Тртінші арынша

Тртінші арынша, ventriculus quartus, ромбтрізді миды уысы болып табылады,алдыы жаынан кпір мен сопаша миды, арты жаынан мишыты арасында орналасан. Пішіні тбі мен тбесі бар шатыртрізді болып келеді. Тбені жоары жне тменгі абыралары дорсалды жне бйір жатарынан осылып, латералды алталар, recessus lateralis, тзеді.

Тртінші арыншаны тбі - ромбтрізді шыр, fossa rhomboidea, деп аталады. Оны кпір мен сопаша миды арты беттері райды. Ол бйір жатарынан мишыты жоары жне тменгі аяшаларымен шектелген. Шырды орталы сызы бойымен блетін орталы жлгені, sulcus medianus, екі жаында медиалды томпа, eminentia medialis, орналасан. р томпаты латералды жаында шекаралы сызы, sulcus limitans, шектейді.Жлге жоары жне тменгі шеттерінде жоары жне тменгі шыршалара жаласады. Медиалды томпаты жоары блігінде бет нервіні тмпешігі, colliculus facialis, крінеді, ол кететін нерв ядросын иін трінде оршай орналасатын бет нервіні талшытарынан тзілген. Медиалды томпа тмен арай біртіндеп тарылып, тіласты нерві шбрышына, trigonum n.hypogllossi, ауысады. Оны латералды жаында кезбе нерв шбрышы, trigonum n.vagi, орналасады.

Тртінші арыншаны латералды алтасыны аймаында, ромбтрізді шырда вестибулярлы алады, area vestibularis, ажыратады.Осы аланан клдене баытта милы жолатар, striae medullares, теді. Олар кпір мен сопаша миды арасындаы дорсалды шекара болып табылады жне есту жолдарына жатады.

Ромбтрізді шыр аймаында келесі: шкіл, кететін, бет, кіреберіс-лу жне тіл-жтынша, кезбе, осымша, тіласты бассйек нервтеріні ядролары орналасады.

Тртінші арынша тбесі, tegmen ventriculi quarti, жоары жне тменгі абыралардан трады. Жоары абырасын та жоары ми желкені, velum medullare superius, жне мишыты жоары аяшаларыны блігі райды. Мишыты жоары аяшаларыны арасында тартылып тратын, алыдыы 0,5 мм-дей болатын ми табашасы - жоары ми желкені деп аталады. Оны ішінде жлын-мишыты алдыы жол талшытарыны иылысы теді. Тртінші арынша тбесіні тменгі абырасын тменгі ми желкені тзеді. Тменгі ми желкені, velum medullare inferius, эмбриогенездік арты ми кпіршігіні алдыы - жа ми табашасынан трады. Бл табаша ішкі жаымен IV арыншаны тамырлы негізін, tela choroidea ventriculi quarti, тзетін миды жмса абыымен тыыз бітіседі. Тамырлы негіз IV арыншаны уысына араан жаын жауып жатан эпителийлік табашамен бірігіп – IV арыншаны тамырлы рімін, plexus choroideus ventriculi quatri, тзеді. Бл арыншаны тменгі абырасында ш тесік: орталы тесік, apertura mediana (Можанди тесігі, foramen Мagendi) жне жп латералды тесік, aperturа lateralis (Люшка тесігі, aperturа Luschka) ажыратылады. Бл тесіктер арылы IV арынша уысы миды торлы абыастылы кеістігімен жаласады, яни ми – жлын сйытыы IV арыншадан торлы абыасты кеістікке (мишы – ми цистернасына) теді. IV арынша уысы жоары жаында – ортаы миды субырына, ал тменгі жаында – жлынны орталы зегіне жаласады.

Ромбтрізді шырдаы бассйек нервтеріні ядролары.

Ромбтрізді шыр аймаында: шкіл, кететін, бет, кіреберіс-лу жне тіл-жтынша, кезбе, осымша, тіласты бассйек нервтеріні ядролары орналасады. Бл шырды жоары блігінде (кпірде) V, VI, VII жне VIII, ал тменгі блігінде ( сопаша мида ) IX, X, XI жне XII жп бассйек нервтеріні ядролары жатады.

