Негізгі ралдарды айналымдылыы.
Бл крсеткіш ор айтарымдылын крсетеді, яни ксіпорынны кезедегі негізгі ндірістік орларын пайдалануды тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан тскен табысты алды ны бойынша кезедегі негізгі ралдарды орташа шамасын блу арылы есептейді.
ор айтарымдылыы коэффицентні артуына негізгі ралдарды лес салмаыны салыстырмалы жоары болмауы немесе оларды техникалы дегейіні жоарылыы есебінен ол жеткізуге болады.
Алайда, бл жерде жалпы задылы былайша болады: коэффициент жоары болан сайын, есеп беру кезіндегі шыындар азая тседі. Коэффициентті тмен болуы німді сатудан тсетін табысты жетімсіздігін не болмаса осы активтер трлеріне тым жоары дегейде аржы блінгендігін крседеі.
Бл крсеткіш тменде жан-жаты аралады, йткені ол кбінесе ксіпорын ызметіні тиімділігн сипататйды.
Ол мына формула бойынша шыарылады:
KOC = ДN
CK
Мндаы KOC меншікті капиталды айналымдылы коэффициенті;
ДN німді сатудан (жмыс, ызмет крсету) тскен табыс;
CK баланс бойынша меншікті капиталды кезедегі орташа шамасы.
Бл крсеткіш ызметті р ырынынан сипаттайды: коммерциялы кзараспен араанда ол сатуды артытыын немесе жеткіліксіздігін анытайды; аржылы жаынан – салынан меншікті капиталды айналым жылдамдыын, ал экономикалы трыдан – ксіпорынны меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе басадай меншік иелері) туекелдік етіп салып отыран аша аражатыны белсенділігін крсетеді. Егер коэффициент те жоары болса, салынан капиталдан сату дегейіні едуір артандыын білдіреді, ал бл несиелік орларды артуын, меншік иелеріне араанда істе кредиторларды кбірек атысуы ммкін шекке жетуінен туындайды. Бл жадайда міндеттемелерді меншікті капитала атынасы артады, кредиторларды ауіпсіздігі тмендейді жне табысты кемуіне байланысты ксіпорын айтарлытай иыншылытара кездесуі ммкін. керісінше, коэффициентті тмендеігі меншікті капиталды бір блігіні рекетсіз жатандыын білдіреді. Бл тста коэффициент, меншікті аражатты осы жадайа сай келетін табыс кзіне салу ажеттігін крсетеді.
Бізді ксіпорында да бл крсеткішті дегей едуір тмендеді. Егер меншікті капитал ткен жылы 0,92 рет айналса (^ 23179), ал есе беру жылында 0,77 рет айналды (23179), 37254
бл ксіпорынны акционерлеріні аражатын пайдалану тиімділігін тмендегенін длелдейді.
^ Аымдаы активтер (мобилдік аражат) немесе айналым капиатылын айналымыдлы коэффициенті.Ол нім сатудан тскен (аша) табысыны (жмыс, ызмет крсету) аымдаы активтерді орташа шамасына атынасымен формула бойынша аныталады:
KOTA = ДN
TaC
Мндаы: KOTA - аымдаы активтерді айналымдылы коэффициенті;
TaC - аымдаы активтерді орташа шамасы.
Аымдаы активтерді (баланс активіні ІІ блімі) орташа шамасы формула бойынша аныталады:
TАC= OH+OK
Мндаы: TАC – аымдаы активтерді орташа шамасы;
OH - OK – сйкес жыл басындаы жне аяындаы активтер шамасы.
Активтерді орташа шамасыны толыыра есебі активтер жадайы туралы ай сайыны мліметтерді пайдаланан кезде алынатын болады. Сонда активтерді шамасы формуламен белгіленеді:
TАC = 2 + O2 + O3 + + O n-1 + 2
n – 1
Мндаы: On – n айындаы активтер шамасы.
Аымдаы активтерді айналымдылы коэфициенті оларды айналым жылдамдыын, яни зертетлген кезедегі барлы айналым аражатыны айналым санын крсетеді. Аымдаы активтерді айналымдылыыны деуі оларды ажеттілігін кемітеді де, ксіпорындара халы шаруашылыыны мтажы шін (абсолюттік босату) немесе осымша нім ндіруге (салыстырмалы босату) айналым аражатыны бір блігін босатуа ммкіндік береді.
Айналымны жылдамдауы нтижесінде айналым аражатыны затты элементтері босайды, шикізат, материалдар, отын орлары мен аяталмаан ндірісті істеу аз ажет болады, демек, брын осы орлармен іске салынан аша ресурстары босап шыады. Босаан аша ресурстары ксіпорынны е тімді активтерін арттырады, нтижесінде оны тлем абілеті бекіп, аржылы жадайы жасарады.
