Кшіп-онушыларды ытары

ЮНЕСКО-ны деректері бойынша бгінде 35 адамны біреуі халыаралы кшіп-онушы болып табылады. Туан елдерінен тыс тратын адамдарды саны 175 млн. адама жетті. Бл жер шары трындарыны
3 пайызын райды жне Бразилия халымен салыстырарлы. Халыаралы кші-он азаматтар жаппай кшкен мемлекет, транзит мемлекет, кшіп-онушыларды абылдайтын мемлекет немесе жоарыда айтыландарды брі атысты мемлекет болсын, барлы елге тгелдей дерлік атысты. Халыаралы кші-он жаандануды ажырамас блігі болды.
Кшіп-онушылар оамны барынша ауарсыз леуметтік тобы болып табылады. 1990 жылы Б Бас Ассамблеясы Барлы ебек етуші-кшіп-онушыларды жне оларды отбасыларыны ытарын орау туралы халыаралы конвенцияны – ебек етуші-кшіп-онушыларды ытарын орайтын брін амтитын халыаралы шарт абылдады. Алайда, Конвенцияны ратификациялаан елдер – бл е бастысы кшіп-онушыларды шыан елдері.
азіргі кезде, азастана кшіп-онушылар аыныны артанын, сондай-а мемлекет белгілеген ебек кші-оны квотасыны кбейгенін ескере отырып, аталан Конвенцияа осылу мселесін зерделеу ажеттігі туындады.
Сонымен атар, засыз ебек кші-оны мселелерін шешу шін орталы-азия ірі елдеріні ммкіндіктерін біріктіру ажет. Уаытша кіметаралы орган засыз жне зады ебек кші-оны проблемаларын шешу тсілдерін келісу тетігі болуы ммкін.
Кшіп-онушыларды ебек ытарын іске асыру кезінде туындайтын мселелер – бл кшіп-онушыларды келген елде кездесетін жалыз проблемасы ана емес. Тжірибе крсетіп отыранындай, оларды жаттандыру кезінде кшіп-онушыларды ытары жиі бзылады. Халыты осы санатыны тініштерін те созбаламай арау масатында кші-он ызметіні рекетіне баылауды кшейту ажет.
Оларды судья шаымдар саныны азаюы бойынша анааттанарлы дегейде болатын материалды амтамасыз етілуіне ана емес, оамда оралмандарды шоырлануы, оларды сапаы білім алуы, шыармашылы жне рухани дамуы мселелеріне назар аударан жн.
Кптеген тініштерден белгілі боланындай, мемлекеттік органдарды азаматтыын жоалту фактісін тіркеу жніндегі кілеттігі наты блінбеген. Осы процеске жауапты жне енгізілген мемлекетік органдар: Р ІІМ кші-он полициясы департаменті, Р СІМ консульды ызмет департаменті, Р ділетмині Тіркеу ызметі комитеті азаматтыын жоалту мселесін шешу кезінде трешілдік жне адамны ытары мен мдделеріне салыртты танытады. Азаматтыын жоалту туралы шешім абылдау шін мемлекеттік органдарды зара іс-имылы мен тсінуіні жоары дрежеде болуы талап етіледі. азастанны азаматтыы барын немесе жоалтуы туралы кулік алу шін адам андай мемлекеттік органа бару керектігін наты анытау ажет, йткені кейбір адамдар СССР азаматыны паспортын ауыстырмаан, за уаыт шетелде, ТМД елдерінде тран фактілер лі де кездеседі. Осы мселелерді шешу кезінде мемлекеттік органдар хат-хабарларды айта сілтеуді жне олара тініш білдірген азаматтарды бір біріне айта жіберуді масаралау практикасынан бас тартуа тиіс. Адамны адамды адір-асиеті мен ытарын рметтеу оны мдделерін сыйлаудан жне мемлекеттік ызмет крсетуді барынша сапалылыын жне жылдамдыын амтамасыз етуден басталады.
Трылыты тру шін шетелге шыан азастан азаматтарына зейнетаы тлемдерін таайындау мселесіне айындылы енгізу бойынша шаралар абылдау ажет, йткені азастан Республикасыны Конституциясы Р барлы азаматтарына андай да бір шектеусіз е тменгі зейнетаы млшеріне кепілдік береді. Бл мселені осы ыты нсаулытарда жне баса да заа туелді нормативтік ыты актілерде пайдалануа шектеу салу арылы емес, зады тртіпте реттеген жн.

