Нарыыны реттеу

Масаты:

«азастан Республикасыны баалы ааздар нарыын реттеу» тсінігін зерделеу, баалы ааздар нрыындаы туекелдерді пайда болуына сер ететін туекелдер мен факторларды крделі сипатын ашып крсету. Сонымен атар, зін зі реттеуші йымдарды трлерін, ызметтері мен міндеттерін айындап крсету.

Лекция жоспары:

1. Баалы ааздар нарыы пайда болуыны ыты негіздері

2. азастан Республикасыны баалы ааздар нарыын реттеу, жне оны трлері

3. зін - зі реттеу йымдары

Таырыпты негізгі ымы:

Кез – келген заны мазмны оамда орын алып жне одан рі дамып келе жатан экономикалы былыстара сай болуы шарт. Себебі ыты нормаларды шыару белгілі–бір экономикалы мдделерге ызмет крсетуге баытталан. азастан халы шаруашылыын дамытуды «кеістік» лгісінен экономикалы еркін ркендеуіні нарыты лгісіне ту кезі ыты негіздерді тбегейлі реформалау арылы нарыты атынастарды дамытуа жол ашатын за шыаруды ажет етеді. лбетте бндай реформа жргізуді масаты – осы трыда тіпті жаа за шыару емес, революцияа дейінгі Ресей империясы мен Кеес мемлекеттеріні жаа экономикалы саясат кезінде орын алан ыты институттарды алпына келтіру жне нарыты лгімен дамыан ркениетті мемлекеттерді тжірибесін йреніп, оны мемлекетімізді экономикасын реттеуге бейімдендіру.

Баалы ааздар нарыын ыты амтамасыз ету деген мемлекеттік органдарды баалы ааздар айналысы тиімді жне маыналы болуы шін белгілі–бір жадай жасайтын задар шыару. Сол задарды мемлекет мддесі мен халы керегін анааттандырып, нарыты атынастара бер алан оамны обьективті экономикалы талаптарына сай келуі. азіргі кезде азастанны задарына мемлекетімізді егемендік аланнан бергі шыан задар, Президентті жарлытары жне кіметті аулылары, сонымен атар Баалы ааздар жніндегі лтты комиссияны ыты актілері жатады. Баалы ааздар нарыын ыты ережелермен амтамасыз ету мселесіне ашалы арыз міндеттемелеріні айналысы жне белгілі бір йымды–ыты трде рылан шаруышылы субьектілерін басару мен оларды меншігіне атынасу ыы кіреді. Баалы ааздар нарыындаы мліктік ы олар туралы шыан задарда крсетілген ерекше жатпен расталады. Ол жат баалы ааздардеп аталады.Біра оларды кейбірі азаматты–ыты атынастармен расталанымен баалы ааздар нарыына айналыса тспейді. Мыс., азастан задары бекіткен – ипотекалы куліктер, сол сияты коносамент жне тауарларды орналастыру жаттары тауар нарыына айналыса тседі. Ал баалы ааздар нарыы аржы нарыыны рамдас блігі. аржы нарыы капитал нарыы мен аша нарыынан ралатындытан бл жерде осы аталан екі нарыты ыты амтамасыз етілуі сз болады.

Баалы ааздар туралы азіргі азастан задары біраз кезенентті.

1917 жылы азан революциясына дейін азастан Ресей империясыны бір блігі боландытан XVIII-XIX асырларда аза даласында азаматты жне сауда атынастары орысты саудалы–ыты ережелерімен реттелеуі. Революциядан кейінгі Кеес кіметіні алашы ожылдытарында аталан атынастар РСФСР–ды азаматты задарымен жргізіледі. Сол кезде баалы ааздарды айналысына толы ыты ммкіндіктер туызан жаа экономикалы саясата байланысты шыарылан задар болды. Атап айтанда, аша нарыында вексель жне чектер, яни ыса мерзімді тлем ралдары сауда келісімінде кеінен олданылады. Олармен атар тауарларды сатау, жылжымайтын мліктерді сатып алу–сату келісімдерінде оймала, кепілдік куліктер жне т.б. баалы ааздар олданылады. За жзінде баалы ааздар туралы жалпы ам боланымен, бл айтылан ааздарды ндірісті йымдастыру шін аражат жинауа ммкіндігі жо. Ал негізгі баалы ааздарды, яни акциялар мен зады тлаларды облигацияларын шыаратын жне ор биржалары мен баалы ааздар нарыыны ксіби делдалдары (дилерлер мен брокерлер) туралы ыты негіз болмады. Себебі делдалдар социализм мен коммунизм идеаларына жат элементтер есептелді.

1977 жылы абылданан КСРО Конститутциясында да жеке меншік, еркін ксіпшілік іс–рекеттері арамаандытан айналыма акциялар, облигациялар шыаратын акционерлік оамдар жне баса шаруашылы ксіпорындары мен серіктестік ру туралы ы болан жо. Алайда, мемлекетті «з ішінде» айналыма тсетін облигациялар шыарылып, олар баалы ааздар деп аталды. Мемлекетке де облигация шыарылып, аша тарту халыа да облигацияны сатып алып, аз болса да не проценттік сім, не тыс алу тиімді болды. Біра ол облигацияларды олдан–ола тіп, сатып –сатыр алу айналысы, яни баалы ааздармен «ойын» йымдастыратын ызыушушылы, ынта болмады. Себебі, мнда азаматты ыты негізі – келісім еркіндігі саталан жо, яни облигациялар міндетті трде кшпен жалаыны бір блігіні орнына берілді.

