Таырыбы: Мектеп биология пнін руды мазмны, жйесі жне принциптері.
Жоспар:
1. Биология пнінні жйесі жне тсініктері.
2. Биология пнінні аидалары.
Кілт сздер:Бадарлама, педагогикалы жйе, оулы, затты крнекілік, бейнелеу крнекілік.
азіргі кезде биология ылымыны дамуы мен жетістіктері арасында адамзат жаа асыр биология асырында мір сріп отыр. Биология ылымы ауыл шаруашылыында, медецинада, ндірісті ртрлі салаларында да атысы зор. Сондытан да орта мектепте оан лкен мн беріледі.
Жаратылыс ылымында болан ревалюция алашыда физикада атомны блінуі жнінде болса, ол жадай химияда, сонан со биологияда болып отыр. Биология ылымы кейінгі он жылда айтарлытай лкен табыстара жетті. Баса ылымдарды жетістіктерін, тексеру методтарын пайдалана отырып (физика, химия, математика т. б.) ртрлі мамандытардаы ылымдар ылымыны кптеген проблемаларын шешті. Мысалыа, электронды микроскоп, спектроскоп, рентгендік структуралы анализ арылы клетканы рлысын малекулярлы жадайа дейін жне ылымны жаа трі биохимиялы, биофизикалы тексеру методтары арылы зат алмасу былысыны механизімдерін, белокты энергетикасы мен синтезін тексеруге мкіншілік туды.
Сонымен бастауыш мектепті лі табиат туралы біліміні негізінде 5-класта ботаника пніні програмассы рылан.
Ботаника пні оудан кейін, зоология пні оу (жануарларды мір сруіне сімдіктерді маызы зор боландытан) зара байланысты. Оушылара сімдіктерді жадайлары мен тіршілігі туралы тсіндіруден грі,жануарларды тртібі, оларды мірді тсіну процестері тсіндіру иына соады.
Ал, зоология курсын оудан кейін, оушылара адам анатомиясы мен физиологиясы жнегигиенасын оыту дрыс. Себебі, кейбір процестерді жне организмні рылысын салыстыруа болады. Ондай салыстыру дісімен тсіндіру оушыларды материалды жасы тсінуіне жне оларды ой-рісіні дамуына лкен себеп болады.
Жалпы биология орта мектепте жастарды биология пнінен алатын біліміні орытындысы болып табылады жне блай жгізілуі педагогикалы тактіде те дрыс. Совет мектептерінде биология пні былай ретімен, жйесімен жргізуді негізгі принципі, материалды біртіндеп крделенуіне байланысты. Бл пндер (ботаника, зоология, анатомия мен физиология жне гигиена) зара бір-бірімен тыыз байланысады, оны бір-бірінен блуге болмайды.
Орта мектептегі биология пніні мазмны, жоары оу орындарына жргізілетін биология пндеріні мазмнындай крделі болмауы керек. Орта мектепте ылымны элементарлы негізі берілуі тиіс. Мысалыа: 5-класта сімдіктерді тіршілігі, сімдіктерді міріндегі химиялы былыссыз, 5-7-кластардаы сімдіктер мен жануарларды филогениясы схематикалы трде берілгені жн, ал 10-класта біртіндеп крделене тседі.
Ал, программалы материалды толытыру мселелерімен кнделікті ылымны жетістіктерін таласты мселелер сияты малім сабатан тыс уаытта оушылара айын беру керек.
Мектептегі биология пніні мазмны оушылара тсінікті принцип бойынша откізілуі тиіс. Тсінуі дайындалуын оларды ойлау жне психологиялы даму процесіне сай болу керек. Егерде материял жйелі трде тсінікті болса, онда оушыларды сол ылымды оуа деген ызыуы, ынтасы артады, миына заым келмейді, логикалы ойлауа ынталанады жне баса. орытынды жасайды, практикада оны табады. Материалды тсініктілік принципі ылыми принципке байланысты. Мысалы, егерде 5-класты програмасындаы ботаника пнінен клетка жне сімдіктерді клеткалы рылысы – деген таырыпты оушыларды тсінуіне иын деп алып араса, онда ылыми принципін бл курс жояды. Себебі, онсыз сімдіктерді орталарын, оларды функцияларын, су процесін, тозандануы сияты материалдарды те алмаймыз.
