лихан Бкейхан мемлекеттілігі.

1905-1906 жылдары мен кейбір аза студенттерімен бірге Орал аласында гіт жмыстарын жргізіп, халыка елде болып жатан оиаларды тсіндірдім. "Фикр" жне "Уральский листок" газеттерінде маалалар жарияладым. 1906 жылы ырдаы ауылдарды аралап жргенімде полицляны кзіне іліктім де саяси жмыс жргізуіме тиым салынды.[№1].

Бл жат аза интеллигенциясыны алашы легіні Халел Досмхамедов, лихан Бкейханов, Мметжан Тынышбаев, Жаып Абаев, Жаанша Досмамедов сияты белгілі кілдеріні кпшілігі асыр басындаы Россияда орын алан саяси хал-ахуала сергектікпен рі сын кзімен араандыын, ал содан кейін барып андай саяси йымнан лгі алу мселесін шешкендігін крсетеді.

Соларды алашы крінісіні бірі 1905 жылды соында Орал аласында ткен .Бкейханов, Жаанша Сейдалин, М.Дулатов, Б.аратаев, Б.Сыртанов сияты аза зиялылары кілдеріні "бес облысты делегаттар съезі" аталан бас осуда жасаан "аза конституциялы- демократиялы" партиясын ру жніндегі рекеті болды. Бл рекет сол кезде Петербургте оуда болан Халел Досмхамедов тарапынан да олдау тапты.

Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында .Бкейхановты тірегіне топтасан аза зиялылары здерінісаясата араласан алашы адамдарында сол кездепатша кіметіне оппозицияда болан кадеттер пар-тиясын здеріне белгілі дрежеде лгі ттты.

Бл пікірімізді лихан Бкейхановты 1910 жылы жарияланан "ырыздар" (азатар — авт.) атты йгілі мааласындаы ой — тжырымдары растай тседі.[№2,14б]. Бл маала 1910 жылы Петербург аласында А.И.Костелянскийді редакциясымен жары крген "Формы национального движения в современных государствах" деген кітапа енген болатын. "ырыз (аза — авт.) халыны арасында, — деп жазды .Бкейханов осы ебегінде, — саяси партиялар лі пайда бола ойан жо ... орыстандыру саясатыны ауыртпалыын ктерген баса шет айматарды халытарындай, ырыз халы да кіметке арсы пікірде жне орысты оппозициялы партияларына кіл ояды. Жаын болашата ырыздар арасында алыптасып келе жатан екі саяси баытка сай екі саяси партия рылуы ммкін. Оны бірін лтты-діни баыттаы деп атауа болар, ал оны масаты ырыздарды баса мсылмандармен біріктіру болма. Екіншісі ырыз келешегі ке маынадаы батыс мдениетін енгізуге байланысты деп есептейтін баыт. Бірінші баыт мсылман — татар партияларын лгі ттар, екіншісі — оппозициядаы орыс партияларын, атап айтанда, халы бостандыы партия-сын лгі етпек". Осы зіндіден аны крініп транындай, XX асырды алашы он жылдыында .Бкейханов пен оны пікірлестері азаты лтты саяси партиясын уел баста патша кіметіне оппозицияда болан либералды орыс буржуазиясыны здерін халы бостандыы партиясы деп анытаан конституциялы демократтарды (кадеттерді) лгісінде руа бейім трандыын аару иын емес.

1905-1907 жылдар азастанны саяси мірі мен лтты интеллигенциянын тарихында І жнс II мемлекеттік Думаа сайлауа дайынды пен оны ткізуге байланысты оиалар ерскшеленді. Бл науандара лтты интеллигенцияны белгілі кілдері белсенді трде араласты.Бл таырып кптеген алымдарымыз зерттеп, здеріні лкенді-кіші ебектер жазды.Соларды ішінде .Ахмедовты тадамалы шыармасы осы таырып бойынша жазылан деректер болып отыр.[№3,204-211б.]