 

Діни сенім бостандыы

азастанны Азаматты жне саяси ытар туралы халыаралы пактіні ратификациялауы занаманы Пакт ережелеріне сйкес келтіруді талап етеді. халыаралы жне лтты ыты сйкессіздігіні бірі “азастан Республикасыны кейбір занамалы актілеріне лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету мселелері бойынша згерістер мен толытырулар енгізу туралы” 08.072005 жылы № 67 Р Заымен енгізілген Р діни ауымды зады тла рмай міндетті есепке алу, сондай-а осы ауымдарды басшыларын тіркеуден бас тартаны шін кімшілік жауаптылыа тарут туралы норма болып табылады. Осы жаа енгізіліммен келіспейтінін азастанны барлы ірлерінен жне трлі шет елдерден келіп тскен кптеген тініштердегі евангел христиан-баптистер шіркеулеріні халыаралы одаыны діндарлары айтты.
Діни бірлестіктерді, топтарды немесе миссионерлерді есепке алу туралы мселе не Азаматты жне саяси ытар туралы халыаралы пактті мтінінде, не Адам ытары жніндегі комитетті – мемлекеттерді Пактіні орындауын баылайтын жне Пакт нормаларын талылауа ыы бар Б арнаулы шартты органыны тсініктемесінде крсетілмейді. Пактіні 18-бабында дінге наным бостандыына шектеу тек бес жадайда – оамды ауіпсіздікті, тртіпті, денсаулыты, моральді, баса да адамдарды негізгі ытары мен бостандытарын орау ана кзделеді. Діни наным бостандыын шектеуді зге масаттарына жол берілмейді. Бл шектеулер зада белгіленген жне оларды енгізуге негізделетін айрыша ажеттілікге млшерлес болуа тиіс. Пактіні 18-бабынан крінгендей лтты ауіпсіздікті орау діни наным бостандыын шектеу шін негіз бола алмайды.
Занамаа лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету мселелері бойынша азастанда абылданан міндетті тіркеу талаптарын сынатын тзетулерді діни наным бостандыына ысым жасау ретінде арауа болады. Тіркеуден бас тарту айыппл тріндегі кіммшілік жауаптылыа, сондай-а діни ызметті тотату туралы сот шешімін шыаруа кеп соады. Осы фактілер бойынша Адам ытары жніндегі укіл мекемесі ел ірлерінен кптеген шаымдар алады. Азаматты жне саяси ытар туралы халыаралы пакті кшіне енгеннен кейін діни ауымды зады тла рмай міндетті трде тіркеу туралы норма занан алып тасталатыны сзсіз.