Бассйек нервтеріні V жбы, штік нервті n.trigeminus, трт ядросы бар, оларды шеуі- сезімтал, біреуі- озалтыш. Сезімтал ядролары:

1.штік нервті кпірлік ядросы, nucleus pontinus nervi trigeminalis, кпірдіарты ( дорсалды) блігінде орналасан;

2.штік нервті ортаны милы ядросы, nucleus mesencephalicus nervus trigeminalis, ромбтрізді шырдан ортаны миа жаласып , субырды жанында орналасады ;

3. штік нервті жлынды ядросы, nucleus spinalis nervi trigeminalis, кпірден басталып , сопаша ми арылы теді де жлынны жоары сегменттерінде аяталады ;

4. штік нервті озалтыш ядросы, nucleus motorius nervi trigeminalis, ромбтрізді шырды ( кпірді) жоары болігінде жатады.

VI жп, кететін невті, abducens, nucleus nervi abducentis, деп аталатын озалтыш ядросы беттік тбешікті тереінде орналасады.

VIIжп, бет нервіні, n. facialis, ш : сезімтал, парасимпатмикалы, озалтыш ядролары бар.

1. Сезімтал ядросы : жеке ядро, nucleus solitarius, VII, IX, Xжп нервтерге орта болып, кпірде жне сопаша мида орналасады. Бл ядрода дм сезімін ткізетін аксондар аяталады .

2. Парасимпатикалы ядросы: жоары сілекей блетін ядро, nucleus salivatorius superior, деп аталады .

3. орзалтыш ядросы: бет нервіні ядросы, nucleus nervi facialis, кпірде тереорналасады . Бл ядродан шыатын нерв талшытары жоары (дорсалды) жріп VIжп нерті ядросын айналып тіп, беттік тбешікті, colliculus facialis, тзеді.

VIII жп, кіреберіс – лу нервіні, n. vestibulocochlearis, 6 ядросы бар : 2 лулы, 4 кіреберістік - барлыы 6 сезімтал ядросы бар. Олар ромбтрізді шырды кіреберістік алаында орналасан.

Алдыы лулы ядро, nucleus cochlearis anterior, мен арты лулы ядрода , nucleus cochlearis posterior, ішкі латы луынан шыатын есту сезімталдыы абылданады.

Кіреберістік ядролар: кіреберістік медиалды ядро, nucleus vestibularis medialis; кіреберістік латералды ядро, nucleus vestibularis lateralis; кіреберістік жоары ядро, nucleus vestibularis superior; кіреберістік тменгі ядро, nucleus vestibularis interior, ішкі латы жартылай дгелекті ттіктері ампулалаларыны ыршалары жне жатырша (эллипстік апша, utriculus ) мен дгелек апшаны (sacculus) датары арылы келетін дене апыны згеруі туралы апаратты ( нервтік импульсті) абылдайды .

IX жп, тілжтынша нервіні, n. glossapharyngeus, сезімтал, парасимпатикалы жне озалтыш ш ядросы бар. 1. Сезімталы - жеке ядро , nucleus solitarius, VII, IX, X жп нервтерге орта болады. 2. Парасимпатикалы ядросы - тменгі сілекей блетін ядро, nucleus solivatorius inferior,- деп аталады. 3. озалтышы – ос ядро , nucleus ambiguus, IX жне X жп нервтерге орта болып келеді .

X жп, кезбе нервіні, nervus vagus ,ш: сезімтал, парасимпатикалы жне озалтыш ядролары бар .

1. Сезімтал ядросы : жеке ядро, nucleus solitarius, бл ядро VII, IX жне X жп нервтерге орта болады .

2. Парасимпатикалы ядросы : кезбе нервті арты ядросы, nucleus dorsalis nervi vagi,- trigonum nervi vagi, аймаында жатады .

XI жп осымша нервті , n. accessorius, осымша нервті ядросы, nucleus nervi accessorii, деп аталатын озалтыш ядросы, жлынны жоары 5-6 сегменттері дегейінде, алдыы мйізді арты блігінде орналасады.

XII жп, тіласты нервіні, n. hypoglossus, тіласты нервіні шбрышындажататын тіласты нервіні ядросы, nucleus nervi hypoglossi деп аталатын бір озалтыш ядросы бар .

 

 

Ортаы ми

Ортаы миды, mesencephalon, рамына ортаы миды тбесі, tectum mesencephali, мен ми аяшалары, pedunculi cerebri, кіреді. Оларды арасында ортаы миды уысы – субыр, aqueductus mesencephali (cerebri), орналасады.