І Мемлекеттік Думаа Семей облысынан депутаттыа тскен .Бекейханов кептеген кедергілерді жне отырып, депутат болып сайланды.

Алайда .Бекейханов небрі бірнеше ай ана I Мемлекеттік Думаны депутаты болды, тіпті ол оны бірде-бір мжілісіне атынасып та лгерген жо. йткені ол I Дума з жмысын бастаан кезде Омбы генерал-губернаторыны негізсіз жарлыымен ш айлы мерзімге Павлодар абатысына отырызылан болатын.

з жмысын 1906 жылы суірді 27-сінде бастаан I Мемлекеттік Думаны Николай II патшаны тікелей нсауымен елді ішкі істер министрі П.Столыпин шілдені 9-нда кштеп таратып жіберді. .Бкейханов Петербургке Дума таратыланнан со жеткен еді. Патшаны осы ділетсіз жарлыымен келіспеген мемлекеттік Думаны либералды, жне социалистік аымды жатайтын депутаттарымен бірге .Бкейханов Финляндияны Выборг аласына келіп, онда "Выборг манифесі" аталан наразылык, ндуіне ол ояды. Онда патша жарлыына наразылы ретінде халы жеіл трдегі арсылы жасауа: салы тлемеуге, скер атарынаадам бермеуге, т.с.с. шаырылды. Полиция осы ндеуге ол оюшыларды, оларды атарында лихан Бкейхановты да ттындады.

1905 жылы желтосанда Орала кадеттерді Орталы комитеті басшыларына етене таныс лихан Бексйханов,оан бас иуші Ж.Сейдалин, жетісулытар атынан Б.Сыртанов жне М.Тынышбаев келді. аза интеллигенциясыны аа, орта жне жас буыныны екілдері бас осан осы мжілісте (жоарыда айтыландай, "азастанны бес облысы кілдеріні бас осуында") Россиялы кадеттер партиясыны лгісімен азаты лтты саяси йымын ру рекетін жасалды .

Жаадан дниеге келген осы саяси йымны жетекшісі болып .Бкейханов бір ауыздан мойындалды. Зерттеуші ойгелдиев зіні .Бкейханов туралы зерттеуінде: аза кадеттеріні бадарламасы... сол кезде Оралда Камиль Тухватуллинні басаруымен шыып тран "Фикер" газетінде жарияланан", — дей келіп, "онда аза жерін бтіндей сол елді меншігі етіп жариялайтын за абылдау, ішкі Ресейден кшіп келіп оныстану толынын тежеу, кедей жмысшылара еркіндік, тедік беру, олара пайдалы задар шыару, аза балалары шін мектеп, медресе, университеттер ашу туралы, , т.с.с. талап-тілектер айтылан", — деп жазды.[№4,7б.] Ахмет Байтрсынов, лихан Бкейханов, Міржаып Дулатов 1913 жылдан бастап Орынборда жалпы лтты биресмилік "аза" газетін шыара бастады. Кп ойланудын, жасы дайынды жыстарыны нтижесіндс дниеге келген осы газет бірден жалпы лтты мнге ие болан басылыма айналды. Оны азастанны барлы айматарыны кілдері жаздырып алып ои бастады. Газет 1913 жылы апанны 2-сінн 1918 жылы наурыза дейін шыып трды. Осы кезеде оны 265 саны жары крді. Алашы жылы оны таралымы 3 мы дана болса, кейінгі жылдары 8 мыа жетті. "аза" газеті алашысанынан бастап халыты аарту, онн саясата деген ынтасын арттырып, тарихи зердесін ояту жне лтты сана-сезімді трбиелеу міндеттерін ойды.