^ Ксіпорынын аымдаы активтеріні айналымдылы крсеткіштеріні динамикасы
| № | Крсеткіштер | ткен жылы | Есеп беру жылы | Ауытуы |
| 1 | німді сатудан тскен табыс, мы теге | 24392 | 23179 | - 1213 |
| 2 | Кезедегі аымдаы активтерді орташа шамасы, мы теге | 13551 | 17868 | + 4317 |
| 3 | Аымдаы активтерді айналымдылы коэффициенті (1 атар 2 атар) | 1,80 | 1,30 | - 0,50 |
| 4 | Аымдаы активтерді бір айналымыны кнмен есептелген затыы (360:3) | 200 | 277 | + 77 |
| 5 | Айналым аражатын бекіту коэффициенті (2 атар:1атар) | 0,56 | 0,77 | + 0,21 |
Кестеден аымдаы активтерді бір жылда айналым жылдамдыыны 1,8-ден 1,3 есеге дейін ысараны крінеді, нтижесінде бір айналымны затыы 77 кнге артан, бл ксіпорынны аржы жадайыны нашарлаанын куландырады (талданып отыран кезеде аымдаы активтерге салынан аражатты толы циклден туі мен айтадан аша тріне келуі былтыры жыла араанда 77 кнге – за болады). Осыны салдарынан ксіпорына былтыры жыл дегейінде ндірістік-коммерциялы ызметін жаласытру шін осымша аражат жмылдыру ажеттігі туындайды.
^ Материалды айналым аражатыны айналымдлы коэффициентіксіпорынны талдау кезіндегі шыындары мен орларыны айналым санын крсетеді, яни оларды сатылу жылдамдыын сипаттайды. Толытай аланда бл коэффициентті мні жоары болан сайын, осы аз тімді бапта солрлым азыра аражат байланады, ксіпорынны аржылы жадайы тратанып, айналым капиталында кбірек тімді рылым болады. Жне керісінше, басадай жадайда туарды шамадан тыс жиналып орлануы, ксіпорынны іскерлік белсенділіген кері сер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша жргізіледі, онда алымында – сатудан тсккен табыс, ал блімінде – кезедегі шыындар мен материалды-ндірісті орларды ныны орташа шамасы.
ндірістік орлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) ны бойынша есептелетіндіктен, орларды айналымдылы коэффициентін есептеу шін сатудан тскен табыс емес, сатылан німні зіндік ны пайдаланылады.
Онда есептеу мына формуламен іске асырылады:
КОЗ = SN
ЗС
Мнда: КОЗ – материалды айналым ралдарыны айналымдылы коэффициенті;
SN - сатылан німні толы зіндік ны;
ЗС - ндірістік орларды орташа ны.
Нерлым айналымдылы крсеткіші жоары болан сайын, солрлым орлар тезірек ашалай аражата айналады. Оны тмендеуі салыстырмалы трде ндірістік орлар мен аяталмаан ндірісті лайанын немесе дайын німге деген сранысты бседегенін крсетеді.
ндірістік пен німді ткізуді алыпты жргізу масатында орлар отайлы болуы керек. Клемі жаынан кіші, біра кбірек озалмалы орларды болуы, ксіпорынны орында аоз сомадаы ашалай аражатты бар екіндігін білдіреді. орларды жиналып алуы, ксіпорынны німді ндіру мен сатудаы белсенділігі-ні крт азайанын кулндірады.
Материалды айналым ралдарыны айналымдылы коэффициентіні шамасын оны есептеу дістемесі ана емес жне де ксіпорында абылданан материалды орларды баалау дістемесіні де айтарлытай серін тигізетінін назарда стау ажет.
азіргі уаытта материалды орларды баалауды есептеу саясатын тадауда ксіпорынны ытары едуір кеейтілген. Осылайша отанды есептеу практикаснды бірінші рет бізді ксіпорындар шет елдерде кеінен танымал жне олданылатын ЛИФО мен ФИФО сенімді материлды баалау тсілдерін олдану ммкіндігіне ие болды. ЛИФО дісі е соы сатып алынан материалды біірнші кезекте ндіріске шыына шыаруды кздейді. Сонда баланстаы алдыты шамасы бірінші сатып алынан материалды зіндік нынан туындап аныталады.
Керісінше ФИФО дісін пайдалану кезе соындаы материалды орларды соы сатып алу баасымен баалауа негізделген, ал жмсалан материалдар сатылан німні зіндік нына оларды алашы сатып алу ны бойынша шыына шыарылады.
Енді материалды орларды айналымдылыыны крсеткіші шамасына оларды баалауды сол немесе баса дісін пайдалануды алай сер ететіндігін арайы.
Бізді еліміззе орташа сарапталан наты зіндік ны бойынша баалау б олып келді. Ксіпорын шін оны пайдалауды жаымсыз салдарын мыналарды жатызуа болады. бір жаынан ол сатылан німні зіндік нын тмендететід (табыс пен одан тленетін салыты шамадан тыс ктереді), екініш жаынан материалды алдыыны нын айтарлытай тмендетуге келіп соады, демек, оларды айналымдылыын жасанды трде арттырады.
