беруді андай саясатын стап отырандыы жне аржылы есепті пайдаланушыларды талаптарына сай баса да апараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оан ксіпорына сер етуші туекел мен белгісіздік туралы, аржлы есепте жазылан міндеттемелер туралы тсініктерді жазуа болады.
азіргі кезде бізде олданылып жрген отанды аржылы есеп негіззі шамалары бойынша халыаралы есеп стандартыны талаптарына сай келеді, себебі Р-да соы жылдары бухгалтерлік есепті халыаралы тжірибеге беймдей отырып, реформалау процесі белсенді жргізілді, ол біріншіден, негізін раушы нарыты атынастар болып табылатын жаа экономикалы жйені алыптасуымен, екіншіден, бізді елімізді лемдік экономикалы кеістікке кіруімен байланысты.
Р-да бухгалтерлік есепті реформалау процесі барысында есеп беруді ру масаттарына жаа кзарастар пайда болды жне оны баыт згерді.
«аржылы есепті масаты – бухгалтерлік есепті» №2 «Бухгалтерлік баланс жне аржылы есептегі негізгі ашылулар» деген стандартында крсетілгендей, - бл олданушы зады тланы аржылы жадайы жне оны ызметіні нтижелері мен есепті кезедегі аржылы жадайында болан згерістер туралы пайдалы, маызды рі дл апарттармен амтамасыз ету болып табылады.
аржылы есеп негізінен телген жадайларды аржылы нтижелерін жне де ксіпорын шін инвестициялы шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді шешу шін, сондай-а ксіпорынны болашатаы аша аымдарын жне осы ксіпорына сеніп тапсырылан ресурстар мен басарушы органдарды жмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді баалау шін ажетті пайдалы апараттарды сипаттайды. Алайда аржылы есеп олданушылара экономикалы шешімдерді абылдау шін ажетті барлы апараттарды амтымайды. аржы есебін пайдаланушылар абылдайтын экономикалы шешімдер ксіпорынны аша аржаттарын айналдыру ммкіндігін баалауды, сондай-а оларды айналдыру уаытын есептеу жне нтижеге сенімді болуын талап етеді. Бл нтижесінде, ксіпорынны з жымысшыларына жне жабдытаушыларына аы тлеу, пайызды тлеу, несиені айтару жне табысты тарату абілетін анытайды. Егер де олданушылар тек ана ксіпорынны аржылы жадайын, ызметін жне оны ткен есепті мерзімдегі аржылы есебіні згерісін сипаттайтын апарттармен емес, сонымен атар барлы ажетті апараттармен жабдыталан болса, онда олар, яни олданушылар аша аражаттарыны айналдыру ммкінідігін одан да жасы баалайды. Біра коммерциялы пияны орау туралы за олданушылар алатын аржылы апарата шек ояды, дегенмен оларды ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) кілдігі болан жадайда аржылы есепте крсетілген апараттара осымша апараттарды талап ете алады. олданушыларды кшілігі аржылы есепке арыжыл апаратты басты кзі ретінде сенуі тиіс.
Ксіпорынны аржылы жадайын талдауда негізгі апарат кзі ызметін бухгалтерлік баланс атарады.
Баланс – есепті жылды басындаы жне соындаы ксіпорынны аржылы жадайын сипаттайды жне маызды ызметтер атарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін шарушалы ксіпорыныны мліктік жадайымен таныстырады. Осы арылы олар бл ксіпорын нені иеленеді, материалды ралдарды санды жне сапалы орлары андай, ксіпорын жаын арада шінші жа алдындаы з міндеттемелерін атай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар ксіпорынны баса сас ксіпорындар жйесіндегі з орны, тадап алынан стратегиялы баытыны дрыстыы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігіні салыстырмалы сипаты жне ксіпорынды басару боайынша ртрлі сратара шешімдер абылдау туралы тсінік алады. шіншіден, балансты мазмны, оны ішкі олданушылраы сияты сырты олданушылара дапайдалануа ммкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жмыс процесінде дрыс шешім абылдау шін з тексеру жмысын жоспарлауда, сондай-а клиентті сырты есеп берудегі есеп жйесінде ммкін болатын, дейі жасалынан жне дейі жасалынбаан ателіктер аумаындаы лсіз жатарын шыару шін кмек алады, ал талдаушылар аржылы талдауды баытын анытайды.
Баланс апарттары негізінде сырты олданушылар берілген ксіпорынмен зіні серіктесі ретінде жмыс жргізуді масата сйкестігі жне оны шарттары туралы шешімдер абылдай алады; з салымдарыны ммкін болатын туекелділіктерін жне берілген ксіпорынны акцияларын иеленуді орындылыын жне баса шешімдерді баалайды. Балансты маыздылыы соншалы, кп жадайда аржылы жадайды талдауды балансты талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс –аржылы есепті негізгі трі бола отырып, ол есепті кезедегі ксіпорын млкіні рамы мен рылмын, аымдаы активтерді айналымдылыы мен тімділігін, меншікті капитал мен міндеттемені олда барын, дебиторлы жне кредиторлы борышты динамикасы мен жадайын жне ксіпорынны несие абілеттілігі мен тлеу абілеттілігін анытауа ммкіндік береді.