Бірінші дние жзілік соысты басталуы, оан байланысты отарлы езгіні кшеюі, соыс мтатдарына жиналатын алым-салытарды исапсыз суі "аза" тірегіене топталан лтты-демократиялы интеллигенцияны жадайын крделендірді. Соыса оны барысында 1916 жылы майданны ара жмыстарына азастан мен Орта Азияны жергілікті халытарыны кілдерін шаыру жніндегі патша жарлыына жн осылардан туындаан салдарлара байланысты з кзарастары мен позицияларын анытау лтты-де-мократиялы аза интеллигенциясы шін оай болан жо.

аза ауымында патшаны маусым жарлыы мен ктеріліске кзарас бірдей болан жо ауылды феодалды-байшыл билеуші тобы мен жергілікті кімшілікті ("Туземная администрация") белгілі блегі патша жарлыын толыымен олдап, оны белсенді трде жзеге асырушылар болды; аза интеллигенциясыны радикалды батыл іс-имыла бейім аз ана кілдері (мселен, Тоаш Бокин, Жанабай Ниязбеков, Трар Рыслов, убкір Жнісов, ліби Жангелдин,Сейітали Медешев, Бймен Алманов т.б.) халыты арулы ктеріліске шакырып, оан здері де атынасты.

Ал "аза" газетіні тірегіне топтасан либералды-демократиялы интеллигенция кілдеріні жетекшілері (мселен, лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов) патша жарлыы мен 1916 жылы лт-азатты озалысына байланысты радикал интеллигенттер сияты батыл рекеттерге бара ойан жо. Олар, бір жаынан, халыты жарлыты орындауа арсы шыпауа гіттеп, оны орындамаан жадайда азатар антгіске шыруы ммкін деп санады жне осыан байланысты лкен аландаушылы білдірді. [№5,150б.]

«аза» газеті 1916 жылы шілдені 6-сындаы санында патшаны жарлыы — аиат, сондытан оан арсы труа болмайды, деп жазса, сол жылы тамызды 11-індегі санында .Бкейхановты, А.Байтрсыновты жне М.Дулатовты атынан халыты ешбір арсылысыз патша жарлыын орындауа шаырды, ал блай етпеген жадайда кімет органдары елге жазалаушы жасатарын шыарып, антгіске дейін баруы ммкін деп сатандырды. "аза" газетіні 1916 жылы 192-ші санында осы ш айраткер "Алашты азаматы" деген маала- хаттарында:" ... аза арсылы ылса, елге отряд шыады, отряд шыса, елді берекесі кетеді, бас пен мала легі бірдей тиеді, елді іргесі бзылады", — дей келіп, антгіс болдырмау шін халыты патша жарлыын орындауа шаырды. Осы газетті 1916 жылы 207-санында "Торай м Ырыз уезіні халына" арналан Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Сейітзім адырбаев жне Мхамедияр Ташин ол ойан ндеу маала жарияланды. Онда атап айтанда былай делінді: "... бізді Торай м Ырыз уездерінен азанны 15-інен бастап кісі алынбашы еді, жастар келмеді. Сондытан елге неше мы скер зебірек шыып тр ... кнбеседер Жетісу, Жизаты кні сендерді де бастарыа туады. ырын болады, боса кан тгіледі, шаруа кйзеледі ... атын-бала бір ырылады, жігіт екі алынады... Бл хатты жазушы біздер — з балалары, тумалары. Бл Кеес осыан дейін айтылып жргендей патша жарлыы шыысымсн "азаты буржуазияшыл лтшылдарыны лидерлері ... кімет органдарына кмек крсету"' шін шаырылан жо, керісінше, ммкіндік боланша азак, жігіттерін майдан жмыстарына жіберуді кешеуілдетуді жолдарын іздестіруге, ал майдан жмысына алынандар мен оларды отбастарына мемлекет тарапынан жеілдіктер жасау ммкіндіктерін арастыруа арналды.[№6,45б.]