Материалдар орын соы сатып алу (ЛИФО) ны бойынша баалау дісін олдану, салы салу трысынан инфляция жадайында те тартымды боланымен (сол сатылан німні зіндік нын тым жоарылататындытан), материалдар алдыы шамасыны брмалануына, яни азаюына келіп сотырады. Нтижесінде бл жадайда да актвитерді айналымдылы крсеткішіні анытыы тмендейді.
Тауарлы-материалды ныдылы орларын бірінші сатып алу ны бойынша (ФИФО) баалау тсілі олдану, сатылан німні зіндік ны материала деген е тмен (инфляция жадайында) баадан басталпы рылып, ал оларды алдытары е жоары ны бойынша баалауына келіп соады. Осыан байланысты материалды айналып аражатын жне бтіндей аымдаы активтерді айналымдылыы бл жадайда жоарыда аралан тсілдерге араанда обективті трде тмен болады (осыан байланысты мынан есте стаан дрыс: зіні кредиторлары немесе инвесторларына ксіпорындаы аражатты жоары айналымдылыы туралы апарат беруге ынталы менеджерді кзарасынша дісті бл артышылыы, снымен атар оны кемшілігі де болып крінуі ммкін).
Сонымен, тауарлы-материалды орларды баалауды ш аларлан тсілі мысалдарынан, ала ойылан міндеттер мен активтерді басаруды шталан стратегиясынан басталан ксіпорын, зіні активтеріні айналымыдылы коэффициентіні шамасын белгілі млшерде зерттеуге ммкіндік алатынын круге болады.
Бізді ксіпорынымызда сатылан німні ндірістік зінді кны негізнде есептелген материалды айналым ралдарыны айналымдылы коэффиценті ткен жылы 1,73 рет, ал есеп беру жылында 1,18 рет рады, оны 0,55 пункте тмендеуі аымдаы активтерді айналымдылы коэффициенті дегейіне кері сер етті.
^ Дайын німні айналымдылы коэффициенті.Бл крсеткіш німді сатудан тскен табысты кезедегі дайын німні орташа шамасына атынасымен формула бойынша аныталады:
KOr = ДN
r
Мндаы: KOr – дайын німні айналымдылы коэффициенті;
r - баланс бойынша кезедегі дайын німні орташа шамасы.
Ол дайын німні айналым жылдамдыын крсетеді. Оны суі ксіпорынны німіне деген сранысты артанын крсетеді, ал тмендеуі – сранысты тмендеуне байланыты дайын німні шамадан тыс жиналып аланын білдереді.
Бізді ксіпорында ткен жылы дайын німні айналымдылыыны коэффициенті 2,27 рет (24392) ел есеп беру жылында – 20,7 рет (23179) рады.
10756 11174
Сатып алушыларды тлем абілеті жотыы мен німге деген сранысты тмендеуі себепті, ксіпорында дайын нім оймасында тауар шамадан тыс жиналы алды. Жыл аяында жыл басына араанда дайын німні алдыы 1,9 рет (14538) кбейді. 7810
^ Дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті.Ол німді сатудан тскен табысты кезедегі дебиторлы борышты орташа шамасына атынасымен формула бойынша аныталады:
KOД13 = ДN
Д3
Мндаы: KOД13 - дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті;
Д3 - дебиторлы борышты кезедегі орташа шамасы.
Дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті дебиторлы борышты сапасы мен клемін баалау шін пайдаланылып, ксіпорын берген коммерциялы несиені лайанын немесе тмендегенін крсетеді. Егер коэффициент шоттарды тлеуге арай рылан сатудан тскен табыс бойынша есептелсе, оны суі – несиеге сатуды азйанын , ал тмендеуі – несиеге беруді клеміні артанын білдіреді.
Дебиторлы борышты айналымдылы коэффициентімен атар дебиторлы борышты орташа айналым уаытын анытау мына формуламен шыарылады:
KOД/3 = 360 = Д3 ´ 360
KOД/3 ДN
Мндаы: KOД/3 - дебиторлы борышты орташа айналым уаыты немесе оны теу кезеі.
Бл крсеткіш компанияны ойан шоттарын клиенттерді тлеуге ажет уаытын сипаттайды. Осы крсеткішті тмендеу – о, ал артуы – теріс бааладанады.
^ Кредиторлы борышты айналымдылы коэффициенті.Ол німді сатудан тскен табысты кезедегі кредиторлы борышты орташа шамасына атынасымен формула бойынша есептеледі:
KOД13 = ДN
Д3
Мндаы: KOД13 - дебиторлы борышты айналымдылы коэффициенті;
Д3 - дебиторлы борышты кезедегі орташа шамасы.
Кредиторлы борышты айналымдылы коэффициенті дебиторлы борышты айналымдылы коэффиценті сияты коммерциялы несиені артанын немесе тмендегені крсетеді. Айырмашылыы тек мынада: дебиторлы борыш коэффициенті ксіпорын берген коммерциялы несиені артанын немесе тмендегенін крсетсе, ал керісінше кредиторлы борышты айналымдылы коэффициенті ксіпорына берілгенін айындайды. Кредиторлы борыш коэффициентіні суі – ксіпорынны борышты тлеу жылдамдыыны артанын, ал тмендеуі – несиеге сатып алуды артанын крсетеді.