Дегенмен КСРО сауда–есеп айырысуында тлем аржысы ретінде вексельдер, чектер жне сол сияты тлем ралдарын кеінен пайдаланды.

За шыаруды келесі кезеі– экономиканы айта ру идеасы ндірісті осымша инвестиция кздерін табу ксіпшілікті тиімділігін арттыру, сол сияты азаматтарды з бетімен шаруашылы жргізуге ызыушылыын арттыратын механизмін ру жолдарын табу керектігін мезеді. Осы кезде КСРО министрлер кеесі 1990 жылы 19 маусымдаы шешімі «Баалы ааздар туралы» ережені бекітті. Одан кейін 1991жылы 31 мамырда Кеес Одаы жне Одатас республикалар жаа Азаматты Задарды негіздерін абылдады. Оны толы бір тарауы баалы ааздар туралы ымына жне трлерін сонымен атар баалы ааздарды баса біреуге беру ережесін бекітуге арналан. Баалы ааздар туралы дл осы Негіздер 1993 жылды 30 атарында аза КСР–іні Жоары кеесіні «Экономикалы реформа жргізу кезінде азаматты ыты атынастарын реттеу туралы» аулысы азастан Республикасыны Азаматты Кодексін абылдаанша з кшінде болды.

азастанда 1990-1994 жылдары баалы ааздар шыарып жне оларды нарыта сатуа ммкіндік беретін жларыда айтылан Азаматты задарды негіздерінде бір сыпыра ыты актілер абылданды. Олар:

· 1991 жылды 21 маусымындаы «Шаруашылы серіктістіктері жне акционерлік оам туралы» аза КСР–іні акционерлік оамдар жне жауапкершілігі шектеулі серіктістіктер рып, оларды аржыландыру шін акциялар мен облигация шыаруа ммкіндік беретін за;

· 1991 жылы 11 маусымдаы «Баалы ааздар айналымы жне ор биржасы туралы» баалы ааздарды шыаруды реттеуге, оларды тіркеуге, баалы ааздар нарыындаы делдалды ызметті лицензиялауа, ор биржасын руа жне оны жмыс істеуіне рсат беретін за;

· 1991 жылды 13 арашасындаы аза КСР–іні Министрлер кабинетіні аулысы бекіткен «баалы ааздар туралы» ереже шыарылатын баалы ааздарды трлеріне жне оларды райсысында жазылатын малматты белгіледі;

· Осы нормативті актілер негізінде шыарылан ережелер жиынтыы мемлекеттік баалы ааздарды шыару, зады тлалар шыаран баалы ааздарды эмиссиясын мемлекеттік тіркеу жне баса да жаттарды шыару тртібін белгіледі;

· Млікті мемлекет меншігіне алу жне жекеменшіктендіру арылы ксіпорындарды акцияландыру, сол сияты инвестициялы орларды жмысын реттеу туралы бірсыпыра задар мен ережелер;

· Вексельдер, банктік (депозиттік) сертификаттарды шыаруды жне оларды айналыма тсіруді, сондай – а банктік ызметтерді реттейтін аза КСР–ы мемлекеттік банкті ережелері.

Сол жылдары кейбір акционерлік оамдар алашы акцияларын шыарып, оларды айналыса тсірді. Сонымен бірге ор биржалары жне тауарлы–ор биржалары рылды. Баалы ааздар нарыыны алашы ксіби мамандары пайда бола бастады. Шыарылан актілерді олдануды нтижесінде азастанда баалы ааздар нарыын алыптастыру идеасын іске асыруды алашы адамдары жасалып, бл жйеде аз да болса тжірибе жинатап жне оны мнін тсіндіруге ммкіндік туындады.

з тжірибеміз баалы ааздар нарыында мемлекетті атарытан рлін крсетті. Бір уаытта ол рі баалы ааздарды эмитенті, рі инвесторы, рі баалы ааздар нарыын реттеуші жне ондаы атынастарды баылаушы субьект ретінде зіні ртрлі органдары ретінде атынасады. Айта кететін жйт, мемлекеттік орган баса жапен рі «ойына» атысушы, рі зіне де ойына баса атынасушыа да ойынны ережесін шыауына ыы жо. Сондытан 1994 жылды 20 наурызындаы Республика Президентіні «Баалы ааздар нарыын алыптастыру шаралары туралы» жарлыы баалы ааздар нарыындаы атынастарды реттейтін жне баылайтын мемлекеттік орган ретінде баалы ааздар жніндегі лтты комиссиясыны ережесінбекітті.

Бл жарлы 1991 жылы: «Баалы ааздар айналымы жне ор биржасы туралы» Зады жне «Баалы ааздар туралы» Ереженіжойды. 1994 жылды алты айы бойы азастанны баалы ааздар нарыы ыты амтамасыз етілмеген жадайда алды. Тек 1994 жылды 3 азанындаы Министрлер Кабинетіні аулысымен «Баалы ааздар туралы уаытша ереже» бекітілді. Ол азастан баалы ааздар нарыын дамытуды ыты негізі ретінде 1995 жылды суіріне дейін пайдаланылды. 1995 жылды атарында Республика Президенті Баалы ааздар жніндегі лтты комиссиясыны траасымен оны трт мшелерін бекітуі жне осы мемлекеттік органны атару комитетіні рылуы баалы ааздар нарыын алыптастырудаы асулы кезе болды. Дл осы уаыттан бастап лтты комиссия зіне бекіткен ызметтерді атаруа кірісті.