Ортаы миды тбесінде, tectum mesencephali, трт тбешік: екі жоары тбешіктер, colliculi superiores, жне екі тменгі тбешіктер, colliculi inferiores, орналасады. Тбешіктер иылысатын клдене жне бойлы жлгелермен блінген, соысы тменгі жаынан жоары ми желкеніні жгеншесіне, frenulum veli medullaris superioris, ауысады. Жгеншені бйір жатарынан о жне сол шыыршы нервтеріні, n.trochlearis, тбіршіктері шыады. р тбешіктен латералды жне жоары баытта оларды саптары деп аталатын анатомиялы рылым шыады. Жоары тбешікті сабы, brachium colliculi superioris, таламус жастыыны астымен тіп, аралы миды латералды иінді денесімен, ал тменгі тбешікті сабы, brachium colliculi inferioris, медиалды иінді денесімен байланысады.

Ортаы миды тбешіктерін сыртынан жабатын миды а затыны жа табашасыны астында орналасан ср зат - жоары тбешікті ср абаты, stratum griseum colliculi superioris, жне тменгі тбешік ядросы, nucleus colliculi inferioris, деп аталады. Тбешіктерді ср затыны физиологиялы маызы ртрлі: жоары тбешіктерді ср абаты круді ыртысастылы, ал тменгі тбешіктерді ядросы естуді ыртысастылы орталытарыны бірі болып табылады.

Бдан баса, тбешіктер жлынмен екі жаты байланысады, тмендеген талшытары тбе – жлынды жол, trz.tectospinalis, субырыны астында арама – арсы жаа тіп, ортаы миды дорсалды иылысын (Мейнерт иылысын) тзеді («Орталы нерв жйесіні ткізгіш жолдарын» араыз).

Ми аяшалары, pedunculi cerebri, екі жуан, бойлы жолатанан, буылты трінде кпірден (80° шамасындаы брышпен) шыып, аралы ми затына енеді. р аяшаны медиалды жиегіні астынан кзозалтыш нервтері, n.oculomotorius, шыады. Екі аяшаны ортасында аяшааралы шыр, fossa interpeduncularis, орналасады. Бл шырда кптеген са тамырлар тетін арты тесіктелген зат, substantia perforata posterior, жатады.

Ортаы миды клдене кесіндісінде оны ш блігі крінеді. Субырды стінде - ортаы миды тбесі, tectum mesencephali, субыры мен ара зат арасында - ортаы миды жамылысы, tegmentum mesencephali, ара затты астында – ми аяшасыны негізі ,basis pedunculi cerebri, орналасады.

ара зат алдыы миды ядроларымен, лкен ми ыртысымен байланысады жне тепе – тедік сатау ызметіне де атысы бар.

Ми аяшасыны негізінде, basis pedunculi cerebri, рамына негізінен пирамидалы жолдар кіретін тмендеген ткізгіш жолдар теді.

шінші ми кпіршігі уысыны алдыы болып табылатын ортаы миды субыры, aqueductus mesencephali, диаметрі 0,3-0,5 мм болатын, эпендимамен апталан саылау трізді ттік, ол жоары жаында миды шінші арыншасымен, ал тменгі жаында тртінші арынша уысымен байланысады.

Субырыны айналасында орналасатын орталы ср зат, substantia grisea centralis, тртінші арынша эпендимасыны астына жа ср абат трінде жаласып, тмен арай жлынны орталы ср затына ауысады. Орталы ср затты алдында, ортаы миды жоары тбешіктеріні дегейінен бастап жлынны жоары алтыншы сегментіне дейінгі аралыта медиалды бойлы буда, fasciculus longitudinalis medialis, теді. Бл буда арылы кзозалтыш, шыыршы, кететін, кіреберістік жне осымша нервтер ядролары мен жлынны алдыы мйізінде орналасан озалтыш ядроларды байланыстары жзеге асады.Осы байланыстары арылы медиалды бойлы буда кз алмасы мен басты йлесімді имылын амтамасыз етеді жне денені тепе – тедігін сатауда маызды рл атарады.