Методикалы тексеру клетканы рлысы жне сімдіктерді клеткалы рылысын - туде тсінікті етіп ткізетін дістерді пайдаланса, оушы онай тсінуге болатындыы. Бл жнінде практикалы сабата толы теміз.
Кейбір тсіндіруге иын материялдарды тсіндіру шін методикалы эксперимент жне психологиялы тексеру жолдарымен тсіндіруге болады. Мндай тексеру жолдары объекті трде оушыны алан білімін жне шын жадайда ткізілейін деп отыран материял тсініксізбе екендігін, жо оны санасыны тмен екендігін жне оыту методикасыны дрыс еместігін анытайды. Мектептегі биология пніні мазмны баса пндер мазмны сияты оыту процесіні салыстырып оыту дісінде басты жне негізгі орын алады. Егерде мндай жадайда оушыларды жас ерекшелігін , оны дайындыын, материалды иынды жне оайлыын есептеген жадайда сабаты мазмнын сабаты дістерді анытайды. Оулы материялыны тсініктілік принципі крнекілік принципімен тыыз байланысты. Биология пні беруде мектепте крнекілікті екі трін пайдалана ды:
1) Затты (предметную) крнекілік.
2) Салынан крнекілік (изобразительную).
Затты крнекілікке натылы затты зі жатады: Мысалыа сімдікті, жануарды тірі кесіндегісі, кеппешп, коллекция, склет, тжірибе кезіндегі крсетілген былыстар. Ал, салынан крнекілікке кестелер, суреттер, модельдер, муляж, диапозитивтер,кинофильмдер жне т.б.
Егерде оушылара сабата крнекілік болмаса, оушы толы, натылы білім алмайды. Оларды тсінуі формальді болады жне кейбір жадайда догматикалы болуы да ммкін. (Ушинскийді сзін айту).
Крнекілік материалды тсіну оай жне оны біліміні те натылы білім болуына кмектеседі.
Оушыларды біліміні жан-жаты болуына малімні сзі жне оулыты мазмны лкен сер тигізеді.
Бастауыш мектептегі жаратылыстану пніні бадарламасы:
Оушылар мектепке алашы келгенде, тек ана кейбір затты жне табиатты былысыны элементарлы жадайын біліп келеді.
Ал, оларды систематикалы трде затпен жне табиатты былысымен 1- сыныптан бастап танысады. 1-3- сыныпта жаратылыстану пні жеке жрілмейді. Табиат жнінде білімді олар, ана тілі сабатарын оу арылы, олар суреттерден табиатты былысын, жыл мезгілдеріні ауысу кезендерін, даладаы, батаы, егістіктердегі жмыстармен танысады. Сонымен атар, олар блме сімдіктерімен оны ктумен, й жануарлары, оларды кту сияты материялдар трімен танысады. Сабаа байланысты табиата экскурсияа шыады. Табиатты мерзімдік былыстарына сімдік эвалюциясына міріне байланысты тірі табиат брышында, мекендеген участоктарында баылаулар жргізіледі. Крделі емес тжірибелерді мекен жанында участоктерінде жасайды.Сйтіп сімдіктерді белгілі уаыта дейін мір сретіндігі, олара ктім болмаса ліп алатындыы сияты былыстара здерін жеткізеді. 1-3- сыныптарда оушыларды баылау жмыс істеу аблеттіліктері жай тжірибелер мен ортындылар арылы артады.
4-сыныпта жеке пн ретінде Табиаттану пні-жргізіледі. Аптасына бл пнге 3 саат беріледі. Бл курс екі пнні жиынтыынан трады: жаратылыстану жне география.
