ы бзушылы жне олар шін жауапкершілік шаралары

 

асырлар бойы адамзатты е аылдылары оамдаы ы бзушылы себептері мен оны жою жолдарына бастарын атырып келеді. Бгінгі кні бл мселе за ылымында брыныдай соншалы крделі, рі арама-айшылыты болып келеді. Оны зектілігі — кмнсіз. ы бзушылы рашан болан. Сондытан француз социологы Эмиль Дюркгейммен келіспеуге болмайды, ол ылмыс кез келген салауатты оамны элементі болып табылады деп санады. Осыан орай, бір де бір оам ылмысты млдем жоя алмайды. Олар болан, бар жне рашан болады.

На сондытан ы бзушылыпен кресуді жаа теориялы тжырымдамаларын немі тжырымдау, жаа дістер мен рсімдерді растыру ажет. ылмыс, баса леуметтік былыс ретінде немі дамып, жаа трге ие болады.

Осы санкциялар з беттерінше емес, ы олдану ызметі процесінде жзеге асырылады. Оны жзеге асыру барысында зыретті органдар ы бзушылы жнінде істерді арастырып, шешім абылдайды. Ізденімді олдану, ы бзушылы жніндегі істі озау негізі жасалан істе ы бзушылы рамыны болуы болып табылады. Сондытан ы олдану ызметін жзеге асыру ы бзушылы ымын тере білмейінше ммкін емес. ажетті білім ы бзушылыты дрыс біліктілеуге, іс бойынша зады шешімдер абылдауа, задылыты сатауды амтамасыз етуге, азаматтарды ытары мен мдделерін орауа кмектеседі.

ы бзушылыты е жалпы трі оама зиян келтіретін жне заа сйкес жазаланатын оама арсы рекет ретінде сипатталуы ммкін.

ы бзушылыты брі тгелдей табиат пен заттарды кш рекеттері емес, жануарларды рекеті емес, адамдарды іс-рекеттері болып табылады. Адамны ойлары мен сезімдері ы бзушылы болып саналмайды.

ыа арсы жасалатын іс-рекеттерді алуан трлі себептеріне, жадайларына, субъектілері мен сипатына арамастан оларды брінде, ы бзушылы сияты леуметтік былыса жатызуа ммкіндік беретін орта белгілер бар.

Сонымен, ы бзушылы деген не?

ы бзушылы – бл рекетке абілетті тланы ы нормаларыны йарымдарына айшы келетін, баса тлалара залал келтіретін жне за жзінде жауапкершілікке тартылуыа келіп соатын ылмысты рекеті.

ылмыс бзушылы оны ыты емес мінез-лы аидаларын (адамгершілік нормалары, оамды йымдарды нормалары) бзудан згешелейтін ата белгіленген белгілермен сипатталады.

ы бзушылы – бл адамны рекет етунен немесе рекетсіздігінен байалатын ылы. ы бзушылыа ой, сезім, ниет жатпайды, себебі олар адамны ылыыны белгілі бір актісінде байалмайынша, ыпен реттелмейді. Егер адам ы нормаларында арастырылан белгілі бір рекетті жасау керек болып, біра жасамаса (мысалы, міріне ауіп тніп тран адама кмек крсетпегенде), онда бл рекетсіздік болып табылады [1].

рбір ы бзушылы оамды, мемлекеттік немесе жеке басты мдделеріне залал келтіреді, оама зиянды нтижелерге алып келеді. Зиян – материалды жне моральды, лшеулі жне лшеусіз, физикалы жне рухани, маызды жне маызды емес, алпына келтірілетін жне алпына келтірілмейтін болады. Осылайша, оамды ауіпсіздік ы бзушылы белгісі ретінде ы бзушылы жасау нтижесінде жеке тланы, оамны немесе мемлекетті мддесіне зиян келтіреді.

Жазаланушылыты ы бзушылы белгісіне жатызуа да болады, сондытан кез келген ы бзушылыты жасааны шін зады жауапкершілік арастырылуы керек.