Бір мезгілде кредиторлы борышты орташа айналым уаыты мына формуламен аныталады:
KOД/3 = 360 = К3 ´ 360
KOД/3 ДN
Мндаы: KOД/3 – кредиторлы борышты орташа айналым уаыты.
Бл крсеткіш ксіпорынны арздарын айтаруыны орташа уаытын (банк алдындаы жне басадай заемдар бойынша міндеттемлерін оспаанда) крсетеді.
^ Аша аражатыны айналымдылы коэффиценті.Ксіпорынны ыраты ызмететуі шін аша аражаты озалысыны жылдамдыыны ерекше маызы бар. Ксіпорынны аржылы жадайыны ойдаыдай болуыны негізгі шарттарыны бірі, оны аымдаы міндеттемелерін жабуды амтамасыз ететін аша аражатыны йылуы болып табылады. Демек, мндай аса ажет аша аражаты орыны болмауы ксіорынны аржылы иыншылыы бар екендігін куландырады. Сонымен атар аша аражатыны шамадан тыс кп болуы, инфляция жне ашанаы нсыздануына байланысты, іс жзінде ксіпорын шыына шырап отыранын білдіреді. Осыан байланысты ксіпорындаы аша аражатын басаруды тиімдлігіні баалау ажеттіг туындайды.
Мндай талдауды ртрлі тсілдері бар. Атап айтанда, аржылы иыншылыты туындауыны барметрі ксіпорынны аымдаы міндеттемелеріні клеміні суі жадайында, оны аымдаы активтері рамында аша аражатыны лесіні азаю рдісі болып табылады, ондай жадай біді ксіпорынымызда орын алып отыр. Сонымен, егер аша аражатыны аымдаы активтердегі лес салмаы жыл басында 10% раса, жыл соында оны млшері 6,5% болды, яни 1,6 есе азайды, ал аымдаы міндеттемелер 4643 мынан 9681 мы тегеге дейін, яни 2,1 есе сті. Сондытан аша аражаты мен жедел міндеттемелерд араатынасын ай сайын талдау, ксіпорындаы аша аражатыны шамадан тыс кптігін жеткілікті трде сипаттап береді.
Аша аражатыны айналымдылы коэффициенті мына формуламен есептеледі:
KOДС = ДСО
ДСС
Мндаы KOДС - аша аражатыны айналымдылы коэффициенті;
ДСО – талдау кезіндегі аша аражатыны айналымы;
ДСС – аша аражатыны орташа алдыы.
Есептеу шін аша аражатыны шоттары бойынша («Касса», «Есеп шот», «Валюталы шот», «Банктегі арнайы шоттар» жне т.б.) кезені басы мен соындаы алдытар шамасы туралы ішкі есеп мліметтері пайдаланылады. Осы масатта мына формула олданылады:
ДСО1 + ДС2 + ДС3 + + ДСn
2 2
ДСС = n – 1
Мндаы: ДСn - n айыны басындаы алдытар;
n - кезедегі айлар саны.
Аша аражатыны айналымын есептеу шін талданып отыран кезедегі 441 «Есептесу шотындаы барлы» шоты бойынша кредит айналымын пайдалану керек, онда ксіпорындарды кпшіліг здеріні контрагенттерімен аша аударып есеп айырысатынын, ал аша аражатын касса арылы беруде (мысалы, ызмткерлреді ебекаысы немесе шаруашылы шыындарын тлеу) оны алдын ала банктен алу болжанады.
^ Инвестицияланан капиталды айналымдылыы.Инвестицияланан капиталды айналымдылы коэффициенті ксіпорынны зіні дамуына салан инвестицияны оса есептегенде, оны за мерзімді жне ыса мерзімді инвестицияларыны айналым жылдамдыын крсетеді. Алымында – сатудан тскен табыс, блімінде – кезедегі инвестицяланан каиталды орташа шамасы:
КОИ.К = ДN
ДИ + КИ
Мндаы: ДИ – жне КИ – сйкес за мерзімді жне ыса мерзімді инвестициелер.
Бл коэффициентті маынасын сол кезедегі істегі капиталды, яни тікелей ндірістік ызметтегі капиталды айналымдылы коэффициентімен салыстаран абзал.
Істегі капиталды айналымдылыыалымында – сатудан тскен табыс, блімінде – кезедегі істегі капиталды орташа шамасы келтірілегн формула бойынша есептеледі.
КОФ.К = ДN
ФК
Мндаы: ФК – істегі капитал.
