Жлынны абытары
Жлынды ш абы жауып жатады. Жлынны атты абыы, dura mater spinalis,жлынды сырты жаынан ттік трінде оршап жатады.атты абы пен омырталарды аралыында атты абыстілік ( эпидуралды немесе перидуралды ) уыс, cavitas epiduralis , орналасан. Бл кеістікте (атты абы пен омырталарды аралыында ) кптеген днекер тіндік будалар тартылан жне атты абыты бйір сінділері жлын нервтеріні абытарына жаласады. атты абыстілік кеістікте шелмай жне омыртаішілік веналы рім орналасан. Миды атты абыы жоары жаында шйделік лкен тесікке бекіп , миды атты абыына жаласады , ал тменгі жаында II сегізкз омыртасыны дегейінде тйы аяталады. Осы жерде атты абы жлынны баса абытарымен ттасып, соы жіпті абыына жаласады да ,йымшаа бекиді.
атты абыты ішкі жаындаыжлынны торлы абыы, arachnoidea spinalis, жа, тссіз жне млдір (тамырлары жо ) болады, атты абы екеуіні аралыында жа саылау – атты абыастылы кеістік, spatium subdurale, орналасады.
Жлынны жмса абыы, pia mater spinalis, жлына тыыз жанасып, оны тікелей жауып жатады жне ан тамырларымен бай жабдыталан. Жмса абы пен торлы абыты аралыында едуір клемді торлы абыастылы уыс , cavitas subarachnoidalis , орналасан , оны іші ми – жлын сйытыымен , liquor cerebrospinalis , толан. Бл кеістік миды аттас уысына жаласады. Жмса абыты латералды бетінен, фронтальды жазытыта орналасан шбрышты 19-23 тісті байламдар ,ligamentum denticulata , шыады,оларды шеттері торлы абыпен жабылып, кршілес екі жлын нервтеріні аралыындаы атты абыты ішкі бетінде аяталады. Жлынды тісті байламдардан баса , жмса абы пен торлы абыты аралыындаы кптеген днекер тіндік жіпшелер де бекітіп трады.
Жлынны скелетотопиясына байланысты ми – жлын сйытыын тексеруге алу шін инені III- IV бел омырталарыны аралыы арылы ткізеді.
Миа жалпы шолу
Миды (encephalon) сыртынан араанда оны ш блігін: лкен миды, cerebrum, мишыты,cerebellum жне ми сабауын,truncus encephalicus,ажыратады.
лкен ми екі сыардан, hemispheriae cerebrales,трады.лкен миды (encephalon) екі тере саылау бліп жатады: бойлы жлге, fissura longitudinalis cerebralis,- лкен миды (cerebrum) о жне сол ми сыарларына бледі, ал клдене жлге, fissura longitudinalis cerebralis, - лкен ми сыарларын мишытан (cerebellum) бліп трады. р ми сыарыны мадайлы, шйделік, самайлы полюстерін жне жоары-латералды, медиалды, тменгі беттерін ажыратады. Ми сыарларыны бетінде кптеген жлгелер, sulci cerebrales, пен атпарлар, gyri cerebrales, орналасады.
Миды р сыарыны жоары - латералды беті бассйек тбесіні бедеріне сйкес дес, ал миды медиалды беті жалпа болып келеді. Бл саылауды тереінде миды лкен днекері – сйелді дене, corpus callosum, жатады.
Миды тменгі беті бассйек негізіні ішкі бедерін айталайтындытан тегіс емес. Оны арты блігі - ми сабауыны, алдыысы – бойлы саылаумен блінген мадайлы лестерді, ал бйір жатары - сл ала жне тмен арай шыып тран самайлы лестеріні тменгі беттері болып табылады,
Мадайлы лестерді тменгі бетінде орналасатын пішіні ршытрізді иіс сезу буылтыы, bulbus olfactorius, арта арай иіс сезу жолына,tractus olfactorius, одан рі иіс сезу шбрышына,trigonum olfactorium, жаласады. Иіс сезу буылтыына бассйек нервтеріні I жбы – 15-20 жіішке иіс сезу нервтері, nn.olfactorii,келеді. р иіс сезу шбрышыны арты жаында, ми затына са тамырлар тетін кптеген тесіктері бар алдыы тесіктелген зат, substantia perforata anterior,орналасады (миды жмса абыын алан кезде жасы крінеді). О жне сол тесіктелген зат арасынан тетін кру иылысыны, chiasma opticum, нерв талшытары арты жаында кру жолына,tractus opticus,жаласады.Кру иылысыны артында орналасан ср тмпе, tuber cinereum, тмен арай йыша, infundibulum, ал ол бассйек негізіндегі трік ертоымыны шырында орналасатын гипофизге, hypophysis, жаласады.