Медиалды бойлы буданы асында, ми сабауы мен жлынны вегетативтік ядроларыны жмысын йлестіретін дорсалды (арты) бойлы буда, fasciculus longitudinalis dorsalis, теді. Ортаы ми жамылысыны орталыында ызыл ядро, nucl.ruber, орналасады. Ол ортаы мидан аралы миды арты блігіне дейін теді. ызыл ядро экстрапирамидалы жолдарды маызды йлестіруші, рі реттеуші орталыы болып табылады, ол блшыеттерді санаа баынбайтын жиырылу реттілігін (автоматты озалыстарды) жне блшыеттерді тонусын амтамасыз етеді . Одан тмендеген ызыл ядро-жлын жолы, tr. rubrospinalis, басталады. Ол арама – арсы жаа тіп, жамылыны вентралды иылысын (Форел иылысын) тзеді. Бдан баса, ызыл ядро мишыпен, лкен ми ыртысымен, ыртысасты ядроларымен, кзозалтыш нервіні озалтыш жне осымша ядроларымен, шыыршы нервіні озалтыш ядросымен екі жаты байланыста болады. Ортаы миды орталы ср затында, субырды астында III жне IV жп бассйек нервтеріні ядролары орналасан. Жоары тбешіктер дегейінде III жп, кзозалтыш нервті, n.oculomotorius, екі жп ядросы: озалтыш ядросы-nucleus nervi oculomotorii, жне парасимпатикалы ядросы – кзозалтыш нервті осымша ядросы, nucleus oculomotorius accessorius, (Якубович ядросы) орналасады. озалтыш ядродан шыатын нервтер кз алмасыны клдене жолаты блшыеттерін (ызметі санаа баынатын), ал, парасимпатикалы ядродан шыатын нервтер кз алмасыны бірыай салалы блшыеттері (ызметі санаа баынбайтын) – арашыты тарылтатын жне кірпіктік блшыеттерді нервтендіреді.

Тменгі тбешіктерді дегейінде IV жп, шыыршы нервті, n. trochlearis, жп озалтыш ядросы, nucleus nervi trochlearis, жатады. Бл нерв бассйек нервтеріні ішіндегі миды негізінен емес, дорсалды блігінен – тменгі тбешіктерді арты жаынан – шыатын жалыз нерв. Сонымен атар, бл аймата шкіл нервті ортаы милы жолыны ядросы жне торлы рылым орналасады. Ортаы ми жамылысында, ызыл ядроны латералды жаында жоарылаан ткізгіш жолдар (медиалды ілмек – есту сезімі, жлынды ілмек – ауырсыну жне температура сезімі жне т.б.) теді.

Сонымен, ортаы миды жамылысында негізінен жоарылаан (афферентті) ткізгіш жолдар, ми аяшасыны негізінде тек тмендеген (эфферентті) ткізгіш жолдар теді. Кру мен естуді ыртысастылы орталытары орналасан жне миды баса бліктерімен кптеген нервтік байланыстары бар ортаы ми организмде крделі рефлекстік ызметтерді (кзді, басты, тланы жарыты жне дыбысты тітіркендіргіштерге жауабы, блшыеттерді жиырылу ретін йлестіру жне т.б.) атарады.

Алдыы ми

Омырталылар эволюциясында алдыы миды, prosencephalon, дамуы басты екі фактормен: сезімталдыты ртріні жетілуімен (алдымен ішкі азалы жне иіс сезу, кейін кру, есту жне т.б.) – бл организмні сырты ортамен байланысыны жасара тсуін амтамасыз етті жне омырталыларды раа шыуында лкен маыза ие болатын шартты рефлекстік байланыстарды дамуымен негізделеді. рлытаы омырталыларды алдыы миыны морфологиялы-ызметтік крделенуі нтижесінде ол: аралы ми жне соы миа блінеді.

Аралы ми

Аралы миды, diencephalon, келесі бліктерін: таламусты миды, thalamencephalon, таламусасты аймаын, hypothalamus, жне аралы миды уысы - ІІІ арыншаны, ventriculus tertius, ажыратады.

Таламусты миа, thalamencephalon: 1) таламус немесе кру тмпесі, thalamus; 2) таламуссті, epithalamus жне 3) таламусарты, metathalamus, жатады.

Таламус (арты таламус), немесе кру тмпесі, thalamus, ср затты жиынтыы, клемі мен пішіні бойынша кептерді жмыртасын еске тсіреді. Оны бйір арынша уысына араан жоары беті латералды жаынан шекаралы жола, stria terminalis, арылы йрыты ядродан блініп трады; алдыы жаы тмпешік, tuberculum anterius thalami, трінде тарылан ал арты кеейген блігі жасты, pulvinar, деп аталады.Екі таламусты медиалды беттеріні ортасындаы саылау тріндегі уыс III арынша деп аталады, бл уыста таламустарды байланыстыратын таламусаралы днекер, adhesio intertalamica, орналасады. Таламус пен гипоталамусты шекарасында жасы байалатын горизонталды гипоталамусты жлге, sulcus hypotalamicus, теді. Бл жлге алдынан арыншааралы тесіктен басталып, ортаы ми субырыны алдыы тесігінде аяталады. Таламусты алдыы, латералды, тменгі жне арты беттеріні барлыы дерлік (жастытан баса) крші айматарды милы затымен бітісіп кетеді. Жоары жне медиалды беттерді шекарасында таламусты милы жолаы, stria medullaris thalami, теді. Ол арты жаында кеейіп жгеншік шбрышын, trigonum habenulae, тзеді. Таламуста 40-а жуы ядролар бар, оларды ішінде алдыы, арты, медиалды, латералды ядролар (nuclei anteriores, posteriores, mediales et laterales) мен торлы ядроларды (nucl.reticulares) ажыратады.