Бл коэффициентті маынасын талдаанда ндірістік ызметке тікелей атысатын капиталды айналымдылыыны баяулаанын немесе жылдамдаанын круге болады. зіні дамуын салан инвестицияны оспаанда, активтерді жалпы айналымдылы крсеткішімен салыстыранда бл коэффициентті алынан маынасы ксіпорынын сатудан тскен табысына тікелей сер етпейтін инвестициялардан тазаран.
^ Перманенттік капиталды айналым жылдамдыынсатудан тскен табысты кезедегі перманенттік капиталды орташа шамасына блу жолымен алынан коэффициент анытайды:
КОПЕР = ДN
Пер/К
Мндаы: Пер/К – перманенттік капитал = меншікті капитал + за мерзімді міндеттемелер.
Бл коэффициент ксіпорынны за мерзімдік пайдалануындаы капиталды аншалыты тез айналатындыын крсетеді. Оны мні меншікті капиталды айналымдылы крсеткішіне са, тек бір айырмашылыы, талдаанда ксіпорынны за мерзімді міндеттемелер.
Бл коэффициент ксіпорынны за мерзімдік пайдалануындаы капиталды аншалыты тез айналатындыын крсетеді. Оны мні меншікті капиталды айналымдылы крсеткішіне сас, тек бір айырмашылыы, талдаанда ксіпорынны за мерзімді міндеттемелеріні серін еске алу керек.
Іскерлік белсенділік индексі айналым капиталын басару рісінде, кездегі ксіпорынны негізгі ызметі бойынша ксіпкерлікті тиімділігін сипаттайды. Ол талдау процесіндегі істегі капитал айналымдылыы маынасын негізгі ызметті табыстылыан кбейту арылы есептеледі:
ИД/А = ДN ´ ДО
ФК S
Мндаы: ДN - істегі капиталды айналымдылы коэффициенті;
ФК
^ ДО – негізгі ызметті табыстылыы;
S
ДО - негізгі ызметтен тскен табыс;
ДN - німді сатудан тскен табыс.
Іскерлік белсенділік крсеткішіне Т.Б.Крылова ебек німділігін де кіргізуді сынады. Бізді кзарасымыз бойынша бл крсеткіш ор айтарымы секілді, шарушалы жргізуші субъектіні ызметіні тиімділігін кбірек сипаттайды.
Сонымен, біздер ксіпорынны іскерлік белсенділігін сипаттайтын негізгі крсеткіштерді арады, оларды талдау, ксіпорын зіні аражатын аншалыты тиімді жмсаанын айындауа кмектеседі. Бл крсеткіштерді талдаумен атар, ксіпорынны базарлы белсенділігін баалауа болатын баса да крсеткіштерді арап жне жан-жаты талдап орыту керек.
Бизнес-жоспарды жасаанда басшылыты негізгі назары ндірісті тиімділігі крсеткіштеріне аударылуы керек.
Ксіпорын ызметіні тиімділігі ндірісті нтижелерін шыындар мен олданылан ресурстарды салыстыру жолымен лшенеді. ол жеткізілген тиімділікті авансталан немесе олданылан ресурстармен салыстыра отырып, ксіпорын ызметіні тиімділігіні біратар крсеткіштеірн анытауа болады. оларды шартты трде екі топа блуге болады:
1.
орытындылаушы;
2.
техника-экономикалы.
Бірінші топты крсеткіштеріне табысты дегейі, ебек німділігі ор айтарымдылыы, материалдар айтарымдылыы, капитал салуды айтарымдылыы жатады. Екінші топа ресурстарды пайдалану тиімділігін крсеткіштері жатады. Олар ксіпорындаы ндіріс процесіні кейбір жатарын жоспарлау мен наты талдау, оны су себептерін есептеу шін олданылады. Блар: ебек ралдарын, агрегат уатын пайдалану коэффициенті, жеке жмыс німділігі жне т.б; энергия, жанар-жаар май, материалдар мен шикізатты меншікті шыындары; меншікті капитал салымдары, зін-зі атау мерзімі, келтірілген шыындар.
нім динамикасы мен ресурстар динамикасы араатынасы экономикалы су сипатын анытайды. ндірісті экономикалы суіне экстенсивтік немесе интенсивтік тсілмен ол жеткізуге болады. німні су арыныны ресурстарды немесе шыындарды су арынынан арты болуы экономикалы суді басым интенсивті екендігін длелдейді.
ндірісті экономикалы тиімділігіні жеткілікті жоары арынды жне бірыай суін амтамасыз ету ммкіншілігі тек дамуды интенсивті тріне туге жадай жасайды. Бдан шыатын орытынды, ндірісті жан-жаты интенсивтендіру – оны тиімділігін арттыруды шешуші себебі. Сз е алдымен, рбір материалды, ебек жне аржы ресурстарыны бірлігіні айтарымын арттыру шін негізгі ндірістік орларды тиімді пайдалану туралы болып отыр.