Арта арай бір-бірімен жанасып орналасатын емізіктрізді денелер, corpora mamillaria, миды а затымен жабылан. Оларды ішінде орналасатын жасушалы ядролар иіс сезу миына жатады. Емізіктрізді денелерді артында, бйір жатарынан ми аяшаларымен, pedunculi cerebri, шектелген аяшааралы шыр, fossa interpeduncularis, орналасады. Шырды тбі артериялар тетін кптеген тесіктермен тесілген,сондытан арты тесіктелген зат, substantia perforatаe posterior, деп аталады. р аяшаны медиалды жлгесінен кзозалтыш нерв,n.oculomotorius, (ІІІ жп), аяшаны латералды жаынан бассйек нервтеріні IVжбы – шыыршы нерві,n.trochlearis,шыады. Бл XII жп бассйек нервтеріні ішіндегі,миды негізінен емес,арты (дорсалды) бетінен (ортаы миды тменгі шекарасынан) шыатын жалыз нерв.
Одан кейін пішіні тртбрышты, клдене жатан, алдынан лкен ми аяшаларынан, артынан сопаша мидан тере жлгелермен блініп тратын кпір,pons, орналасады. Кпір бйір жатарынан біртіндеп мишы затына енетін мишыты ортаы аяшаларына, pedunculus cerebellaris medius, жаласады. Кпір мен мишыты ортаы аяшасыны шекарасында-V жп,штік нерв, n.trigeminus,шыады.
Кпірді арт жаында жлына жаласатын сопаша ми ,medulla oblangata, жатады. Сопаша миды ортасында оны о жне сол пирамидаларын бліп тратын алдыы орталы саылау крінеді. р пирамиданы латералды жаында сопаша келген рылым – олива,oliva,орналасан.Сопаша ми пирамидасы мен кпірді арасында орналасан саылаудан кететін нерв, n.abducens, (І жп) шыады. Одан бет, n.facialis, (ІІ жп) жне кіреберіс-лу нервтері, n.vestibulocochlearis, (ІІІ жп) шыады. Оливаны артында тіл-жтынша, n.glossopharyngeus, (ІХ жп), кезбе, n.vagus, (Х жп) жне осымша, n.accessorius, (ХІ жп) нервтер орналасады. Ал пирамида мен оливаны арасындаы алдыы латералды жлгеден, sulcus anterolateralis, тіласты нерві, n.hypoglossus, (XІІ жп) шыады.
Кпір мен сопаша мидан арта жне латералды мишы орналасады. Мишыты бйір бліктері - мишы сыарларыны, hemispheria cerebelli dextrum et sinistrum, рылымдары – миыны тменгі бетінен жасы крінеді. Мишы сыарларыны беттерінде оларды кптеген лесшелерге блетін саылаулар болады.
Ромбтрізді ми
Ромбтрізді ми кпіршігінен сопаша ми жне арты ми (кпір мен мишы) дамиды.
Сопаша ми
Сопаша ми, medulla oblangatа,(myelencephalon, bulbus cerebri) хордалыларды эволюциясында миды кне рылымдарыны бірі болып табылады. Ол омырталыларды орталы нерв жйесіні мірлік маызды блігі: онда ан айналымы, жтыну, тыныс орталытары жне т.б. орналасады.