Сйтіп, 1995 жылды суірінен азастанда баалы ааздар нарыын дамытуды жне оны ыты негіздерін алауды азіргі кезеі басталды. Осы кезде негізгі нормативтік – ыты актілер абылданып, Алматы аласында салтанатты жадайда Орталы Азия ор биржасы ашылды.

Баалы ааздар нарыын реттеудеген оан барлы атысушыларды іс–рекетін жне оларды арасында операцияларды тртіпке келтіруге баытталан оам кілетіні ызметі. Нарыа атысушыларды іс–рекетін екі жаты – ішкі жне сырты – реттеуге болады. Ішкі реттеу деген осы йымны, оны блімшелері мен ызметтеріні з ызметінде йымны жарысын, ережелерін жне т.б. іс–рекетін айындайтын ішкі нормативтік жет талаптарын орындауы. Сырты реттеу деген осы йымны з ызметінде мемлекетті баса да йымдарды, халыаралы келісімдерді нормативтік актілерін орындауы.

Кез–келген баалы ааздар нарыын тікелей немесе жанама трде сауда–саттыа барлы атысушыларды – эмитенттерді, инвесторларды ксіби делдалдарды, нары инфрарылымы йымданыны ызметін тртіпке келтіретін укілетті органдар реттеп отырады. Реттеуді трлері :

· Мемлекеттік реттеу, онымен ызмет бабына реттеу функциясы кіретін мемлекеттік органдар шылданады;

· Нарыты зін–зі реттеуі, немесе баалы ааздар нарыына ксіби атысушыларды з йымдарыны ызметін реттеуі. Жалпы мемлекетті немесе нарыты ксіби мамандарыны з реттеу ызметін бастауыны е алашы себебі баалы ааздар нарыыны кейбір іс–рекеттеріне алы бара топтарыны арсылыы болып табылады;

· оамды реттеу, яни нарыты оамды пікір арылы реттеу.

Таратып айтанда, баалы ааздар нарыындаы кейбір іс–рекеттер мемлекетті немесе нарыа ксіби атысушыларды реттеу рекеттерін жргізуіне негізгі себепші болуы ммкін.

лемдік тжірибеде баалы ааздар нарыын мемлекеттік реттеу екі трлі жолмен жргізіледі: мемлекеттік органдар укілі атысумен тікелей араласу, сонымен атар іс–шаралар арылы нарыа жанама араласу.

Тікелей араласушараларына мыналар жатады:

· Баалы ааздар нарыы мселелері жнінде за шыаратын кілетті органдарды жмысы;

· Осы мселелер бойынша атарушы кімет органдарыны аулылары мен бйрытары;

· Баалы ааздар нарыыны жмысына жаа ережелер енгізетін немесе ескілерін згертетін баса да мемлекеттік органдарды іс–шаралары. Негізінен бл баалы ааздар нарыына атысушылара лицензия беру, баалы ааздарды кейбір трлеріні айналысына шек ою немесе оны тотату, баалы ааздарды тіркеу жне с.с. жмыстар.

Жанама араласутетіктеріне мыналар жатады:

· Несие шін процент млшерін згерту арылы айналымдаы аша массасын жне несие клемін мемлекеттік баылау;

· Мемлекеттік салы саясаты;

· Депозиттерге, несиелерге, арыздара кімет кепілдігі;

· арыз капиталы нарыына мемлкетті араласуы (азынашылы облигацияларды, вексельдерді, орта жне за мерзімді баалы ааздарды, мемлекеттік органдарды міндеттемелерін жне с.с. шыару) арылы мемлекет пен корпорацияларды арасындаы несие шін тікелей бсекені тууы;

· Мемлекетті сырты экономикалы саясаты (шетел валютасы мен алтын операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру жне с.с. жмыстарды реттеу);

· Мемлекетті сырты экономикалы (саяси байланыстарды лайту немесе шектеу жне с.с.) іс–шаралары.

Баалы ааздар нарыын реттеу мемлекеттік органдара, не арнаулы йымдара (баалы ааздар жніндегі комиссияа), не аржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталы) банкке жктеледі. Мысалы, АШ–та тиісті задарды шыарып, оларды орындалуын тексерумен конгрессте рылан баалы ааздар жне ор биржалары туралы комиссия шылданса, Жапонияда бл сратар аржы министрлігінде аралады.

Реттеуші органдар инвесторларды аржысын орауа баытталан негізінен ш ызмет атарады.

Біріншіден,нарыта шаруашылы субьектілері ретінде ызмет істейтін барлы баалы ааздар нарыына атысушыларды, сонымен атар, баалы ааздаратікелей атысы бар ызметкерлерді тіркеу. Тіркеулен тетін барлы кандидаттар аржы жнінен белгілі бір талаптара сай болуы ажет, яни оларды керекті млшерде з капиталы боланы жн. Инвесторларды мддесін орау масатында, детте тіркеуші органдар тіркеуден ткізбеу ыын алады.