Жоарыда айтыландарды ескере отырып, келесі орытындыа келуге болады:

ы бзушылы — оамды ауіпті (зиянды) сипаты бар, з істеріне з бетінше жауап беруге абілетті тла жасаан кінлі ыа айшы іс-рекет.

Барлы ы бзушылыты екі топа блу абылданан – ылмыс жне теріс ылы. Оларды блуді басты критерийлері, біріншіден, оамды зияндылыты сипаты мен дрежесі, екіншіден, субъективті фактор, бл шешуші шамада ыа айшылы ретінде сол немесе баса іс-рекетті мойындауа сер етеді. оамды зияндылыты сипаты мен дрежесі нысан ндылыымен, ыа айшы астандыпен, жадаймен, уаытпен, (зорлы немесе зорлы емес) тсілдермен, лшеммен жне келтірілетін зиян сипатымен жне т.б. аныталады.

Теріс ылытар – бл, ылмыстармен салыстыранда оамды ауіпті аз дрежесімен сипатталатын ы бзушылы, ол оамдаы ыты тртіпті жеке жатарына астанды жасайды. Теріс ылыты ы салаларында олданарлы трде, сондай-а олар теріс ылы енгізетін арым-атынас трлері бойынша жне солар шін олданылатын жаза трлеріне арай топтауа болады.

Тртіптік теріс ылы – ызметтік арым-атынастар аумаында жасалатын ы бзушылы жне ол е алдымен ызмет бойынша баынушылы атынасты тртібін бзады. Тртіптік теріс ылы адамдарды (жмысшыларды, ызметкерлерді, оушыларды жне т.б.) белгілі жымдарыны ызмет тртібіне астанды жасайды, ол ебек, ызмет немесе оу тртібін лсіретеді де, тртіптік теріс ылыты тудырады. Сонымен, мысалы, Ебек туралы задар кодексі ескерту, сгіс, белгілі бір мерзімге тмен жалаылы жмыса ауыстыру немесе тменгі лауазыма тсіру, жмыстан босату сияты тртіптік жазалар арастырылан. Тртіптік жазаларды ксіпорын, мекеме, йым теріс ылы шыан кннен бастап бір айдан кеш алмай жне оны жасаан кннен бастап алты айдан кеш алмай салады. Тртіптік жазаны мерзімі – бір жыл.

кімшілік ы бзушылы (теріс ылы) — за бойынша бекітілген оамды тртіпке, мемлекет органдарыны атару жне орналастыру ызметі саласындаы арым-атынаса астанды жасайтын, ызметтік міндеттерді жзеге асырумен байланысты емес ы бзушылы [2]. кімшілік теріс ылытар, мысалы, ртке арсы ауіпсіздік ережелерін, мемлекеттік немесе жекеше ксіпорындарда санитарлы гигиенаны бзу болып табылады. кімшілік делиттер, оамды зияндылы немесе ауіп белгілеріне ие бола отырып, зияндылыыны аз дрежелілігімен ылмыстан айтарлытай айырмасы болады.

кімшілік ы бзаны шін кімшілік жауапкершілік замен арастырылады. Бл е алдымен, айыппл, арнайы ыынан айыру (мысалы, клік ралдарын басару ыы), тзету жмыстары (екі айа дейін), кімшілік ттындау (15 тулікке дейін) жне т.б. Жаза ы бзушылы жасаан кннен бастап екі айдан кеш алдырмай олданылуы керек.

кімшілік жаза трлері кімшілік ы бзушылы істерін олар жнінде істер бойынша ндіріс арастыратын кілетті органдар, сондай-а, кімшілік жаза олдану туралы аулыларды орындау тртібі кімшілік ы бзушылы туралы Кодекспен аныталан.

Азаматты теріс ылытар (деликттер) – мліктік жне сондай-а мліктік емес аймата жасалатын ы бзушылы, ол адам шін рухани ндылы болып табылады. Азаматты ы бзушылы — йымдара жне жеке азаматтара келісім бойынша міндеттерін орындамаудан, азаматты ар-намысы мен адір-асиетіне нсан келтіретін мліметтер таратудан тратын мліктік зиян келтірумен бейнеленеді. Азаматты ы бзушылы, зиянны орнын толтыру, бзылан ыты мжбрлеп алпына келтіру немесе орындалмаан міндетін атару сияты санкцияларды олдануа алып келеді [3].