Уакытша кімет империяны азастан сияты отарлы айматарында кадеттерден, эсерлерден жне зіні саяси баытын жзеге асыруа сенімді деп табылан азаты лтты-либералды интеллигенциясыны жекелеген кілдерінен з комиссарларын таайындады. Мсслен, 1917 жылы суірді 7-сінде кадет Н.Щепкин басаран рамында М.Тынышбаев, .Бкейханов бар Уаытша кіметті Тркістан комитеті рылды. Кп кешікпей .Бкейхнов Семей облысындаы, ал халышыл социалист О.Шкапский мен М.Тынышбаев Жетісу—облысындаы Уакытша кіметтік комиссарлары болып таайындалды. М.Шоаев, А.Бірімжанов, А.Кенесарин сияты аза зиялыларыны кілдері де Тркістан лкесі мен Торай іріндегі Уаытша кіметті жергілікті органдарында жауапты ызметтер атарды. Облыс, уезд орталытарында Уаытша кіметті жергілікті органдары-атару комитеттер, коалициялы комитеттер, азаматты комиттеттер жйссі алыптасты.

Апан революциясы женіске жетісімен .Бекейханов бастап аза зиялыларыны 15 кілі "азатара, жааран Россияны ерікті азаматтарына" арналан млімдеме жариялады. Онда атап айтанда былай делінді: "... Россияны барлы халытары шін бостандытын, тендікті жне туысандыты кні туды. Жаа оам мен жаа кіметті олдау шін азатар йымдасуы керек. Жаа коамды олдайтын барлы лттармен байланыса жмыс істеу ажет.

1917 жылды жазына арай азаты либералды-демократиялы озалысы жетекшілеріні Уаытша кіметке деген сенімі лсіреді. йткені Уаытша кімет азастанда тбірлі леуметтік-саяси мселелер бойынша іс жзінде латылан патша кіметіні саясатын жргізумен болды. Осыдан кейін Уаытша кіметтегі шешуші позицияа ие болып отыран кадеттерге деген .Бекейхановты кзарасы крт езгерді. Мны .Бкейханов кейінірек "аза" газетіні 1917 жылы 23 желтосандаы 256-санында жарияланан "Мен кадет партиясынан неге шытым?" деген ашы хатында (хат "Сарыара" газетіні 1918 жылы 25 атарындаы № 29 санында кшіріліп басылды) жан-жаты негіздеді. Осы "сраа .Бкейханов негізгі ш мселеге оырмандарды назарын аударан: "кадет партиясы жер адама меншікті болып берілсе жн" дейді. Бізді аза жерді меншікті ылып алса, башртша крші мжыа сатып, біраз жылда сытырылып, жалааш шыа келеді. "

Кадет партиясы лт автономнясына арсы. Біз Алаш ранды жрт жиналып, лт автономиясын тікпек болды.

Француз, орыс м зге жртты тарихынан крінеді, молда хкіметтен аша алса, сатылып кетеді. Рухани іс ая асты болма. Жалование алан молдалар хкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Бізді аза-ырыз дін ісін кркейтетін болса, хкімет ісінен бліп ойан о бола-ды. Мны орысша "отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы мені бл пікіріме згеше арайды.

Осы ш жол айырыланы биыл ашыа шыты. Мен сонан со азаа Алаш партиясын ашуа кірістім. Мен мны июлдегі жалпы аза съезіндеайтан едім".[№2,174б].