ндірісті тиімділігіні е басты крсеткіші жанды ебек німділігі болып саналады, ол ндіріс нтижесімен, жмыс істеушілерді орташа тізім саныны араатынасымен немесе ебек сыйымдылыымен, нім бірлігіне кеткен жмыс уаытыны шыындарымен лшенеді. Жапонияда німділік, ксіпорынны іскерлік белсенділігін сипаттайтын крсеткіштер атарына жатызылады. Бл елді ксіпорындарыны аржылы есебінде есептелген трінде мынадай ебек німділігі коэффициенттері келтіріледі:
Бір жмыс істеушіге шаандаы = . Сату клемі .
сату клемі ызметкерлерді жылды орташа саны
Бір жмыс істеушіні стау шін = ^ Ебекке кеткен шыындар
кеткен шыындар ызметкерлерді жылды орташа саны
Бір жмыс істеушіге негізгі = Негізгі ызметтен тскен пайда
ызметтен тскен пайда ызметкерлерді жылды орташа саны
Бізді ксіпорындарда ебек німділігіні негізгі крсеткіші бір жмыс істеушіге шаандаы жылды орташа ндірілген нім болып табылады. Оны шамасы бір жмысшыы шаандаы ортша ндірілген нім болып табылады. Оны шамасы бір жмысшыа шаандаы орташа ндірілген нім мен жмыс істеушілер рамындаы жмысшыларды лес салмаына байланысты.
Бл туелділік мына формуламен крсетіледі:
W = ДN = ДN х r = ДN x r
R x r r R
Мндаы: ДN - нім сатудан тскен табыс (аша);
R - жмыс істеушілерді тізімдік орташа саны;
r - жмысшыларды тізімдік орташа саны;
ДN - бір жмысшыа шаандаы жылды орташа ндірілген нім;
r
r - жмыс істеушілер рамындаы жмысшыларды лес салмаы.
R
Формуладан, біз блшекті бір сана (r) кбейтіп жне бліп кбейткіштер алды, одан бір жмысшыа шаандаы ндірілген нім жне оны лес салмаы кп болан сайын, бір жмыс істеушіге есептелген орташа жылды ндірілгені де жоары болатынын креміз.
Осы себептерді бизенс-жоспармен салыстырандаы есеп беру жылындаы бір жмыс істеушіге шаандаы ндірілген нім жне оны лес салмаы кп болан сайын, бір жмыс істеушіге есептелген орташа жылды ндірілгені де жоары болатынын креміз.
Осы себептерді бизнес-жоспармен салыстырандаы есеп беру жылындаы бір жмыс істеушіге шаандаы орташа жылды ндірілгенні згеруіне серін 25-кестеде келтірілген мліметтерге сйеніп арастырайы.
Бір жмыс істеушіге шаандаы орташа жылды ндірілген німні згеруіне сер ететін себептерді талдауа арналан бастапы мліметтер
| № | Крсеткіштер | Жоспар бойынша | Іс жзінде | Ауытуы (+ , - ) |
| 1. | Босатылан баамен н-імді сатудан тскен таб-ыс (аша), мы тг. | 15022 | 14537 | - 485 |
| 2. | Жмыс істеушілерді ті-зімдік орташа саны, адам | 546 | 538 | - 8 |
| 3. | Бір жмыс істеушіге шаандаы орташа жылды ндірілген нім, теге | 27513 | 27020 | - 493 |
| 4. | Жмыс істеушілерді ті-зімдік орташа саны, адам | 355 | 345 | - 10 |
| 5. | Жмыс істеушілер ра-мындаы жмысшылар-ды лес салмаы, | 65,02 | 64,13 | - 0,89 |
| 6. | Бір жмысшыа ша-андаы орташа жылды ндірілген нім, тг. | 42 315 | 42 136 | - 179 |
Оларды серін тізбектеп ауыстыру тсілімен анытауа болады, оны негізгі мні есептеу формуласына кіретін жеке крсеткіштерді базистік шамасын осы крсеткіштерді наты шамасымен кезегімен алмастыру жне жргізілген ауыстыруды зерттеліп отыран орытындылау крсеткіші шамасыны згеруіне серін лшеуде болып табылады. Жеке крсеткішті базистік шамасын натысымен алмастыран сайын есептеу формуласында ескерілген барлы математикалы амалдарды орындап, алынан нтижеден алдыысын (аталан крсеткішті ауыстырана дейінгі) алып тастайды. Нтиже айырмасы осы жеке крсеткішті згеруіні орытындылаушыа серіні ізделген шамасын крсетеді, йткені салыстырмалы кезегімен жргізілген есептеулерде, баса барлы жеке крсеткіштер шамалары жаынан бірдей болып келеді.
Жеке крсеткішті базистік шамасын натысымен алмастыру, ауыстыру деп аталады. ауыстыру саны есептеу формуласына кіретін жеке крсеткіштер санына те, ал жйемен есептеу бір сана арты болады, йткені орытынды крсеткішті згеруіні жалпы шамасын анытау шін барлы крсеткіштері базистік шамада крсетілген базистік есептеу жргізіледі.