1-3- сыныпта блімдеріне сйене отырып, оушылара табиат туралы тсініктерін бір системаа келтіреді жне оларды білімін кеітеді. 4- сыныпта табиаттану пнін жргізуді мні зор. Олара материалистік трыда табиатты тсінуге жне атеистік трбие беруге, табиатты, отанды сйуге йретеді. Барлы кластарда да жаратылыстану пнінде санитарлы-гигиеналы мселелер орын алады. Орта мектептегі мектеп жоспары бойынша бкіл оу жылына, бір жылда биологияа 356 саат беріледі, яни аптасына барлы кластарда 2 сааттан.
Ботаника курсы мектепте 12-13 жастаы оушылара ботаника ылымы туралы білім береді. Ботаника курсын оыанда оушылар элементарлы формада сімдіктерді рылысы, тіршілік ететін орны, эвалюциясы жне сімдіктерді ртрлігі, шаруашылыта маызы, оларды орау туралы танысады.
Ботаника пнінін оытуды негізгі міндеті малім ботаниканы оушыларды табиаттаы былыстарды диалектикалы материалистік трыдан тсінуге, идеализм кріністерін танып білуге йретуге лайытап оытуа міндетті.
5-ші сыныпта оушылар сімдікті рылысымен глді сімдіктерді негізгі отандарыны функциясымен жне тымымен, вегатативтік кбею жолдары мен танысады. Ал, 6-сыныпта сімдіктерді системасы жне ортынды таырыптарында экологиялы таырыптар тіледі. Онда оушылары сімдіктерді бірлесіп мір сруімен таныстырады.
Ботаника курсында баса курстар сияты экскурсия, демонстрация, кластан тыс жмыстар, лабораториялы саба, мектеп жанында участоктерде жмыс істеу, лке тану кружогін йымдастыру жмыстары болады. Ботаника курсына 120 саат берілген. Оны 70 сааты 5-ші сыныпта, алан 50 сааты 6- сыныпта тіледі.
2. Принциптер (латын сзі, азаша негіз деген сз). Оыту принциптері - малім мен оушыларды жмысын реттеп отыратын ережелер. Сондытан ол барлы пндерді оытанда олданылады. Оыту принциптеріне сйкес оытуа ойылатын талаптар тжырымдалады. Оларды орындаан малім з ебегінде жасы табыстара жетеді.
Оыту принциптеріні жйесін тыш сынан Я.А.Коменский. Ол адам табиатты бір блігі боландытан, оыту да табиат пен адам туелді болатын задара байланысты екенін длелдейді. Сондытан оны пікірінше, оытуды е басты принципі - табиата сай болу принципі. И.Г.Песталоцци оытуды крнекілік принципін ерекше баалап, оны логикалы ойлауды дамытатын маызды рал деп санаан. Ы.Алтынсарин оыту ережелерін аза мектептеріндегі білім беруді ерекшеліктеріне байланысты олдану керектігін айтан.
Принциптер педагогикалы процесті реттеп отырады. Оларды талаптары ережелер арылы жзеге асады.
3. Оытуды ылымилыы. ылыми таным дегеніміз - былысты мніне ту, сырттай суреттеумен шектелмей, оны ішкі рылымын тану. Мысалы, аашты сырты трінен оны ішкі рылымын, кбеюін, зат алмасуын білу. ылымилы принципі оушылара ылымда ашылан білімдерді мегертуді талап етеді, сондьщтан оу жоспарлары мен бадарламаларына ылыми білімдер енгізіледі. Оларды мегерту шін пнаралы байланыстарды олдану керек.
4. Оытуды бірізділігі жне жйелілігі. Бл принципті ылыми ережесі: оушыны білімі берік болу шін оны санасында оршаан дние жасы бейнелену керек. Ол шін ылыми білімдер жйелі жне оушыларды танымды ммкіндіктеріне арай беріледі. Жеке бліктерден тратын оыту процесі оушыларды білімді мегеруіне кмектеседі. Дадыларды алыптастыру шін жаттыулар, аыл-ой трбиесін беру шін исынды ойлау тсілдерін талап ететін жмыстар жргізіледі. йтпесе дады жойылады, оушы дрыс ойлай алмайды, дамуы нашарлайды.