Ебек ыын бзу (ебек туралы зады бзу)– ебек міндеттерін бзудан, орындамаудан тратын жне ебек туралы заны нормаларында болатын санкциялармен тыйым салынан ебек ыы субъектісіні ыа айшы айыпты іс-рекеті.

Іс жргізудегі ы бзушылы азаматтарды немесе мемлекеттік органдарды діл сот мдделерін немесе ы бзушы ыты атынаста тран жаты іс жргізу ыын бзушылыына байланысты. Бл объективті трде, сотты олдау хатты анааттандырудан бас тартуы, бекітілген пішінге сйкес келмейтін ізденім тінішін абылдау сияты орау шараларын олдануа жне т.б. алып келетін ыты рекет емес.

Халыаралы ы бзушылы (деликт) – халыаралы ы нормаларына немесе жеке басыны міндеттемелеріне айшы келетін рекет немесе баса субъектіге, халыаралы ы субъектілеріні тобына немесе барлы халыаралы ауымдастыа залал келтіретін халыаралы ы субъектісіні рекетсіздігі. Халыаралы деликтіге — дипломатиялы кілдерге атысты ыа айшы рекеттерді жолын кесу жнінде шаралар олданбау, сауда міндеттемелерін бзу жне т.б. жатады.

ы бзушылыты ерекше трі – ыа айшы жадай туызу — з бетімен орналасу немесе рылыс орнату, бгде адамны млкін стау, заа айшы мміле жасасу, засыз акт шыару, азаматтарды ытарын немесе олара жктелетін замен арастырылмаан міндеттерді бзу жне т.б. болып табылады. Осындай ы бзушылытарды алпына келтіру санкциялар ыын олдануа алып келеді.

ыты норманы санкциясы деп, ы бзушылы жадайында олданылатын жне оны орытынды ыты баасы енетін мемлекеттік мжбрлеу шараларын нормативтік анытауды атаймыз. Барлы санкцияларды орта масаты – ыты тртіпті орау, ы бзушылыты алдын алу жне жолын кесу. Мемлекеттік мжбрлеу шараларын олдану кезінде бл масата екі негізгі тсілдермен ол жеткізіледі: 1) бзылан ытарды алпына келтіру; 2) жеке тлаа рекет ету жне ы бзушыны оны тзету, айта трбиелеу, осындай ы бзушылыты алдын алу масатындаы ыты статусы.

Санкциялар — ыты алпына келтіру (міндеттерін мжбрлеу арылы орындауа, бзылан ытарын алпына келтіруге баытталан) жне айыппл салушы, жазалаушы (ы бзушыны кейбір ытарын шектеуді, оан арнайы міндеттер жктеу немесе ресми трде бетіне басуды арастыратын) болып блінеді.

ы бзушылыты е ауіпті трі — ылмыс болып саналады. ылмыстар дегеніміз — оамды ауіпті, ылмысты задармен тыйым салынан, адамгершілік трыдан сотталатын, айыпты деп табылан, жазаланатын, мемлекеттік конституциялы рылысына, оны саяси жне экономикалы жйесіне, азаматтарды ытары мен бостанды меншігіні бекітілген трлеріне астанды келтіретін немесе ыты тртіпті бзатын, сондай-а, мемлекетті, оамды йымдар мен жеке тлаларды замен оралатын мдделеріне зиян келтіретін іс-рекеттер. ылмысты діл сотты масаты оамды ттастай орау болып табылады. Сондытан, ылмысты сота жататын кез келген іс-рекет оамды ауіпті деп саналады.