Таламусты ядроларыны кбі соы мимен екі жаты байланысады. Жасты ядролары, латералды иінді дене ядролары жне ортаы миды жоары тбешігіні ядролары круді ыртысасты орталытары болып табылады. Медиалды ядроларда таламусты барлы баса ядроларынан шыатын аксондарды бір блігі аяталады. Сондытан, таламус организмні сырты жне ішкі ортадан алатын барлы афферентті импульстеріні ыртысастылы негізгі орталыы ызметін атарады.

Таламусарты аймаы немесе метаталамус, metathalamus, пішіні жартылай эллипстрізді медиалды жне латералды иінді денелерден трады. Медиалды иінді дене, corpus geniculatum mediale, таламус жастыыны астындаорналасып, ортаы мидытменгі тбешігіні ядросымен бірге естуді ыртысастылы орталыы болып табылады. Латералды иінді дене, corpus geniculatum laterale, жастыты тменгі-бйір бетінде, кру жолыны латералды шоырыны бойында орналасып, таламус жастыы ядросымен жне жоары тбешікті ср абатымен бірге круді ыртысастылы орталытары болып табылады. Сонымен, екі иінді дене жоарыда крсетілгендей ( «ортаы миды» ара) ортаы ми тбешіктермен байланысады.

Таламуссті аймаына (эпиталамус), epithalamus, томпа дене, жгеншік, жгеншік днекері, жгеншік шбрышы жне эпиталамусты (арты) днекер жатады.

Томпа дене, corpus pineale, аралы миды жоары абырасыны арты блігінен дамиды, клемі кішігірім томпа пішінді, жоары тбешіктерді арасындаы ылда жатады. Ол ызметі бойынша эндокриндік бездерге жатады. Томпа денені алдынан екі жіішке нерв тждері – жгеншелер, habenulae, шыады. Оларды томпа денені алдыы шетінде бір - бірімен осылатын жері жгеншік днекері, commissura habenularum, деп аталады. Жгеншелерді алдыы шеттері кру тмпелеріні жоары жне медиалды беттеріні шекарасында кеейіп, р жаынан жгеншік шбрышын, trigonum habenulae, тзеді. Жгеншік шбрышы алдыы шетінде милы жолаа, stria medullaris thalami, жаласады.

Эпиталамусты (арты) днекер, commissura epithalamica (posterior), клдене баытта бір ми сыарынан екіншісіне баратын, эпифизді алдында жне тмен жаында орналасан нерв талшытарыны жіішке (1 мм-ге дейін) сабаы. Ол ортаы ми субырыны алдыы тесігіні стінде шінші арыншаны арты абырасында орналасады. Жгеншік днекері мен эпиталамусты днекерді аралыында томпа дене ылы, recessus pinealis, жатады.

Таламусасты аймаы (гипоталамус), hypothalamus, ызметтік мні ртрлі жне эмбрионды шыу тегі бірдей емес рылымдарды біріктіреді. Оан жп емізіктрізді денелер, ср тмпе, йыш, гипофиз, кру жолы мен оны иылысы жатады.

Емізіктрізді дене, corpus mamillare, – арты тесіктелген зат пен ср тмпені арасында орналасатын, жартылай шартрізді жп рылым. Емізіктрізді денелер миды а затыны абатымен жабылан, ішінде иіс сезуді ыртысастылы орталыы болып табылатын ядро орналасады.

Ср тмпе, tuber cinereum, – ортада орналасатын та рылым. Алдынан сhiasma opticum жне артынан емізіктрізді денелер арасында жатады. Тменгі жаында абырасы жа, уысты рылым йыша, infundibulum, жаласады. йыш жіішкеріп барып гипофизге, hypophysis, жаласады. Гипофиз ызметі бойынша эндокриндік жйеге жатады. Ср тмпе уысы жоары жаынан таламусаралы саылаумен байланысып, екеуі бірге шінші арынша уысын тзеді. Ср тмпені алдында кру иылысы, chiasma opticum, орналасады. Оны алдыы жне жоары жаында фронтальды баытта орналасып, сйелді денені стмсыына жаласатын жа, шекаралы табаша, lamina terminalis, теді. Кру иылысы, кру жолына, tractus opticus, жаласады. Шекаралы табашаа артынан – алдыы днекер, comissura anterior, жанасып жатады.