Екіншіден,экономиканы барлы субьектілерін наты хабарлармен амтамасыз ету.Ол детте, баалы ааздарды шыару мен оны шыарушылар туралы оны аны та толы хабар беретін эмиссия проспектін шыарумен жзеге асырылады. Оан алдын–ала белгілі бір адамдар ана біліп жне тек соларды арасында орналастыратын жеке баалы ааздар осылмайды. Одан баса эмитенттер баралы апарат беттерінде немі аржы есебін, фирманы баса адамдары туралы згерістерді жариялап труа міндетті.

шіншіден,институционалды органдар баалы ааздар нарыын тексеру жне ондаы ы тртібін сатау ызметімен де айналысады. Бл органдарды кілі за бзышуларды кез–келгенін тексеріп, кінлілерге кімшілік шара олданып, істерін сота беруге ыы бар. Ол шін олара, мысалы, баалы ааздара жне аша аражатына тыйым салуа, жаттарын алуа жне с.с. лкен кілеттілік берілген.

Баалы ааздар нарыын реттеу мемлекеттік е маызды міндеттері:

· Нарыа атысушыларды ызмет етуіне нары ережесіне сай жадай жасау;

· Нарыа атысушыларды кейбір жатарды алаяты, арамды жне ылмысты іс–рекеттерінен орау;

· Баалы ааздара сраныс пен сыныс негізінде ашы баа белгілеу процесін амтамасыз ету;

· Ксіпкерлікті ынталандыратын тиімді нарыты алыптастыру жне рбір туекел бара–бар сыйлы беру;

· Белгілі бір оамды нтижеге жеткізетін баалы ааздар нарыыны лтты моделін ру

Баалы ааздар нарыын реттеуді масаты– баалы ааздармен келісімге келушілерді зады мдделері мен ыын сатауды амтамасыз ету. Мемлекетті мндай айрыша статуса ие болуы ол баалы ааздар нарыында е ірі эмитент, рі инвестор (ксіпорындар мен банктерді баалы ааздарындаы мемлекеттік акцияларды бумасы) болуына байланысты туындайды. Сондай–а, баалы ааздар нарыына ызмет крсететін аржы институттарыны ісін баыттау мен реттеу мемлекттік органдара жктелген. Оларды е негізгісі – 1995 жылы Президентті «Баалы ааздар жне ор биржасы туралы» жарлыына сйкес ралан Баалы ааздар жніндегі лтты комиссия.

ор нарыын мемлекеттік реттеу органыны негізгі атаратын ызметтерітмендегідей:

· Баалы ааздар нарыын дамыту Бадарламасын дайындау жне орындау;

· ор нарыын реттейтін задар мен нормативтік актілерді жобасын дайындау;

· Баалы ааздар нарыын дамыту Бадарламасын орындау шін мемлектті аржылы, техникалы жне йымды ресурстарын шоырландыру;

· Баалы ааздар нарыында адаалауды жне баылауды амтамасыз ету:

· ор нарыына мамандар дайындауды мемлекеттік жйесін ру;

· Баалы ааздар нарыыны инфрарылымын руа рекет жргізу.

азіргі кезде баалы ааздар нарыын реттеумен жне адаалаумен айналысатын укілетті орган – ол 2004 жылы рылан аржы нарыы жне аржы йымдарды мемлекттік реттеу жне адаалау Агенттігі.

Агенттікті негізгі атаратын ызметтерімыналар:

· Баалы ааздар нарыын дамытуды мемлекеттік саясатын жне занамалы базасын дайындау жне орындау;

· Белгіленген масата (негізінен макроэкономикалы) жету шін аржы ресурстарын (мемлекеттік жне жеке) шоырландыру;

· Нарыа атысушылар шін «ойын тртібін» белгілеу;

· Нарыты ксіби мамандары мен нары клиенттері шін аржылы тратылы пен нарыты ауіпсіздігін баылау;

· Нарыты жадайы туралы апарат жйесін ру жне оны инвесторлар шін ашытыын амтамасыз ету;

· Инвесторларды шыыннан орау жйесін ру жне т.с.с. ызметтер.

зін–зі реттеуші йымдар– ол баалы ааздар нарыыны ксіби атысушыларыны нарыты кейбір іс–рекетін реттеу масатында ерікті негізде йымдасан коммерциялы емес жне мемлекеттік емес ассоциация немесе ода тріндегі рылымдар.

зін–зі реттеуші йымдар з шыынын зі тейтін аидамен ызмет крсетеді. Оны аржысы мшелеріні тлеген жарнасынан, ртрлі тлемдерден, мліктерін пайдалананнан тскен тсімнен, крсеткен апаратты, кеес беру жне баса да ызметтерінен алан аражаттарынан рылады.

Бндай йымдарды негізгі ызметтері:

· Баалы ааздармен жргізілетін операцияларды жалпы ережелері мен стандарттарын дайындау;

· Ксіби атысушыларды жне клиенттерді мддесін орау;

· Ксіби атысушылар тиімді ызмет етуі шін жадай жасау.