Пішіні буылтытрізді сопаша ми жлынны жаласы болып табылады. Оны тменгі шекарасы шйделік лкен тесікті дегейінде теді, ал жоарыда жне алдында орналасан кпірден тере клдене жлге арылы блінеді.Сопаша миды алдыы, жне арты жне бйір беттерін ажыратады. Алдыы бетінде жлынны аттас саылауыны жаласы алдыы орталы саылау, fissura mediana anterior, теді. Саылауды бйір жатарында дес пирамидалар, pyramides, орналасан. р пирамиданы нерв талшытарыны, бір блігі арсы жаа тіп, пирамида иылысын, decussatio pyramidum, тзеді. Бл иылыс сопаша ми мен жлынны шекарасы болып табылады. Пирамидадан сырта арай, одан алдыы латералды жлге, sulcus anterolateralis,(ventrolateralis), арылы блінген, олива, oliva, орналасады. Сопаша миды арты бетінде жлынны аттас жлгесіні жаласы арты орталы жлге, sulcus medianus posterior, теді. Одан сырта арай орналасатын арты жіпше бйір жіпшеден арты латералды жлге, sulcus posterolateralis (dorsolateralis), арылы блінеді. Арты жіпше арты аралы жлге, sulcus intermedius posterior, арылы жлынны аттас будаларыны жаласы болып табылатын екі будаа: медиалды жіішке буда, fasciculus gracilis, жне одан сырта арай орналасан сынатрізді будаа, fasciculus cuneatus, блінеді.
Жіішке жне сынатрізді будаларды жоары жаында - жіішке жне сынатрізді будаларды тмпешіктері, tuberculum gracile et tuberculum cuneatum, тзіледі.Оларды ішінде аттас ядролар (nuclei gracilis et cuneatus) орналасады. Бл ядроларда сйкес будаларды жоарылаан талшытары аяталады. Осы ядролардан шыатын талшытар мен бйір жіпшені дорсалды блігі мишыты тменгі аяшасын, pedunculus cerebellaris inferior, райды. Мишыты тменгі аяшаларыны аралыындаы, сопаша миды блігі ромбтрізді шырды тменгі блігін райды. Оливаны артында р жаты бйір жіпшесіні аймаында тіл-жтынша нервіні, n.glossopharyngeus, кезбе нервті , n.vagus, жне осымша нервті , n.accessorius, ал пирамида мен оливаны арасынан тіласты нервіні, n.hypoglossus, тбіршіктері шыады («Бассйек нервтерін» араыз).
Сопаша миды ішкі рылымы жлынмен салыстыранда айтарлытай згеше, бл онда озалысты реттеп, баылайтын орталыты (оливалы ядро) жне тыныс, ан айналым, зат алмасу орталытарыны (тіл-жтынша, кезбе нервтерді ядролары, торлы рылым) пайда болуына байланысты. Сопаша миды клдене кесіндісінде (сурет) оны а жне ср заттардан тратыны крінеді. Оны тменгі блігінде оливалы ядро, n.olivaris, жатады. Бл ядродан шыатын нерв талшытарыны блігі мишыты тменгі аяшасы арылы мишыта, екінші блігі жлында аяталады. Оливалы ядроларды дорсалды жаында торлы рылым, formatiо reticularis, орналасады. Сопаша миды дорсалды блігінде бассйек нервтеріні ІХ, Х,ХІ жне ХІІ жптарыны ядролары (ромбтрізді шырды ара) мен жіішке, сынатрізді ядролар жатады.
Сопаша миды а заты негізінен жоарылаан жне тмендеген ткізгіш жолдардан трады. Жоарылаан ткізгіш жолдар (ауырсыну жне температура сезімталдыы жне т.б) сопаша миды дорсалды блігі арылы, тмендеген ткізгіш жолдар (пирамидалы жол) вентралды блігі арылы теді. Нерв талшытарыны бл, екі тобы да жлынды бас миыны жоары орналасан бліктерімен байланыстырып, сопаша ми арылы теді. Сонымен атар, оливалы ядро мен торлы рылымнан жлына арай тмендеген жне мишыа жоарылаан талшытар шыады. Жіішке жне сынатрізді будалар ядролары талшытарыны кп блігі иылыс тзіп медиалды, ілмекке, lemniscus medialis, теді, ал бір блігі мишыа барады. Сонымен, сопаша мида екі иылыс: пирамидалар иылысы жне медиалды ілмек иылысы, decussatio lemniscorum medialium, орналасады. («Орталы нерв жйесіні ткізгіш жолдарын» араыз). Медиалды ілмек иылысыны стінде арты бойлы буда, fasciculus longitudinalis dorsalis, теді. Бл буда ми сабауы мен жлында орналасан вегетативтік орталытарды бір-бірімен байланыстырып, ызметтерін йлестіріп отырады.