Бірінші бкілазаты съезд 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор аласында тті. Оан Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бкей ордасынан, сонымен атар Фергана облысыны азатар мекендеген аудандарыны кілдері атынасты. Съезге атынасушылар саны аса кп болмаанына арамастан (20-дан аса адам), оны кн тртібіне сол кездегі азастанны леуметтік-экономикалы жне оамды-саяси міріне тікелей атынасы бар аса маызды 14 мселе енгізілді. Бл мселелерді басым кпшілігі 1917 жылы суір-мамыр айларында болан облысты аза сьездерінде алдын ала талыланан болатын жне оларды е маыздылары болып саналандары жалпыазаты рылтайа сынылар еді. Олар мыналар: " 1) Мемлекет билеу трі. 2) аза облыстарында авто-номия. 3) Жер мселесі. 4) Халы милициясы. 5) Земство. 6) Оу мселесі. 7) Сот мселесі. 8) Дін мселесі. 9) йел мселесі. 10) Учредительное собрание сайлануына даярлану м аза облыстарынан депутаттар. 11) Бкіл Россия мсылмандарыны кеесі (Шура и ислам). 12) аза саяси партиясы. 13) Жетісу облысынан Петерградта болатын оу комиссиясына азатан кіл жіберу.[№7,187б]. Халел Досмхамбетовты траалыымен, Ахмет Байтрсыновты, лмхамбет Ктібаровты, Міржаып Дулатовты жне Асылбек Сейітовты хатшылыымен ткен бірінші жалпыазаты сьезд делегаттары осы 14 мселені ішінде здеріні басты назарын лтты автономия, жер, рылтай съезіне дайынды жне азаты саяси партиясын ру проблемаларына аударды.

Съезде А.Байтрсынов пен М.Дулатов "автономиялы туелсіз аза мемлекетін ру" идеясын сынды, ал .Бкейханов "демократиялы, федеративтік жне парламенттік Россия республикасыны рамындаы" азаты лтты-территориялы автономиясы болуын олдады.Съезд делегаттары кн тртібіндегі жер туралы мселені аса ыптылыпен рі жан-жаты талылады. Осы мселе бойынша съезд 14 тарматан тратын шешім абылдады. Оны бастылары мынаан саяды: "аза халы зіне еншілі жерге орналасып боланша аза жері ешкімге берілмесін. аза даласында жарамды жер аз боландытан аза пайдасынан алынып кеткен мынандай учаскалар азаты зіне тотаусыз айрылсын: дворянский, скотоводческий, торгово-промышленный, курортный, монастырский, переселенец... Бос учаскелерге жазылу тотатылсын ... азатан алынан ыстаулар, тоайлытардаы азак, шабындыы зіне айтарылсын ... Жер хаында аза з алдына жер жобасын жасасын. Съезд рылтай съезіні болаша депутаттарына "жер мселесі туралы баса саяси партиялармен келісуді" тапсырды.

Бір зі бірнеше асыра татырлы ХХ асыр тарихы да белгілі обьективті себептерге байланысты, тек соы жылдары ана жалпы адамзат тарихы контексінде, лтты мдде трысынан бастап зерттеле бастаандыы белгілі. Бл ретте тарих ылымы шін асыр айнасы іспетті болан мерзімді басылымда жарияланан материалды деректік орны ерекше. [№8.48б.].

Соы жылдары алаш ардагерлеріні ебектерін жеке жина етіп бастыруда лт басылымдары материалдарыны ылыми зерттеу жмыстарына кптеп тарылу барысында дерек авторларын ате крсету біріні ебегін екіншісіне тау сияты осы бастан абай болатын фактілер де кездесіп жр. Мысалы, 1994 жылы М.ойгелдиевті растыруымен лихан Бкейхановты «аза» газетінде жарияланан маалаларынан тратын, «Шыармалары»жары крді. Сол жинаты 96-99 беттерінде , «шінші Дума м аза » деген басылан, осы маала ,1997 жылы шыан Міржаып Дулатлыны шыармаларыны ІІ томыны 64-67 беттерінде, соына «М.Д.» деген белгі ойылан, М.Дулатлыны мааласы ретінде басылан. Автор ын анытау масатында тпнсамен салыстырып арау бл мааланы «аза» газетінде ,1913 жылы 2 , 13 суірдегі, 9-10 сандарында жарияланандыын крсетті.Ал, «ыр баласы» .Бкейхановты баршаа белгілі бркеншік аты.[№8,59-62б.].