зін–зі реттеуші йымдарды ытары:

· Ксіби ызмет жне нарытаы операцияларды стандарттары мен міндетті ережелерін дайындау;

· Кадрларды ксіби дайындыын амтамасыз ету, осы нарыа атысушылар шін міндетті талаптарды бекіту;

· Нарыа атысушыларды бекітілген нормативтер мен ережелерін орындалуын баылау;

· Нарытаы апаратты ызметті орындау;

· Мемлекеттік басару органдарында нарыа атысушыларды мддесін орау жне олармен байланысты амтамасыз ету.

зін–зі реттеуші йымдарды белгілері:

· Ерікті бірлесу;

· йыма мшелік, яни оны мшесі – ол баалы ааздар нарыыны ксіби атысушысы;

· йым ызметін жне йымны зін–зі реттеуін йымдастыру, атысушыларды ызмет ережесін бекіту;

· Мемлекетпен арым–атынас орналастыру, ол– мемлекет зіні реттеушілік ызметіні бірсыпырасын йыма беруі.

Бндай ерікті йымдар мемлекеттік реттеуді кейбір жетіспеу жадайлары кезінде рылып, кейбір ассоциация мшелеріні кесірінен баалы ааздар нарыына атысушылара нсан келтіргенін тексереді. Сонымен, маманданан йымны баалы ааздар нарыыны дрыс ызмет етуіне баытталан іс–рекеттері кп жадайларда осы трыда мемлекет мддесімен сай келеді.

лемде аржы нарыында зін–зі реттеутін йымдарды бірнеше трі бар. Олар:

· Халыаралы йымдар(мысалы, халыаралы ор биржаларыны йымы).

· лтты йымдар.детте рбір мемлекетте аржы нарыыны ксіби мамандарыны мддесін орайтын зін–зі реттеуші йымдар алыптасады.

· Айматы йымдар. Олар айматы тйыталан нары боланда ана йымдасуы ммкін.

Сондай–а зін–зі реттеуші йымдар здеріні мддесін орау масатында з эмитенттеріні, институционалды жне жеке инвесторларды йымдарын рады. Бндар йымдар баалы ааздар нарыында ызмет крсету шін зіні ережелері мен стандарттарын дайындайды.

азастан Республикасында азіргі кезде зін–зі реттеуші йымдарды ызметін адаалаумен жне оларды рылуын баылаумен аржы нарыы мен аржылы йымдарды реттеу адаалау Агенттігі шылданады.

азастанда е алашы за жзінде рылан зін–зі реттеуші йым – азастан ор биржасы.Ол баалы ааздар нарыын баылаумен атар оан атысушыларды іс–рекеттерін реттеутін біртектес ереже шыарып, оны орындалуын ата адаалайды. Келесі зін–зі реттеуші йым – 1999 жылы 13 арашада баалы ааздар жніндегі лтты комиссияны директорлар кеесіні аулысымен рылан – Активтерді басарушылар Ассоциациясы. Оны атаратын міндеттері:

· Зейнетаы активтерін басару компаниясыны тиімі ызмет етуі шін жадай жасау;

· Жинатаушы зейнетаы орларыны зейнетаы активтерін инвестициялы басару бойынша ызмет крсету нарыында еркін бсекелестікті дамыту;

· Ксіпкерлік дептілікті сатау жне ызмет крсету стандарттарын дайындау;

· Ассоциация мшелеріні зады мдделерін орау іс–шараларын амтамасыз ету.

Ассоциацияны йымды–басару рылымы мыналар:

· Мшелеріні жылды жиналысы;

· Директорлар кеесі;

· Басарма;

· Тексеру комиссиясы;

· Траты ызмет крсететін комитеттер.

Ассоциация з мшелеріні тізімін жргізеді. Тізімде рбір ассоциация мшесіні фирмалы атауы жнінде апарат жне мекен–жайы, оны ассоциациясындаы кілі туралы жне ызмет істеушілерді мамандыы туралы малматтар, сондай–а баалы ааздар нарыына ксіби атысушыларды лицензиясыны мліметтері крсетіледі.

Ассоциация мшелері рбір тосан сайын атаран ызметі туралы баралы апарат ралдарында жариялап, содан со ш жмыс кнінен кешіктірмей зін–зі реттеуші йыма мына мліметтерді беруі тиіс:

· з активтері мен зейнетаы активтеріні жадайы туралы;

· таза зейнетаы активтері мен ондаы згерістер туралы;

· бухгалтерлік баланс жне аржылы–шаруашылы ызмет туралы есеп.

Ассоциация мшелері аржылы жыл ткен со зін–зі реттеуші йыма жылды аржылы есеппен оса, ткен жылды аржылы есепті тексергені туралы аудиторлы орытындыны беруі тиіс.

зін–зі реттеуші йым ретінде 1998 жылды екінші тосанында тіркеушілер азастан реестрстаушыларыны Ассоциациясы рды.

Бл ассоциацияны міндеттері:

· реестрстаушыларды мддесін білдіру жне ызметін біріктіру;

· ассоциация мшелеріні жалпы мддесін орауды амтамасыз ету;

· азастан баалы ааздар нарыын дамытуда мемлекеттік органдара кмектесу;

· Реестрстаушылар ызметіні стандарттарын дайындау.

орыта айтанда, азіргі кезде азастан баалы ааздар нарыын баылаумен жне реттеумен шылданатын зін–зі реттеуші йым трінде рылан – азастан ор биржасы, активтерді басарушылар Ассоциациясы жне азастан реестрстаушыларыны Ассоциациясы нарыа атысушылара ызмет крсетуде. Алайда, оларды занамалы негізгі толы арастырыланымен, отанды нарыты тарихи алыптасан дстрі жо жадайында жне баалы ааздар нарыыны алашы пайда болу жне алыптасу кезінде нарыты инфрарылым жан–жаты ке ауымды жмыс атаруда деуге ертерек.