Бізді мысалымызда, бір жмыс істеушіге жылды орташа ндірілген нім тріндегі орытынды крсеткішке жмыс істеуші рамындаы жмысшыларды лес салмаы мен бір жмысшыа шаандаы орташа жылды ндірілген сияты екі жеке крсеткіш сер етеді. Тізбекті ауыстыру тсілін олданып, оларды сер ету клемін анытаймыз.
26-кесте
| Рет нмірі | зара сер ететін жеке крсеткіштер | орытынды крсеткіші | Алдаы есептеу ден ауыт уы, теге | Ауытуыны себеп тері | ||
| есептеуді | ауыстыруды | Жмыс-шылар-ды лес салмаы | Жмыс-шыны ебек німділігі | Жмыс істеушіні орташа жылды нім ндіруі, теге | ||
| 1. | - | Жоспар 0,6502 | Жоспар 42315 | Жоспар 27513 | - | - |
| 2. | 1 | Наты 0,6412 | Жоспар 42315 | Есептеу 27137 | - 376 | Жмысшылар-мен амтама-сыз етілмеуі |
| 3. | 2 | Наты 0,6412 | Наты 42136 | Наты 27020 | - 117 | Жмысшыны ебек німді-лігіні тмен-деуі |
Жмысшыларды лес салмаы мен жмысшыны ебек німділігіні згеруіні бір жмыс істеушіге шаандаы орташа жыллды нім ндіруді жоспардаыдан ауытуына серін есептеу
Кестеден крінгендей, жмысшыларды жеткіліксіз млшерде аландытан жне бір жмысшыа шаан орташа жылды ндіруді тмендеуі нтижесінде ебек німділігін негізгі крсеткіші 493 тегеге тмендеді, ол балансты ауытуымен деледенеді:
[27020 – 27513 = (- 376) + (- 117) ] = - 493, соны ішінде санды крсеткіштерден (жмыс істеушілер мен жмысшылар санынан ) туындайтын рылым крсеткішті лесіне, орытындылау крсеткішіні жоспардаы шамасымен салыстыранда 76,3% -а тмендеуі тиеді.
з кезегінде, бір жмысшыны жылды орташа нім ндіруіне экстенсивті жне интенсивті себептер сер етеді. Экстенсивті себептерге жмыс уаытыны орын пайдалануа, ал интенсивтіге – уаыт бірлігіндегі ебек німділігіне, яни орташа саатты нім ндіруге сер ететін себептер жатады. Блайша блу тек шартты трде ажет, йткені жмыс уаытын пайдалану негізінен ебек пен ндірісті йымдастыруа, ал саатты нім ндіру - німні ебек сыйымдылыы дегейін анытайтын ксіпорынны техникалы жне жмысшыларды мамандыы дегейіне байланысты.
Базистік дегеймен салыстыранда бір жмысшыны орташа жылды нім ндіруіні згеруіне наты мына себептер ыпалын тигізеді:
1.
бір жмысшыны орташа жмыс кніні саны;
2.
жмыс кніні орташа затыы;
3.
бір жмысшыны орташа саатты нім ндіруі.
Бл жадайда жмыс кнініорташа саны – негізгі санды крсеткіш, ал орташа жмыс кніні затыы р жмысшыны жмыса шыуына байланысты боландытан – туынды крсеткіш болып саналады.
Одан туындайтыны, тізбектеп ауыстыру тсілін пайдалананда, крсеткіштер шамасын алмастыру, оларды бір-біріне туелділігін назара ала отырып жргізіледі.
27- кестеде осы себептерді базистік шамасымен салыстыранда бір жмысшыа шаандаы орташа жылды нім ндіруді згеруіне серін есептеу келтірілген.
Кестеден, орташа саатты нім ндіруді артуы нтижесінде, жоспармен салыстыранда бір жмысшыны орташа жылды нім ндіруі 2696 тегеге скенін креміз. Алайда жмыс уаытын ішкі жне толы кндік жоалтулар, жоспардаыа араанда оны шамасын 2875 тегеге кемітті, бл уаыт бірлігіндегі жмысшыны німділігіні о серін жауып тастады.
Талдау есептеулері дрыс жргізілген, йткені жеке крсеткіштер шамасыны згеру сер етуден болан ауытуларыд алгебралы сомасы орытындылау крсеткішіні жоспарынан ауытуына те. Ауытулар балансы:
42136 – 42315 = ( - 684) – (- 2191) – 2696 = - 179
Сонымен, ебек німділігі дегейін сипаттайтын негігі крсеткіш бір жмыс істеушіге шаандаы орташ анім ндіру болып табылады.