лихан Бкейхановты 1910 жылы Санк Петербургте басылып шыан «Киргизы» деген ебегінде: «На киргизском языке пока нет ни одной газеты, точно так же киргизиы не распологают до сих пор своей типографией. Мысль о том и другом возникала в Киргизской степи в счастливые дни свободы, но не осуществилась... Киргизская степь покорно несла беззакония, глубоко затаив ненависть и злобу»-деп жазуы сол ажеттіліктен туындаан еді. Ол туралы тарихшы М.ойгелдиев: «ХХ асырды алашы он жылдыында аза лтты интелегенциясы шін жалпы елдік зру мселелерді ктеретін оамды ойа озау салып, баыт бере алатын газет журналдар шыару лкен оамды мселеге айналан болатын. араралы петициясында кімет алдына ойылан негізгі талаптарды атарында азатарды «кнделікті мтажын айындап отыру шін аза тілінде газет шыару ажеттілігі» деп айтылан еді»,-дейді.[№9,141б.].

.Суханбердинаны аталан мазмндалан библиографиялы крсеткішіне енген, 1913 жылы газетте жарияланан 215 маалааны 44-ін .Бкейхан, 32-ін М.Дулатов, 23-ін а.Байтрсынлы жазан. 1913 жылы ана жер туралы айтылан. Жерге атысты маалаларды кбін асыр басындаы осы мселені ел таныан маманы .Бкейхан жазан.

1918 жылды 16 ыркйегіндегі, 265 санынан кейін «аза» газеті зіні шыуын тотатты. Елде Кеес кіметіні, большевиктер диктатурасыны орнауы «аза» газетіні де, Алаш ардагерлеріні де, мндай ата салтына, лт дстріне сай ерлік істеріні брыныдай жыр-дастандара арау болып, ауыздан-ауыза тарап, атадан балаа жетіп лт, рпа матанышына айналуына кедергі болды. Елін сйген ерлерді з халына жау етіп, елін сатан ездері ер етіп крсеткен кндер басталды. Газетте жарияланан маалаларды басым блігін, ел жадайыны тере белгілері, халымызды ойларын озы, аламдары жйрік азаматтары .Бкейхан, А.Байтрсынлы жне М.Дулатлы шеуіні жазан.

лихан Бкейхан азатарды руа да, жзге де жіктемеді, леуметтік мртебесіне де, біліміне арай да бле-жармады. азаты бірттас халы ретінде кргісі келді. Осы орайда ол сынан Алаш атауы лтты йыстыруа мрынды болатын тамаша идея болып шыты. Бл идеяны лихан Бкейхан Алаш озалысы пайда болана дейін-а рдайым айтып жрген еді. Сонау 1910 жылды зінде-а «азатар» деп аталатын тарихи очеркінде азатарды соыс раны «Алаш деген мифтік тла» екенін атап ткен болатын.
1913 жылы жазан «азаты тарихы» деп аталатын мааласында Алаш атауына тереірек тоталып, Алаш атауыны астарында «жетекші» деген маына жатанын айтады. «Жошы ханды халы «Алаш» деп атап кетті. Бл «Алашты – алаш жртыны басшысы» екенін білдіреді» деп жазады «Трік баласы» («аза», 1913, № 7).