ы орау органдарыны ызметіндегі адам ытары

Азаптауа арсы крес Б Комитетіні сынымдарыны негізінде 2002 жылы желтосанда Р ылмысты кодексіне лауазымды адамдар жасаан асаана тн жне психикалы зардап шектіргені шін ылмысты жауаптылыты кздейтін 347-1-бап енгізілді. Алайда, бізді кзарасымызша, азастанда алыптасан азаптау фактілері туралы шаымдарды тексеру жне арау жйесі ы орау органдарыны лауазымды адамдарыны азаптауды елеулі проблемасын тиімді шешуге толы ммкіндік бермейді.
Облыстарды, Астана жне Алматы алаларыны ішкі істер департаментері жанындаы з ауіпсіздігі басармаларыны азаптау фактілерін тергеу жніндегі ызметін тиімді деп айтуа болмайды, йткені осы рылым Р ІІМ-ні арамаында жне оны ызметі ведомстволы мдделермен шектелген. Азаптауа арсы крес Б Комитеті азастана шаымдарды арауды абсолюттік туелсіз тетігін ру бойынша шыл рі тиімді шаралар абылдауды, биліктегілерге арауа сынылан азаптау туралы тініштерге дереу, тура рі толы тергеу жргізуді жне тиісінше сот тртібінде тергеуді жне ылмыскерлерді жазалауды амтамасыз етуді сынан болатын.
Келіп тскен тініштерді талдау нтижелері алдын ала амауды 72 саатты мерзімі жиі бзылатынын, расында, ылмыс жасады деп сезік келтіруі бойынша сталан адамдар прокурорды санкциясынсыз зада белгіленген мерзімнен арты сталатынын крсетті. ылмысты ізге тсу органдары ылмыс жасады деп сезік келтіруі бойынша сталан адамдарды стау хаттамасын наты сталан уаытын крсетпей жасайды. Осы фактілерді есепке ала отырып, сондай-а Азаптауа арсы крес Б Комитетіні алдын ала амауды 72 саатты мерзімін ысарту ажеттілігі туралы сынымдарына байланысты ы орау органдарыны ызметкерлері стаан адамдарды ытарыны саталуына осымша кепілдікті енгізу мселесін арап, сондай-а осы саладаы олданыстаы ыты нормаларды саталуына баылауды кшейту ажет.
Сезікті адамдар сталан сааттан жне кннен бастап азаптау олданылатынын тжірбие крсетіп отыр. Азаптааннан кейін адам мойындаан айа береді, бл кбіне кінсін мойындап келу ретінде ресімделеді. Осы практика ы орау органдарыны ызметкерлері сталандарды зіні сталандыы туралы туан-туысына жне мдделі адамдара хабарлау, сондай-а сталан сттен бастап адвокатты кмегін пайдалану ыын рашан сатамайтындыынан да, азастан Республикасы Конституциясыны 16-бабы 3-тармаын бзуынан туындайды. Осыан байланысты, халыты стау кезіндегі ытары туралы апараттандыру бойынша жйеленген мынадай жмыс жргізген жн: алдын ала стау орындарында плакаттар, буклеттер ілу, теледидарда бадарламалар беру, маала жариялау.
Азаптауа арсы крес Б Комитетіні келесі сынымы алдын ала стау орындарында стауды жадайын жасарту ажеттігіне жне алдын ала стау орындарын орытындысы діл жариялы болатын бейтарап баылаушыларды мониторингін жргізуді кздейтін жйе ру ажеттігіне атысты. Осыан байланысты, алдын ала стау мекемелерінде пенитенциарлы мекемелерді азаматты баылауды о тжірбиесін тарату ажет.
Азаптауа арсы крес жекелеген блімшелерді де, наты ызметкерлерді де жмыстарыны тиімділігін баалауды алыптасан жйесі де иындатады. азіргі кезде абылданан баалауды негізгі лшемі ашылан ылмыстарды крсеткіші, яни ашылан ылмыстар саныны озалан ылмысты істерді санына пайызды атысы болып табылады. Бл крсеткіш наты ылмыстылыа арсы креске емес, ашылан ылмыстарды крсеткішін арттыруа арсы креске ынталандырады. ы орау органдарыны арнайы білімі, біліктілігі жо ызметкері шін ылмыса сапалы тергеу жргізу шін материалды амтамасыз ету, ылмыстылыты ашу крсеткішін жасартуды е арапайым тсілі сезіктілерден, кінлілер мен кугерлерден зорлауды,оны олданамын деп орытуды, ылмысты іс материалдарынан “арты” апаратты алып тастауды кмегімен ажетті жауапты алу болып табылады. Осындай лгіде алынан айатар кінлауа негіз болады. Осыан байланысты, ы орау органдары ызметіні тиімділігін баалау жйесін згерту, ішкі істер органдары ызметкерлеріні ксіби дайынды дегейін жне оларды мдениеттілігін арттыру бойынша кешенді шаралар абылдау ажет.