Гипоталамуста вегетативтік нерв жйесіні симпатикалы жне парасимпатикалы бліктеріні ызметтерін реттейтін орталытар - ядролар трінде орналасады. Бдан баса ядролар лкен ми ыртысы мен жлынды бір-бірімен байланыстырып трады.

шінші арынша, ventriculus tertius, эпендимамен апталан жіішке ортаы саылау. шінші арынша артынан ортаы миды субырымен, ал алдынан жп арыншааралы тесіктер арылы о жне сол бйір арыншалармен байланысады. шінші арыншаны алты абырасын ажыратады. Бйір абыралары таламустарды медиалды беттерімен жне меншікті гипоталамуспен тзілген. Оларды бір-бірінен таламусастылы жлге, sulcus hypothalamiscus, бліп трады. Меншікті гипоталамуса ортаы миды жамылысы жаласады. Алдыы абырасы шекаралы табаша, алдыы днекер жне кмбез бааналарынан тзілген. Кмбез баанасы мен таламусты алдыы тмпешігіні арасында арыншааралы тесік (Монрой тесігі), foramen interventriculare, орналасады. Бл тесік арылы III арынша бйір арыншаларымен байланысады. Арты абырасы тарылан, жген днекерінен, арты днекерден, оны астындаы ортаы миды субырынан тзіледі. Жоарыда аталандай, жген днекері мен арты (эпиталамусты) днекерді аралыында, эпифизге енетін кішкене томпаты ыл, recessus pinealis, жатады. шінші арыншаны тбін chiasma opticum, tuber cinereum мен infundibulum, corpora mamillaria, substantia perforata posterior, жартылай pedunculi cerebri тзеді. шінші арыншаны тбінде екі ыл: кру иылысы мен шекаралы табашаны аралыында – кру ылы, recessus opticus, жне йышта –

йыш ылы, recessus infundibuli, Жоары абырасы шінші арыншаны тамырлы негізімен, tela choroidea ventriculi tertii, тзілген. Тамырлы негізді рамына миды клдене саылауы арылы сйелді дене мен кмбезді астынан енетін, миды жмса абыы жне оны астында орналасан эпителийлік табаша кіреді. Оларды ішінде тамырлы рім, plexus choroideus ventriculi tertiі, жатады.

 

Соы ми

Соы ми, telencephalon, лкен ми, cerebrum, мен оны днекерлерінен (сйелді дене, алдыы, арты жне кмбез днекерлері) тзілген. Соы ми омырталылар миыны эволюциясында соынан пайда болып, ертеректе пайда болан барлы нерв рылымдарыны ызметін баылауа алды. Ол мінез-лыты крделірек трлері мен организмні немі згеріп тратын сырты орта жадайына бейімделуін жне организмні ішкі ортасыны тратылыын амтамасыз етеді.

лкен ми, cerebrum, рамына екі ми сыары кіреді. рбір сыарды рамына оларды жамылысы, pallium, (лкен ми ыртысы), а зат, базалды (ыртысастылы) ядролар, бйір арыншалар жне иіс сезу миы кіреді.

 

Лкен ми сыарлары

лкен ми сыарлары,hеmispheriа cerebralis, бір-бірінен бойлы саылау, fissura longitudinalis cerebri, арылы блінген. р ми сыарыны жоары-латералды, медиалды, тменгі беттерін, тменгі-латералды, тменгі-медиалды, жоары жиектерін жне мадайлы, самайлы, шйделік шеттерін ажыратады. Тменгі-латералды жиекті бойымен, оны алдыы жне ортаы штен бір блігіні шекарасында лкен миды латералды шыры, fossa lateralis cerebri, орналасады.

Адамны ми сыарларыны беттерінде, барлы жоары сторектілердегідей зындыы, тередігі жне пішіні ртрлі болып келетін жлгелер, sulci cerebri, орналасан. Жлгелерді арасында лкен ми атпарлары, gуri cerebri, жатады. Ми ыртысыны клемін лкейтетін атпарлар саны мен жлгелер тередігіне байланысты адамны миы баса сторектілердікінен айтарлытай ерекшеленеді.