5. Саналылы жне белсенділік принципі. з бетімен мегерілген білім санаа жасы сіеді. Білімді саналы мегеруге оу желісі, з бетімен жмыс, белсенділік, оу-трбие процесін йымдастыру, оушыны танымды іс-рекетін басару, малімні діс-ралдары кмектеседі. Оушыны зіні танымды белсенділігі оытура аса ажет жадай жне оу материалын тере жне берік тсінуге орасан зор ыпал етеді.
6. Теория мен тжірибені байланысы. Бл принцип классикалы философияны мір, тжірибе таным кзі деген ережесіне сйенеді.
мір жне тжірибе балалара дрыс баыт береді, белсенді іс-рекетке зірлейді. Ебек трбиесі жеке тланы алыптастырады. Оытуды мірмен, теорияны тжірибемен байланысы-ны жасы болуы білім мазмнына, оу-трбие процесін йымдастыруа, оыту нысандары мен дістеріне, ебекке жне поли-техникалы зірлікке берілген уаыта, оушыларды жас ерекшеліктеріне байланысты.
7. Крнекілік принципі. Бл ертеден олданылып келе жатан принцип. Оны негізіне мынадай ылыми задылы жатады: сезім мшелері сырты тітіркендіргіштерді трліше абылдайды. Е сезімталы - кру мшелері; Олар арылы миа енетін апараттар оушыларды есінде жасы саталады. Кейбір заттарды есте сатау крнекіліксіз ммкін емес.
8. Оушылар біліміні беріктігі. Бл принципте мына задылытар бар: білім мазмны жне оушыларды танымды кштерін дамыту оыту процесіндегі бір-бірімен зара байланысты бліктер; оу материалын тсініп есте сатау оны мазмнына, оушыны материалмен жмыс істеуіне, оытуа, малімге байланысты; білімні беріктігіне оытуды йымдастыру, оыту трлері мен дістеріні алуан трін олдану, оытатын уаыт сер етеді. Оушы есінде алуа тиісті материалдарды тадайды, сондытан оны есінде оан пайдалы жне ызыты білімдер ана жасы саталады.
9. Тсініктілік принципі. Бала зіні ойлау абілетіне, жинатаан біліміні, іскерлігіні, ойлау тсілдеріні клеміне арай тсінеді. Аталан принципті жзеге асыру шін уелі оай, белгілі, арапайым материалдар, содан кейін иын, бел-гісіз, крделі оу материалдары оылады.
10). Ынталандыру принципі. Бл принципті маызы те зор. Оуа, білімге, малімні жеке басына деген, сондай-а оу жмысыны барлы дістеріне, трлері мен нысандарына оушыларда ынта-ыылас болса, олардьщ оу-таным рекеті сенімді, ерікті, уанышты болады.
11. Гуманизациялау (ізгілендіру) принципі - оушыа деген ерекше сйіспеншілікті, рметті талап етеді. Балаа сенім артып, оны жеке басыны асиеттерін ескеріп, оу-таным рекетіні жемісті болуына олайлы жадайлар мен ммкіндіктерді жасау керек.
12. Мселелік принцип - оу процесіні мазмны, дістері, йымдастыру нысандары мселелі сипатта болуын талап етеді. Мселелі оыту білімді дайын трде бермей, оушылардан ізденуін, дербестігін, шыармашылы ойлауын дамытуа баытталады. Мселелік принцип - оушыларды ойлау процесіні психологиясына негізделеді. йткені ойлауды басталуы мселені болуына байланысты, басаша айтанда, ойлау-мселелік сра немесе міндеттен басталады.
13. Интеграциялау принципі. Бл - жалпы білім мазмнын анытауда, оу бадарламалары мен оулытарды жазып шыаруда ескеретін маызды принцип. Интеграция - р трлі пндердегі негізгі принциптер мен задылытарды зара тыыз диалектикалы бірлікте арастыруды кздейді.
Ші дріс