Баланс крсеткіштері ксіпорынны капиталын орналастыру тиімділігін, оны аымдаы жне алдаы кездегі шарушалы ызмтке жетуі, арыз кздеріні клемі мен рылымын, сондай-а оларды ынталадыру тиімділігін баалауа ммкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау шін жне ксіпорынны аржылы жадайын баалауда апаратты е ажетті трі болып табылады.
1997 жыла дейін бухгалтерлік баланс екі бліктен: актив жне пассивтен тратын кесте трінде рылып келді. Активтер, баланс ксіпорынны есепті кезеде баылап, таратып отыратын ммкіндік жне арызды ы ны ретінде крсетіледі. Пассивтер ксіпорынны заемдар мен кредиторлы арыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды теу млік ныны немесе келіп тсетін таыбсты тмендеуіне келіп сотырады. Млікті трлері жне оларды алыптасу кздері сапалы біркелкі белгілері бойынша топтастырылады. Осыны нтижесінде балансты активі мен пассиві млік жне оны алыптасу кздеріні беркелкі экономикалы топтарыны аз ана санынан ралады, ал оны ішінде р топ з алдына жеке-жеке элементтер мен ортындыланан крсеткіштерден трады. Актив пен пассивтегі мндай жеке элементтер мен орытындырылан крсеткіштер баланс баптары деп аталады.
Балансты актив бліміні рылымына сай ерекшлік – бл яни баланс блімдері мен баптарыны р блім ішінде ата, белгілі бір дйектілікпен орналасуы – яни оларды тімділік дрежесіне байлансты мына прицип бойынша: тімділік дрежесі аз актвитерден тімділігі кп активтерге дейін, демек басында балансты тімділігі жаынан тмен блімдері мен баптары жазылады, сондан кейін тімділігіні су дегейіне байланысты жоаы тімді активтер жазылады. Осы принцип бойынша активті орытынды баптары е тімді айналым аржаттары болып табылады. Олар ыса мерзімді аржыл салымдар, кассады, есеп айырсу жне валюталы шоттардаы аша аражаттары, сондай-а баса да аша аражаттары.
Баланс пассивіні блімдері мен баптары тлем мерзіміні жеделдік дрежесіне байланысты мына принципке сай рылады: тлем мерзіміні жеделдігі аз баыттарынан жеделдігі кп баыттара дейін.
Бухгалтерлік стандартты іске осылуынан бастап бухгалтерлік баланс жааша аныталады жне оны екі блігі мне элементтерде жааша сипатталады. Оларды тсіндірмесі нарыты эконоикасы дамыан елдерді бухгалтерлік есеп жне аудит трысынддаы жетекші алымдарды ебектеріне ара сйейді. Осыан орай аылшын тілінен орыс тіліне аударылан оулытарды жне тжірибе ралдарыны авторларыны пікірлері теориялы кзарас болып табылады. Жоары оу орындарында экономикалы маманды алатын студеттерге арналан аылшын авторыны «Бухгалтерлік талдау» деген оулыында келесідей анытама берілген: «Баланс – бл ксіпорынны белгілі бір кндегі аржылы жадайыны кестесі болып табылады. Активтер дегеніміз бл ксіпорын нені иеленеді жне ол нені алуа тиіс, осыны крсетеді (немесе активтер – бл ксіпорынны иеілігіндегі жне алуа тиісті млкі); пассивтер – бл ксіпорынны зіні біреуге берешек арызы немесе борышы. Активтер сомасы рашан да пассивтер сомасына те болуы тиіс».
аржылы жадай ымымен тікелей байланысан балансты есеп элементтері дегеніміз бл активтер, пассивтер жне капитал.
Аталан оулыта бухгалтерлік балансты блімдері мен элементтері келесідей аныталады:
«Актив дегеніміз – бл ткен жадайларды нтижесінде ксіпорынмен баыланатын жне болашата ксіпорына экономикалы табыс келетін ресурс.
Пассив – бл ткен жадайлардан пайда болан ксіпорынны аымдаы міндеттемесі. Оны теу экономикалы табыс алумен байланысты ксіпорын ресурстарыны шынынан келіп сотырады.
Капитал – бл пассивтерді активтерден алып тастаандаы ксіпорынны зіндік аражаты».
Меншік капитал – бл ксіпорынны з міндеттемелерін шегеріп тастааннан кейінгі активтері.
Баланс бухгалтерлік есепті «Бухгалтерлік баланс жне аржылы есеп берудегі негізгі анытаулар» №2 стандартымен аныталады. Ол активтерді, меншікті капитал жне мідеттемелерді мнін анытайды, сондай-а аржылы есеп беруде анытауа жататын апараттара деген талаптардан трады. Баланста за мерзімді жне аымдаы міндеттемелерді жиынты шамасы аныталады. Баланста аымдаы активтер мен міндеттемелерді жне оларды жиынты сомасын анытау, аржылы есепті пайдаланушыларды ксіпорынны аржылы жадайын баалауда жне длелді басарушылы шешімдер абылдауда ажет болатын апараттармен амтамасыз етеді.
Пайдаланушылар шін аржылы есепті те пайдалы екендігін БЕС-2-ні 7-пунтінде ерекше кіл блінген. Онда былай жазылан: «барлы маызды апараттар, аржылы есепті олданушылар шін аны жне тсінікті болатындай дрежеде ашылуы тиіс». Бухгалтерлік баланс клдене трде 1-кестеде крсетілген крсеткіштерден трады.
1-Кесте