Е тере ш жлге: жоары-латералды бетте орналасан – орталы жне латералды жлгелер, медиалды бетте орналасан шеке-шйделік жлге р ми сыарын трт: мадайлы, самайлы, шекелік жне шйделік лестерге бледі. Мадайлы лес, lobus frontalis, арты жаынан шеке лесінен орталы жлге, sulcus centralis, (Роланд жлгесі) арылы блінеді. Орталы жлге медиалды бетте, жоары жиекке жаын басталып, оны кесіп тіп, жоары-латералды бетті ортасымен тмен жне ала баытталады да, латералды жлгеге аз жетпей аяталады. Бл жлгені ерекшелігі еш жерде зілмейді жне фронталды жазытыта орналасады. Самайлы лес, lobus temporalis, жоарынан мадайлы жне шекелік лестерден латералды (Сильвий) жлгемен, sulcus lateralis, (Sylvii) блінеді. Бл жлге лкен миды латералды шырынан басталып, ми сыарыны тменгі-латералды жиегіне параллелді жре отырып, арта жне сл жоары баытталады. Шйделік лес, lobus occipitalis, шеке-шйделік жлгеден, sulcus parietooccipitalis, жне оны жоары-латералды беттегі шартты трде алынатын жаласынан арта орналасады. Шекелік лес, lobus parietalis, алдынан – орталы, артынан шеке-шйделік, ал тменінен – латералды жлгелермен шектелген.

Бдан баса р ми сыарында латералды жлге тереінде миды кіші блігі – аралшы, insula, орналасады.

 

Ми сыарларыны жоары-латералды беті.

Мадайлы лес, lobus frontalis.Орталы жлгені алдында жне оан паралеллді жретін орталыалды жлгесі, sulcus precentralis, аттас атпарды, gyrus precentralis, алдыы жаынан шектейді. Мадайлы жоары жне тменгі жлгелер, sulci frontales superior et inferior, орталыалды жлгесінен басталып, алдыа арай бір-біріне жне ми сыарыны жоары жиегіне параллелді жреді. Бл жлгелер мадайлы лесті жоары, ортаы жне тменгі атпарлара, gyri frontales superior, medius et inferior, бледі.

Самайлы лес, lobus temporalis. Самайлы жоары жне тменгі жлгелер, sulci temporales superior et inferior, латералды жлгеге параллелді жре отырып, самайлы лесті жоары, ортаы жне тменгі атпарлара, gyri temporales superior, medius et inferior, бледі. Самайлы жоары атпарды жоары бетінде (латералды жлгені тереінде) ыса самайлы клдене атпарлар, gyri temporales transversi, (Гешль атпарлары) ораласан.

Шекелік лес, lobus parietalis. Орталы жлгені артында, оан параллелді тетін орталыарты жлгесі, sulcus postcentralis, арты жаынан аттас атпарды, gyrus postcentralis, шектейді. Барлы шекелік лес арылы, шамамен оны ортасымен, жоары жиекке параллелді тетін шекеішілік жлге, sulcus intraparietalis, аталан лесті (орталыарты атпардан баса) шекелік жоары жне тменгі лесшелерге, lobuli parietals superior et inferior, бледі. Шекелік тменгі лесшеде латералды жлгені шетін айналатын жиекстілік атпарды, gyrus supramarginalis, жне самайлы жоары жлгені шетін айналатын брышты атпарды, gyrus angularis, ажыратады.

Шйделік лес, lobus occipitalis,жоарыда аталандай шеке – шйделік жлгені арты жаында орналасады. Оны жлгелері мен атпарлары трасыз жне згермелі болып келеді.

Аралшы, insula, немесе аралшыты лес, lobus insularis, эмбрионды даму барысында, лкен миды латералды жлге тереіне енетін жоары-латералды бетіні блігі болып табылады. Аралшы латералды жлгені жиектерін ашанда ана крінеді. Ол ми сыарыны баса бліктерінен дгелек жлге, sulcus circularis insulae, арылы шектеледі. Оны бетінде, жлгелер арылы блінген аралшыты зын атпары, gyrus insulae longus, аралшыты ыса атпарлары, gyri insulae breves, орналасады.

Ми сыарыны медиалды бетінде, facies medialis hemispherii, жекелеген лестерді жлгелері мен атпарларынан баса келесі рылымдарды ажыратады.

Сйелді дене,corpus callosum, – екі ми сыарыны біртектес бліктерін бір-бірімен байланыстыратын, комиссуралы нерв талшытарынан тратын мыты днекер. Сйелді денені буылтыын, splenium, сабауын, truncus corporis callosi, иінін, genu corporis callosi, жне тмен, арта баытталан стмсыын, rostrum corporis callosi, ажыратады. стмсы тменгі жаында шекаралы табашаа, lamina terminalis, жаласады. Сйелді денені клдене талшытары ми сыарларыны тереіне еніп, сйелді дене тарамдарын, radiatio corporis callosi, тзеді.