нім ндіру жоспарыны орындалу крсеткіштері
| № | Крсеткіштер | Жоспар | Есеп беру | Орындалуы, %-бен |
| 1. | Жылына бір жмыс істеушіге есептеген нім ндіру, теге | 27513 | 27020 | 98,2 |
| 2. | Жылына бір жмыс-шыны нім ндіруі, теге | 42315 | 42136 | 99,6 |
| 3. | Кніне бір жмысшы-ны нім ндіруі, теге | 170,62 | 172,66 | 101,2 |
| 4. | Саатына бір жмыс-шыны нім ндіруі, теге | 22,45 | 23,98 | 106,8 |
Кестеде келтірілген нім ндіру крсеткіштерінен, бір жмыс істеуші мен жмысшыны орташа жылды нім ндіруі бойынша жоспарды орындалмааны крініп тр, бл жмыс істеушілерді жалпы санындаы жмысшыларды лес салмаыны тмендегенін длелдейді. Осылай, бізді ксіпорынымызда оны шамасы 65,02%-дан 64,13%-а дейін тмендеді.
Ебек німділігін талдаанда, істегеніне арай ебекаы алатын жмысшыларды нім ндіру нормасын орындауы туралы мселені айналып туге болмайды.
Ебек ресурстарын, ебек шыындарын азайта отырып тиімді пайдалану ажет, е бірінші кезекте, ол жне ауыр дене ебегін ысарту, ебекті йымдастыру мен технологияны жасарту, ндірістік процесті механикаландыру мен атоматтандыру дегейін ктеру керек.
Ксіпорын ызметіні тиімділігін сипаттайтын е маызды крсеткішті бірі – ор айтарымы, ол негізгі ндірістік орларды пайдалануды орытындылауды крсеткіші болып табылады. Ол талдау кезеінде нім сатудан тскен табысты негізгі ндірістік орларды жылдыорташа нына атынасымен формула бойынша аныталады:
f = DN
F
Мндаы: f - ор айтарымы;
F – негізгі ндірістік орларды жылды орташа ны;
DN - нім сатудан тскен табыс (аша).
ор айтарымы кері крсеткіш – ор сыйымдылыы
1 - немесе F - ретінде есептеледі.
f DN
ор сыйымдылыы крсеткішіні бір артышылыы, оны алымын рамдас бліктер, жеке цехтар мен ондырылар тобы бойынша жіктеуге болады. бл рбір ндірістік учаскеде техниканы пайдалануды, орларды пайдалануды орытындылау крсеткішіне серін анытауа ммкіндік береді.
ор айтарымын анытаанда німні клемі нды, заттай жне шартты лшемдермен есептелуі ммкін.
Негізгі ндірістік орларды пайдаланылуын заттай нім клемімен есептелген ор айтарымы крсеткіші дл бейнелейд. Алайда, заттай жне шартты заттай нім клеміні лшемдерін тек бір ана нім трін шыаратын ксіпорындарда немесе оны бір салмаа теестіруге болатын болса олдануа болады.
Талдау барысында, е алдымен негізгі ндірістік орлар мен ор айтарымыны белсенді блігіні рылымыны ебек ралдарын пайдалануды ортындылау крсеткіші дегейіні згеруіне серін анытау ажет. Негізгі ндірістік орлар рылмыны ор айтарымына сері негізгі ндіріс орларыны ртрлі категорияларыны ндірістік процеске бірдей атынасуына байланысты. ор айтарымы есептегенде, оларды белсенді блігі негізгі ндірістік орлардан блінеді жне ндіріс клемінде тиімді пайдалануына байланысты ол ебек ралдарына (жмыс машинасы мен жабдытар) тікелей сер етеді. ор айтарымын талдауды бл екі факторлы моделі те арапайым болады. осы факторларда ор айтарымыны телділігі мына формуламен бейнеленеді:
f = Fa ´ DN
F Fa
Мндаы: f – ор айтарымы;
Fa – негізгі орларды белсенді блігі;
F – негізгі ндірістік орларды жылды орташа ны;
Fa - ндірістік негізгі орларды жалпы нындаы белсенді блігіні
F лес салмаы;
DN - негізгі ндірістік орларды белсенді блігіні ор айтарымы.
Fa
Бл факторларды шамасын анытау шін бастапы мліметтер 29-кестеде келтірілген.
^ Негізгі ндірістік орларды рылымыны жне оларды белсенді блігіні згеруні ор айтарымына серін анытау шін бастапы мліметтер
| № | Крсеткіштер | ткен жылы | Есеп беру жылы | Ауытуы (+ , - ) |
| 1. | Босатылан баамен нім сатудан тскен табыс (аша), мы тг. | 11890 | 14537 | +2647 |
| 2. | Негізгі ндірістік орларды жылды-орташа ны, мы тг. Соны ішінде: Белсенді блігіні, мы тг. | 3054 910 | 5015 2388 | + 1961 +1478 |
| 3. | Белсенді блігіні лесі, % | 29,8 | 47,6 | +17,8 |
| 4. | Белсенді блігіні айтарымы, тг. | 13,06 | 6,09 | - 6,97 |
| 5. | ор айтарымы, теге | 3,98 | 2,90 | - 0,99 |
Негізгі ндірістік орларды белсенді блігіні лес салмаыны згеруіні жне оны айтарымы дегейінеі ебек ралдарын пайдалануды орытындылау крсеткішіне серіні млшерін тізбекті ауыстыру тсілімен анытауа болады.