Арты ми
Арты миды, metencephalon, рамына вентралды орналасан кпір, жне дорсалды орналасан мишы кіреді. Омырталылар эволюциясында кпір мен мишыты тзілуі сторектілерде кштірек дамыан статокинетикалы жне есту ызметіні жетілуімен тыыз байланысты болды. Кпір мен мишыты рылымды дамуы, лкен миды эволюциялы крделенуімен атар жрді.
Кпір
Кпір, pons, (Варолий кпірі) миды тменгі бетінде орналасан клдене жолатанан жалпа рылым. Ол алдынан лкен ми аяшасымен, артынан – сопаша мимен шекараласады. Кпірді бйір жатарыны орта тсында, одан, штік нерв шыады. Ол, мишыты ортаы аяшалары, pedinculus cerebellaris medius, мен кпірді шекарасы болып табылады. Кпір мен пирамида арасында кететін нерв, n.abducens, ал сл арта жне латералды бет нерві, n.facialis, мен кіреберіс-лу нерві, п.vestibulocochlearis, шыады. Кпірді вентралды бетіні ортасынан аттас артерия тетін базилярлы жлге, sulcus basilaris, теді. Кпірді дорсалды беті ромбтрізді шырды жоары блігін тзеді.
Кпірді клдене кесіндіде алдыы жне арты бліктерге бледі, оларды шекарасы трапециятрізді дене, corpus trpezoideum, деп аталатын клдене орналасан нерв талшытары арылы теді. Ол есту анализаторыны талшытарынан тзілген.
Кпірді алдыы блігі, pars ventralis, немесе негіздік блігі, pars basilaris, бойлы тмендеген ткізгіш жолдардан жне клдене нерв талшытарынан трады.
Бойлы талшытар, кпірді лкен ми ыртысымен байланыстыратын ыртыс-кпір жолынан, tr.corticopontinus, жне ортаы жазытыа жаын шоырлана орналасан пирамидалы жол, tr.pyramidalis, талшытарынан тзілген. Соысы лкен ми ыртысынан арсы жаты бассйектік нервтеріне баратын ыртыс-ядролы жола, tractus corticonuclearis, жлынны з жне арсы жаыны озалтыш ядроларына баратын ыртыс-жлынды алдыы жне латералды жолдара, tr.corticospinales anterior (ventraleis) et lateralis, блінеді. ыртыс- кпір жолы кпір ядроларында, nuclei pontis, аяталады. Бл ядролардан басталатын кпір-мишы жолы, tr.pontocerebellaris, кпірді алдыы блігіні негізгі массасын райтын клдене талшытар, fibrae pontis transversae, тзеді де, мишыты ортаы аяшасыны рамында тіп, кпірді мишыпен байланыстырады.
Кпірді арты блігінде, pars dorsalis pontis, сопаша ми тзілісіні жаласы болып табылатын торлы тзіліс; V,VI,VII жне VIII жп бассйек нервтеріні ядролары («ромбтрізді шырды» араыз) орналасан. Сонымен атар штік нервті жлынды, ортаы милы ядролары жне кіреберіс ядроларынан басталып, кзозалтыш, шыыршы, кететін, осымша нервтерді ядроларын осатын медиалды бойлы буданы талшытары орналасан. Медиалды бойлы буда, fasciculus longitudinalis medialis, кз алмасы мен басты йлесімді озалысын амтамасыз ететін, жоарылаан жне тмендеген талщытардан трады. Кпірді дорсалды блігінде негізінен жоарылаан ткізгіш жолдар: медиалды жне латералды ілмек, ауырсыну жне температура сезімталдыыныжне т.б ткізгіш жолдар теді. Сонымен атар тмендеген: ызыл ядро-жлынды, тбе-жлынды жне торлы-жлынды жолдар орналасады. Олар жлынны ср затыны алдыы мйізіні озалтыш жасушаларында аяталады.