ылмысты теріс ылытардан айырмасы — оамды аупіні жоары дрежесі жне жеке тлаа, мемлекетке, оама анарлым ауыр зиян келтіреді. ылмыстар мемлекеттік жне оамды рылысты негіздеріне, азаматтарды жекеменшігіне, жеке басына жне ыына, арулы кштер ауіпсіздігіне астанды жасайды, рі ылмысты жаза шараларын олдануа алып келеді. ылмысты жаза ылмыс жасааны шін ана емес, ылмысты астандыы, соан дайындаланы, бірге атысаны, ал кейбір рамдар бойынша – ылмысты жасыраны жне ол туралы хабарламааны шін де олданылады. Тек сот ана, бекітілген іс жргізу тртібімен, ылмыс жасааны бойынша айыпты деп санап, жаза белгілей алады.

За жзіндегі жауапкершілік – субъект ыын бзан жне жеке, мліктік немесе йымды сипаттаы шектеулер мен айыруа шыраан кінліні мемлекеттік айыптау болып табылатын ыты норма санкциясымен кзделген мемлекеттік мжбрлеу шарасы [4].

За жзіндегі жауапкершілік задылы принципіне, сондай-а, гуманизмге, ділдік пен демократизмге негізделген. Бл наты трде келесі: за жзіндегі жауапкершілік ы бзушылы рамы болан жадайда ана ммкін болуымен крінеді. ы нормасы бзылан жадайда за жзіндегі жауапкершілік міндетті трде тууы керек. За жзіндегі жауапкершілікті трі мен шегін бзылан ы нормасында мемлекет айын анытайды.

За жзіндегі жауапкершілік рашан ата трде жеке баса жктеледі. За жзіндегі жауапкершілікті жктеу кезінде ерекше іс жзіндегі тртіпті сатау жне олдану ажет.

За жзіндегі жауапкершілік ы бзушыны жазалау шін салынады. ылмысты ісі шін сазайын тарту жне айыбын теу идеясы за жзіндегі жауапкершілікті тек шектік мбебап трде жктеу кезінде ана болады: санкция клемі (бас бостандыынан айыру немесе айыппл, болмаса тзету жмыстары, йтпесе айып тлеу) ылмысты істі ауырлыына байланысты.

За жзіндегі жауапкершілікті масаты – ы бзушыны айта трбиелеу (келешекте ы бзушылы жасауды алдын алу). Бас бостандыынан айыру тріндегі жазасын теп немесе залалды орнын толтырып немесе сгіс аланнан кейін айыпкер азаматтастарыны атарында алады да, одан рі мір сріп, жмыс істеуін жаластырады.

За жзіндегі жауапкершілікті олдану оршаан адамдара, оларды тарапынан ыа айшы іс-рекеттерді жасауды алдын алу шін насихаттаумен жзеге асырылады. Кері жадайда, олар сол бір жаымсыз нтижеге рынуда немесе ы бзушы теген жеке басыны игіліктерінен айырылудан баса амалы болмайды.

За жзіндегі жауапкершілікті негіздемесі –ы бзушылы болып табылады. Субъектіні тртібі ы бзушылы белгілеріне жатпаса, онда бл тла за жзіндегі жауапкершілікке жатпайды. За жзіндегі жауапкершілік – бл крделі леуметтік процесс. Ол ыты нормаларды белгілеулерін бзу нтижесінде туады жне ы бзушыа мемлекеттік мжбрлеу шараларын олдану трінде крінеді. За жзіндегі жауапкершілікті маызды белгісі мынада: оны мемлекет анытайды жне оны зыретті органдары олданады.

За жзіндегі жауапкершілікті басты масаттары ы тртіптерін орау жне азаматтарды ыты рметтеу рухында трбиелеу деп санауа болады. Заа жне ыа рметпен арау рбір адамны жеке наным-сенімі болып алуы керек. Осы трбиелік процесте з сзін мектеп, ебек жымдары, оамды йымдар жне т.б. айтуы керек.

Ел Президенті Н.. Назарбаев зіні «азастан жолы 2050: бір масат, бір мдде, бір болаша» Жолдауында айтандай, за алдындаы тедік ы орауды басты негізіне айналуы ажет