Кмбез, fornix, сагитталды баытта жретін доатрізді екі а тжден трады жне сйелді дене астында орналасады. Ол миды а затына жатады жне иіс сезу миыны рамына кіреді. О жне сол кмбез орта тсында бір-бірімен осылып кмбез денесін, corpus fornicis, ал алдынан жне артынан екіге блініп, алдыы жаында - corpora mammillaria-мен байланысатын кмбез баанасын, columnae fornicis, ал арты жаында кмбез аяшасын, crura fornicis, тзеді. Кмбез аяшасы таламусты айналып, о жне сол бйір арыншаларды тменгі мйіздеріне теді де, гиппокамп шашаына, fimbria hippocampi, ауысады. Кмбез аяшаларыны арасында splenium corpopis callosi дегейінде клдене нерв талшытары тріндегі кмбез днекері, comissura fornicis, тзіледі. Бл днекер о жне сол гиппокамптарды осады. Кмбез бааналарымен, сйелді дене с тмсыыны аралыында алдыы днекерді, comissura anterior (rostralis), ажыратады. Бл днекер о жне сол жатаы алдыы тесіктелген затты жне екі жатаы гиппокамп жанындаы атпарларды бір – бірімен осады.Екі днекер де иіс сезу миына жатады.

Млдір ала табашасы, lamina septi pellucidi, сйелді дене мен кмбез баанасыны арасында тартылып трады. Бл табаша бйір арыншаны бйір мйізіні медиалды абырасын райды. О жне сол табашалар бір-бірімен тыыз жанасып млдір аланы, septum pellucidum, тзеді.

Сйелді дене жлгесі, sulcus corporis callosi, сйелді денені оршап жатады, бл жлге тменгі жаында гиппокамп жлгесіне, sulcus hippocampi жаласады. Сйелді дене жлгесінен жоары жне оан параллелді белдеулік жлге, sulcus cingyli, жатады, ол арты жаында екіге: жоары арай кететін белдеулік атпарды жиектік блігі, pars marginalis sulci cinguli мен шекеастылы жлгеге, sulcus subparietalis, блінеді. Белдеулік жне сйелді дене жлгелеріні аралыында белдеулік атпар, gyrus cinguli, орналасады.

Белдеулік атпар арты жаынан сйелді дене буылтыын айналып, белдеулік атпарды ылтасын isthmus gyri cinguli, тзеді де, миды тменгі бетінде гиппокампжанындаы атпара gyrus parahippocampalis, ауысады. Белдеулік атпар ылта жне гиппокампжаындаы атпар шеуі кмбездік атпарды, gyrus fornicatus, тзеді.

Шеке-шйделік жне жлге, sulcus parietooccipitalis пен белдеулік жлгені жиектік блігіні аралыында сына алды ,precuneus, орналасады. Ми сыарыны медиалды бетіндегі орталыалды атпарды орталыарты атпарына ауысатын аймаы орталыжанындаы лесше ,lobulus paracentralis, деп аталады.

Шйделік лесті медиалды бетінде горизонталды баытта тере топшылы жлге ,sulcus calcarinus, теді. Ол шекеастылы жлгеден басталып, ми сыарыны шйделік шетінде аяталды. Ми ыртысыны топшылы жне шеке-шйделік жлгелерімен шектелген блігі сына ,cuneus, деп аталады. Топшылы жлгені астында тілдік атпар, gyrus lingualis, орналасады.

Соы лкен миды тменгі беті.Бл беттегі негізгі анатомиялы рылымдары «Миа жалпы шолуда» сипатталды. лкен миды бойлы саылауы мен иіс сезу жлгесіні аралыында тзу атпар, gyrus rectus, орналасады.Оны латералды жаында кзялы жлгелермен, sulci orbitalis, блінген бірнеше кзялы атпарлар, gyri orbitales, жатады.

Шйделік жне самайлы лестерді тменгі бетінде, гиппокампжанындаы атпарды, gyrus parahippocampalis, латералды жаынан шектейтін жанама жлге, sulcus collateralis, теді. Гиппокампжанындаы атпарды алдыы иілген шеті ілмек, unсus, деп аталады. Жанама жлгені латералды жаында шйде-самайлы медиалды атпар,gyrus occipitotemporalis medialis, орналасады. Бл атпарды латералды жаынан шйде-самайлы жлге, sulcus occipitotemporalis, шектейді. Осы жлгені сыртында шйде-самайлы латералды атпар, gyrus occopitotempralis lateralis, жатады. лкен миды тменгі-латералды жиегі аталан атпарды тменгі самайлы атпардан бліп трады.