дебиеттер:

1. азастан Республикасындаы баалы ааздар нарыы бойынша нормативті-занамалы актілер жинаы. 2 томды -1997, 1999 жж.

2. Баян Кшенова «Баалы ааздар нарыы жне биржа ісі» оу ралы. – Алматы 2007.-374 бет.

3. Ануарбеков, Шарипбаев А.А. Справочник по ценнам бумагам в Республике Казахстан. Алматы – 1995 ж.

4. Кулекеев Ж.А., Джексекбаева Л.Н. Государственные ценные бумаги в экономике Казахстана/ учебное пособие. Алматы – 1996ж.

5. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы – 1996 ж.

6. «азастан Республикасыны аржы секторын дамытуды 2007-2011 жылдара арналан тжырымдамасы туралы» азастан Республикасы кіметіні 2006 жылы 25 желтосандаы № 1284 аулысы

Теориялы білімдерді баылау сратары:

1. азастанда баалы ааздар нарыыны ыты негіздері ай уаытта рыла бастады?

2. Баалы ааздар нарыын алыптастыру мен дамытуда задара адай згерістер енгізілді жне андай жаа задар абылданды?

3. Баалы ааздар нарыыны пайда болу себептері?

4. Баалы ааздар нарыын реттеу деген ым. Оны трлері?

СОЖ на арналан тапсырма:

4. Реттеуші органдарды атаратын ызметі?

5. Баалы ааздар нарыыны лгілері андай? Оларды бір бірінен айырмашылыы?

Таырып: Акция

Масаты:Акция туралы ымды тереірек ашу жне оны трлерін айындау.

Лекцияны жоспары:

Акция ымы, акция ны

2. Акцияны негізгі трлері

Дивиденд алу трлері

Таырыпты негізгі ымы:

Акция – акционерлерді оамдаы лесін немесе меншігін куландыратын баалы ааз. Ол иемденушісіне оам капиталыны, млкіні, кірісіні бір блігіне за жзінде меншік ыын береді. оам анша уаыт жмыс істеп трса, акция да сонша уаыт олданылады, яни акция – олдану мерзімі шектеусіз баалы ааз. Біра, осы уаыт ішінде акцияны иесі сан рет згеруі ммкін. Акционер оны екінші нарыта сатуына болады.

Акцияда жазылан сома оны крсетілген (номиналды) ны деп аталады. Крсетілген н оамны жарылы капиталыны бір акцияа шаандаы баасын білдіреді. Алайда, акцияны шыаран оам оны наты баасы андай болатынына кепілдік бермейді. Наты бааны тек нары айындайды. Нарытаы акцияны сатып алу – сату баасын акцияны баамы (курсы)деп атайды. Бл баа акцияда жазылан баадан згеше: ол крсетілген ннан жоары да, тмен де болуы ммкін. оам таратылан жадайда акционерлерге тиісілі оны млкіні лесі акцияны номиналы мен санына пропорционалды есептеледі.

Акционерлік оам рыланда оны акциялары жарылы капитала осан салымына те клемде рылтайшылар арасында орналастырылады. Сйтіп акция:

· Жаадан акционерлік оам рып, оны жарылы капиталын арыптастыранда;

· Меншікті акцияландыранда, яни ксіпорынды акционерлік оам ретінде айта ранда;

· оамны жарылы капиталын осымша морайтанда шыарылады.

Жарылы капитал деген шыарылан акцияларды бастапы жиынты ны. Ол, з кезегінде, айналымдаы капитал (жай жне артышылыты акциялыр) жне оамны портфелінде алан баалы ааздар болып блінеді. Оларды оам кез келген уаытта з ойынша пайдалана алады.

Акция белгілі бір жадайда акционерлік оамны з капиталын лайту жне оны инфляциядан орай шін жмсауа болатын баалы ааздарды бірден бір трі.

Акция бір жаынан, бір акционерден басаа беру тсілі бойынша: атаулы жне иесі сынушы болып екіге блінсе, екінші жаынан, оамды басаруа атынасу ыы бойынша – жай жне артышылыты акция деп те екіге блінеді. оам тек зіні жарысында бекітілген акцияларды ана шыара алады.

Атаулы акция – иесі міндетті трде оамны реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында оны анша жне ай уаытта аландыы туралы жазылан акция иесі ана акционер деп есептеледі.

сынушыакциясы – иесіні аты –жні оам ктабында тіркелмеген акция. Кітапта сынушы акциясыны жалпы саны ана крсетіледі.

оама басару жаынан олында атаулы акциясы бар акционер олайлы. Себебі ол акционерлік капиталды жне баалы ааздарды озалысын, сонымен атар баалы ааздарды кейбір акционерлерді олында шоырлануын, оларды бр мемлекеттен кеткенін реттеп жне баылап отыруа ммкіндік береді. Акционерлерді кзарасы трысынан араанда, сіресе, ыса мерзімді мддені кздеген акционерлер сынушы акциясын олдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бндай акцияларды екінші нарыта сатуа еркіндік береді.