Туелсіздікті байыры ханды басару институттары негізінде алпына келтіруді лихан Бкейхан дрыс деп санамады. Сол себепті де ол згеше стартегиялы масаттарды жзеге асыруа мтылды. Бл мтылыстарыны бір парасы «араралы петициясы» деген атпен тарихта алан 1905 жылы «азатарды петициясында» крініс тапты.
«азатарды петициясыны» басты йымдастырушы жне негізгі ауторы лихан Бкейханны аза халыны бейбіт саяси талаптарын орыс императорына дереу поштамен жіберуді ола аланы туралы оны «Дала лкесіндегі сайлаулар» деп аталатын очеркінде жан-жаты айтылады.
лихан Бкейхан бл талаптарды Петербургті «Сын отечества» газеті мен Омбыны «Иртыш» газетінде жариялап, оларды зі редакциялап шыты. «азатарды петициясыны» тртінші тармаында «аза отыран жерлерді азаты меншігі болып саналатынын патша кіметінен мойындауды» талап еткен лихан Бкейхан «жерсіз мемлекет болмайды» деген станымда болды. аза жерін сатап алу жне Ресейді аза жеріне орыс шаруаларын орналастыруына жол бермеу масатындаы ажырлы кресті ол Санкт-Петербургтегі оуынан Омбыа оралысымен бастап кетті.
аза халы петицияда аза балалары білім алатын барша бастауыш мектептерге ана тілі мен жазуын енгізуді, аза тілінде газет шыарып, іс ааздарын аза тілінде жргізуді талап етті.
лихан Бкейхан кейінірек сырттан таылан жат задармен емес, аза халыны салт-дстрі мен лтты ерекшеліктеріне сай келетін жосын-жоралылар бойынша кім шыаратын азаты байыры билер сотын алпына келтіруді сынды. Бл ретте мысал ретінде Англиядаы сот билігін ала тартты. Ол шін билер мен билерді сот билігін кімшілік билікке туелсіз ету ажет деп санады.

лихан Бкейхан кезіндегі дыретті аза хандыыны бірлігі мен кш-уатынан айырылып, отарлы туелділікке алай тскенін егжей-тегжейлі зерделеп шыты.
Ол аза хандары мен слтандарыны, ру ксемдері мен билеріні Ресей империясы кілдерімен жазысан хаттарын зерттей келе кейбірін газеттер мен арнайы жинатарда жариялады. Сондай-а даланы таы бір кшпелі элитасы – Кенесары хан бастаан арулы ктеріліс туралы ел ауызындаы аыз-гімелерді жинатады. лихан Бкейхан осы ізденістерді арасында бірнеше келелі тжырымдар жасап, ой орытты.
азаты бірлігі мен туелсіздігін сатай алмауыны е басты себебін ол ел тізгінін стаандарды, тіпті е атерлі кезді зінде, яни жоар шапыншылыы кезінде де ел ішінде ауызбірлік орната алмауынан креді.

«Алаш» озалысы жетекшісіні іс-имылы мен рліне атысты ошмхаммед Кемегерлы (ошке Кемегеров) «аза тарихынан» деп аталатын тарихи очеркінде: «кiметтi ара уын жасаан кндерiнде айдауына да, абатысына да шыдап, ел шiн басын рбан ылан ат тбелiндей ана азамат тобы болды. Бл топты баулыан – лихан», – деп жазды.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі.

1. Р лтты ауіпсіздік комптетіні архиві, іс — 06610, іс-том 3 52-пара.

2. .Бкейхан . Тадамалы. Алматы: лке. 2003,224б. [№21,14б.]; [№21,174б.]

3. Ахмедов . Тадамалы шыармалар жинаы. Естеліктер мен тарихи деректер. Алматы: Жібек жолы. 2005. Т-2. 280б.[№23,204-211б]; [№24,20б]

4. ойгелдиев М. Алашты баудан ашан босатамыз?. // Арай. 1990. № 8. [№7,6-9б.]; [№7,7б.]

5. Нысанбаев . аза газеті. Алматы: аза. 1998.560б. [№24,150б.]; [№24,234б.]; [№281б.]; [№24,115б.]

6. Нрпейісов К. Он алтыншы жыл жне Алаш озалысы. // Аиат. 1996. №6. маусым [.25,45б.]

7. Алаш озалысы. жаттар мен материалдар жинаы. Алматы: Алаш, 2005. Т-2.496б.[№5,187б.]; [№5,295-297б.]; [№5,149б.]; [№5,158б.]; [№5,96б.]; [№5,76б.]

8. Атабаев . аза баспа сзі азастан тарихыны дерек кзі. Алматы: аза университеті. 2000.358бет. [№44,48бет]; [№44,59-62б.]; [№44,24б.]

9. ойгелдиев М.К. Алаш озалысы. Алматы: Санат. 1995.303б, [№15,28-29б.]; [№15,141б.]