Трапециятрізді денені кіреберіс-лу нервіні (ІІІ жп) лулы ядросы мен трапециятрізді дене ядроларыны жасушаларынан шыатын есту жолыны талшытары тзеді. Трапециятрізді дене талшытары кпірді арама-арсы жаында латералды жне жоары жаа иіліп латералды ілмек, lemniscus lateralis, деп аталатын жол тзеді («Есту азаларын» араыз).
Мишы
Мишы, cerebellum, бассйекті арты шырында лкен миды шйделік лесіні астында, сопаша ми мен кпірді стінде орналасады. Ол тек сторектілерде жасы дамыан о жне сол мишы сыарлары, hemispherii cerebelli, мен оларды арасында орналасан, мишыты ескі рылымына жататын ртшасынан, vermis, трады.
Мишыты бетінде оны жа, доатрізді иілген жапырашалара, folia cerebelli, блетін кптеген саылаулар, fissurae cerebelli, теді. Оларды ішіндегі тере орналасан саылаулар мишыты ртшасын – 8, сыарларын – 5 лесшеге, lobuli, бледі. Оларды е лкені горизонталды саылау, fissurа horizontalis, мишы экваторы бойынша тіп, мишыты – жоары, facies cerebelli superior, жне тменгі беттерге, facies cerebelli inferior, бледі. Мишыты тменгі бетінде орналасан, екі сыарды арасындаы ыл – алапша, vallecula cerebelli, деп аталады.
Мишыты филогенездік дамуы бойынша ш: 1) кне блігі, paleocerebellum, (жырым жне тйінше); 2) ескі блігі, archicerebellum (ртша) жне жаа блігі, neeocerebellum (мишы сыарлары) ажыратылады.
Мишы сыарларыны тменгі бетінде, ортаы аяшаны артында, кішкене рылым – жырым, flocculus, орналасан. Ол ртшаны рамындаы тйіншемен, nodulus, байланыста болады.
Мишы а жне ср заттан трады. А зат – милы зат, corpus medularе, мишыты тереінде орналасып, а жола трінде р жапырашаа кіреді. Ср зат мишы ыртысын, cortex cerebelli, жне а зат тереінде орналасан, мишы ядроларын тзеді. Мишы сыарында – тісті ядро, nucl.dentatus, ртшада – тыынтрізді ядро, nucl.emboliformis, шартрізді ядро, nucl.globosus, жне шатыр ядросы, nucl.fastigii, орналасады. Мишы орталы нерв жйесіні крші орналасан бліктерімен ш жп аяша арылы байланысады.
Мишыты тменгі аяшалары, pedunculi cerebellarеs inferiores, мишыты сопаша мимен байланыстырады. Оларды рамында жлын-мишыты арты жол, олива-мишыты жол, кіреберіс-мишыты жне т.б. жолдар теді.
Мишыты жоары аяшалары, pedunculi cerebellares superiores, мишыты ортаы мимен байланыстырады. Оларды рамында жлын-мишыты алдыы; мишы-таламусты жне мишы-ызыл ядролы жолдарды талшытары теді.
Мишыты ортаы аяшалары, pedunculi cerebellares medii, – арылы кпір ядросынан мишы ыртысына баратын кптеген талшытар теді. Бл талшытар лкен ми жамылысы ыртысыны мишыпен байланысыны екінші блігі болып табылады (сторектілер эволюциясында мишы сыарыны демелі дамуы лкен ми ыртысыны жне кпірді алдыы блігіні дамуымен йлесімді жреді).
Мишыты жлын жне мимен нервтік байланыстары, денені озалысы кезіндегі блшыеттерді йлесімді ызметін, яни денені тепе – тедігін амтамасыз етеді. Мишыты бл ызметі жоары омырталыларды эволюциялы дамуы барысындаы имыл трлеріні жетілуінде шешуші роль атарды. Сонымен атар, мишыта вегетативтік нерв жйесіні орталытары орналасады.