оамды басаруа атынасу ыы бойынша акция жай жне артышылыты болып блінеді. Жай акциялардыиеленушілерді оамны тсірген пайдасыны млшеріне байланысты дивидендтер алу ыы, жиналыстарда дауыс беру арылы оамды басаруа атысу ыы жне оам жабылып алан жадайда несие берушілермен есеп айырысаннан кейін млікті бір блігін алу ыы бар. ытар акция млшеріне сйкес клемде жзеге асырылады.

р бір жай акция з иесіне бір дауыс беру лесін береді. йтседе жай акция дивиденд алуа кепілдік бермейді. Себебі дивиденд оамны таза пайдасыны бір блігі, басаша айтанда, дивиденд тлеу пайданы салы тлегеннен алан алдыын блуге негізделген. Дивидендті млшеріне кшті згерістерді сер етуі кездейсо жйт емес.

Артышылыты (преференциалды) акциялар –меншік туралы ерекше сертификат. Олар оам тсірген пайданы дегейіне арамастан з иесіне белгіленген млшерде нерлым наты дивиденд тленуін амтамасыз етеді. Преференциалды акция дауыс ыын бермейді. Ол – дауыссыз баалы ааз. Осыан байланысты берілетін артышылытар дауыс ыы жотыыныорнына тлеу ретінде жреді. Алайда, артышылыты акция иемденуші – акционерлер оамды жабу туралы шешім абылдайтын боланда ана жалпы жиналыса дауыс беру ыымен атыса алады.

Артышылыты акция иемденушісіні мддесін орау шін акцияны осы тр ьойынша дивидендтер басаларданбрын тленеді. Сондытан бл акциялардан грі жай акция иемдену ауіптілеу. Артышылыты акция номинал ны крсетілген жне крсетілмеген болып екіге блінеді. Бірінші жадайда дивиденд акцияны номиналына байланысты процент трінде есептеледі. Ал номиналсыз артышылыты акциялар сирек кездеседі, оларда дивидендті наты ашалы млшері крсетіледі. Акция номиналыны оны нарыты баасына сері жо.

Жай акция бойынша тленетін дивидендтер сияты артышылыты акция бойынша да дивидендтер аымдаы жылда тскен таза пайданы бір блігінен тленеді. оам бл акцияны бірнеше сериясын шыаруы ммкін. рбір сериясыны ртрлі клемдегі артышылыы бар. Олар р сериялы акцияны сертификатында крсетіледі.

Артышылыты акцияларды зі бірнеше тр тармаына: атысушылар жне атыспаушылар, кумулятивті жне кумулятивті емес, айырбасталатын жне айырбасталмайтын болып блінеді. Артышылыты акцияларды аталан трлерін шыару оамны жарысында арастырылады. Акция иемденушілерді артышылытарды пайдалану ммкіндіктері де ртрлі болады. Атап айтанда:

· стеме пайданы блуге атысты;

· Хабарланып, біра тленбеген дивиденд алу ммкіндігіне келешекте атысу:

· Акцияны баса тріне айырбастау ммкіндегі.

атысушылар артышылыты акциясыз иемденушісіне стеме пайданы блуге ммкіндік береді. Басаша айтанда, оам жарысында жай акция бойынша тленетін дивидендті клемі белгіленсе, ал пайда одан жоары болса, онда ол артышылыты акция бойынша тленетін дивидендті млшерін жоарылатады. Оларды арасындаы араатынасын оамны дивидендтер кеесі белгілейді.

атыспаушылар артышылыты акциясы - оны иесі ешуаытта белгіленген дегейден арты дивиденд алуа ыы жо. Егер артышылыты акциялар кумулятивтік болса, онда брын хабарланан, біра кейбір себептермен тленбеген немесе толы тленбеген дивидендтер міндетті трде келесі жылы тленеді. Ол жай акция бойынша дивиденд тлеу хабарланбастан брын жзеге асырылады, яни тленеді. Кумулятивтік емес артышылыты акцияларбойынша тленбеген дивидендтерді келесі жылды дивидендтіне осуа болмайды.

Айырбасталатын (конверсияланатын) артышылыты акцияларз иемденушілеріне кейбір жадайларда (егер олар оам жарысында крсетілген болса ) осы оамны жай акцияларына немесе артышылыты акцияны баса типіне айырбастауына ммкіндік береді. Айырбастау жніндегі жадайлар осы типті акция шыаран кезде жазбаша трде оам кітабында крсетіледі. Ал айырбасталымды емес акцияларз статусын згертуге ммкіндегі жо, яни оларды баса акциялара айырбастауа болмайды.

Артышылыты акцияларды те сирек кездесетін тр тармаыны бірі – дивиденд тлеуі кейін алдырылан артышылыты акциялар.Олар оам рылтайшыларына ана арнап шыарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар бойынша тленетін дивидендті е жоары квотасы тленіп боласын ана беріледі. Содан алпына дивиденд тлеуі кейін алдырылан акция иелеріне блінеді. оамны ісі рлеп трса, бндай акцияларды шыару те тиімді.

Егер оамны жарысында оны директорлары жарылы капиталды руа жеке атысуы керек делінсе, онда – директорлы квотасы акциядеп аталатын артышылыты акцияны арнаулы трі шыарылады.

Дивиденд алу ыы.Дивиденд млшері оамны жылды арды айналымына байланысты аныталады. Оны тосан сайын (р бір ш айда бір) тленуі ммкін. Дивидендті бірнеше трі бар:

· олма – ол тленетін дивидендтер.Бл табысбы блуді е ке тараан трі. Ол бір жай акцияа есептелініп тленеді.

· Мліктік дивидендтер. Бл табысбы блуді мліктік формасы акционерлерді олындаы акция санына пропорционалды аныталады. оам дивидендті бл трін детте зі жабылу кезінде олданылады.

· Акция формасындаы дивидендтер. Бл осымша акциялар акционерлер арасында акционерлерді олындаы брыны акция санына пропорционалды блінеді. Дивиденд тлеуді бл трі оамны зін - зі орап алуын амтамасыз етеді.

олма – ол тленетін дивидендтер балансты активі мен пассивін жне олма – ол аша аражаты озалысы ведомостын тексергеннен кейін ана жзеге асырылады. Дивиденд дрыс тленбеген жадайда оам жауап беруге міндетті. Дивиденд акционер табысыны тек бір ана блігі. Оны екінші блігі акция баасыны згеруіне байланысты алыптасады.

Нарыты экономикасы дамыан елдерде артышылыты акциялар саны, лбетте, барлы акцияларды 10%- нен аспайды. Демек, оам аржысында оларды лесі те тмен. Дегенмен де, артышылыты акцияларды оам ісін басаруда маызды орасан зор. Олар акционерлік оамны жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілерді санын згертпей - а осымша капитал тартуа ммкіндік береді.

дебиеттер:

1.Ильясов К.К., Мельников В.Д. аржы. Оулы. – Алматы, Экономика, 1994

2. Баян Кшенова «Баалы ааздар нарыы жне биржа ісі» оу ралы. – Алматы 2007.-374 бет.

3.Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы – 1996 ж.

4.«азастан Республикасыны аржы секторын дамытуды 2007-2011 жылдара арналан тжырымдамасы туралы» азастан Республикасы кіметіні 2006 жылы 25 желтосандаы № 1284 аулысы

Теориялы білімдерді баылау сратары:

1. Акцияларды жалпы сипаттамасы

2. Акцияларды жіктелуі

3. Акцияларды нды баасы

СОЖ на арналан тапсырма:

1. Акцияларды жіктелуін кесте трде крсетііз

2. азастан Республикасыны «Баалы ааздар туралы» Заынан акцияларды шыаруа байланысты баптарды арастырыыз

Таырып:Облигация

Масаты:Облигация ымын тереірек ашу, оны трлерін жне оны баалауды йрету.

Лекцияны жоспары:

1. Облигация ымы

2. Облигацияны трлері

3. Облигация рейтингі

Таырыпты негізгі ымы:

Облигацияларды экономикалы жаратылысы келесідей ш ерекшелігімен сипатталады:

· Облигация – шаруашылы ызметті несиелеу шін пайдаланылатын капитал шоырландыру ралы;

· Облигация – онша ымбат емес жне оай ол жеткізуге болатын борышты рал;

· Облигация – за мерзімді борыты мінбеттеме.

Облигация зіні зады жне аржылы сипаты жаынан аланда за мерзімді несие ралы ретінде ызмет етеді.

Оны шыару жне сатудаы дербестігі, сондай – а ор биржасы арылы кеірек айналысы, облигацияны за мерзімді несиеге деген ажеттілікті анааттандыру жне капитал жинатауды тартымды ралдарыны біріне айналдырады. Облигацияны сатып алу барысында аша жмсайтын инвестора сатануды керегі де шамалы, себебі, оан аражат керек болан жадайда, ол облигацияны сату немесе кепілге беру ммкіндігі болады. Сйтіп, облигацияны сатып алуа кеткен капиталды айтарып алады. Екінші жаынан инвесторларды аражата деген мтаждыы болмаса, яни оны ісі ойдаыдай болса, онда ол зінде бар облигация бойынша за уаыт бойы пайыз трінде бергілі бір млшерде немесе траты табыс алып отыруа кепілдік береді. рине, осы айтыландар, инфляцияны ата баылауа алан тста ана ммкін болады.

Облигация мынадай басты элементтерден трады: облигация деген жазу; облигацияны шыарушы фирма аты жне орналасан жері; фирма немесе сатып алушыны аты немесе млімдеушілігі туралы жазу; номиналды ны; пайыз млшері, егер де ол арастырылса; айтару жне пайыз тлеу уаыты; шыарылан жері жне кні; сол сияты облигацияны сериясы мен нмері; эмитентті кілетті тларалыны ол ою лгісі мен ытары.

Облигацияларды амтамасыз ету дістеріне немесе эмитенттері мен стаушыларына байланысты жіктеуге болады.

амтамасыз ету дістеріне арай облигацияларды амтамасыз етілген жне амтамасыз етілмеген деп екіге блеміз.

амтамасыз етілген облигацияларзады жаттармен амтамасыз етіледі. Ол жаттар есеп айырысана дейін несие берушіні олында болады.

амтамасыз етілген облигацияларды шыаруда жне оны стаушыларды мдделерін ораушы делдалдара лкен рл беріледі.

амтамасыз етілмеген облигациялар –оам млкімен амтамасыз етілмеген жай ана айтару туралы удені білдіреді.