Дарынды балаларды жобаларына ойылатын талаптар.

1.1 Жалпы нсаулар

Оушы з алауына сай таырьп тандап алан со, ол ылыми жетекші сынан дебиеттермен танысады. рбір дебиетпен аддын-ала мият танысып, содан кейін зіні таырыбы бойынша консультация алады. Пайдаланан дебиет ББК жйесі бойынша сарапталып, нтижесінде картотека жасалады. Жетекшісіні кмегімен жмыс жослары жасалып, оны клемі мен зерттеу ауымы аныталады. Сонымен атар, егер жмыс дала жадайында жргізілетін болса, онда зерттеуді баыттары аныталып, оан керекті крал-жабдыкгар натыланады.

Барлы жргізілген тжірибелер, эксперименттер (зерттеулер), баылауларды ылыми зерттеу жргізу кнделігіне дер кезінде, тжірибе ткізілген кні, уаыты жне зерттеу жолдары кнбе-кн жазып отырылуы керек.

сімдіктерді биотермиялы крсеткіштері СИ халыаралы жйесіні талабына сай орындалуы керек.

сімдіктерді даму органдарыны рылысыны макро- жне микроскопиялы орытындылары бойынша сімдікті даму рдісі, оларды суреттемесі, лшемі, фотосурет пен сурет трінде жне кесте мен сызбанса трінде траты етіп жасалыуы ажет.

Дрыс жасалан кеппешпті этикеткасы болуы керек (№ 6 осымша). Зерттеу барысында кейде сурет трінде, кейде натыланан (фиксацияланан) материалдар кажет болады. Осыны барлыы зерттеуді дрыстыын длелдейтін жат болып табылады,

Жмыс барысында ате орытынды жасамас шін, барлы жургізілтен баылаулар мен зерттеулерде айтадан таы бір рет тере зерделеп араан абзал.

ылыми жобаларды таырыбы биологиялы білімні казіргі кезедегі ылыми дегейіне сйкес болуы керек жне биологиялы проблемаларды дамуы мен оларды жан-жаты ылыми ізденістеріне негізделуі керек.

ылыми жобаларды орындау барысында жалпы ылыми мліметтерді, азіргі отанды, жне шетел дебиеттерін, жаа зерттеуге ажет аппаратураларды, дл лшеу ралдарын пайдалануа тырысу керек.

ылыми жобаларды нтижесі таырыбымен жне жргізілген зерттеулерді орытындысымен аныталады.

 

1.2 ылыми жобаны мазмнына ойылатын талаптар

КІРІСПЕ (2 беттен аспауы керек). Тадалан зерттеу таырыбыны маыздылыын жне оны теориялы, практикалы мнділігін атап крсетеді.

ЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУДІ АППАРАТЫ. Бл блімде белгілі масат, міндетгер, зерттеу объектісі жне авторды одданан діс-тсіддері аныталады.

ЖМЫСТЫ ЗЕРТТЕУ БЛІМІ (текстік блім).

Практикалы тжірибені жне зерттеліп отыран проблема бойынша негізгі дебиеттерді теориялы талдау арылы аныталады. Бл блімде жмысты гипотезасы алыптасады. Зертеу нтижесін жне оларды талылау ортындыларын амтиды. Блімні рылымы (тараулар) тізімін жне оларды мазмнын орындаушы мен жетекшісі бірігіп анытайды. Жобаны негізгі мазмны ойылан масат пен мселелерге сйкес баяндалады. Жазылатын жоба ылыми мазмнды, логикалы жйелі жне бірізді болуы керек. Жоба жазу барысында барлы библиографиялы ережелерді сатап жне жеткілікті ылыми аппараттарды пайдалану ажет. Жобаны мтіні бір баытты, аны жне деби тілмен жазылуы керек.

Биологиядан жазылатын ылыми жобалар егер ажет болса, зерттеуге арналан сімдік кеппешптер мен толытырылады. Сондай-а жмыс таырыбымен тыыз байланысты ажетті крнекі кралдармен амтылады.

ПРАКТИКАЛЫ НСКАУЛАР. Зерттеуді нтижесін пайдалану шебері жоба жазу барысында аныталып крсетіледі.

ОРЫТЫНДЫ (бір басылым беттен аспауы керек). Бл блім жмыса ойылан масаттара сйкес аны жне логикаа сай тжырымдалан нтижелерін амтиды жне з нтижелерін жне брыны зерттеу орытындыларын аны айындалуы ажет. Авторды з тарапынан атаран жмыстарын ерекше атап крсету керек.

ДЕБИЕТ. ылыми жоба жазу кезінде пайдаланан дебиеттер ББК жйесі бойынша стандартты формата сйкес берілуі ажет. дебиетті жазу лгісі № 7 осымшада берілген.

ОСЫМША БЛІМ. ылыми жобада пайдаланылан кестелер, графиктер, карталар, диаграммалар, сызба нсалар, суреттер, кеппешптер жне баса материалдармен амтылуы керек.

1.3 ылыми жобаны безендіріліуіне ойылатын талаптар

 

Таырыпты трлілігіне байланысты жобаны жазу р орындаушыны еркі боланымен жалпы талаптарды білуі ажет. ылыми жобаны ерекшелігіне байланысты жоары крсетілген блек блімдерді болуы ммкін, йтсе де барлы блімдерді боланы абзал.

Жобаны жалпы клемі осымша блімді осанда 20 компьютермен немесе машинкамен басылан беттен кп болмауы ажет.

ылыми жобалар ГОСТ 73-77, ГОСТ 74-77, ГОСТ 71-76-а сйкес болуы керек. Окушыларды ылыми жобалары келесі жйеде орналасуы ажет:

- титул беті (№ 8 осымша);

- мазмны (беттерін крсетіп, рет санын ою ажет);

- кіріспе;

- жмысты зерттеу блімі (текстік блім) 1, 2, 3... тарауа блінген жне 1.1, 1.2, 1.3 т.б. блшектері (параграфтарын) крсетілгені жн;

- дебиет (№ 7 осымша);

- осымша.

ылыми жоба аазды клемі А-4 (297мм. х 203 мм.) бір бетінде ана жазылады. аазды сол жаынан – 30 мм., жоары жаынан – 20 мм., о жаынан – 10 мм., астыы жаынан – 25 мм., орын бос алуы керек. Барлы беттерді рет саны ойылады, тек титул бетінде №1 деген цифр ойылмайды. ылыми жобаны орау шін автора немесе біріккен авторлара (ол кезде бріне) 10-15 мин. Беріледі.

Баяндамада мынадай мселелерді арастыран жн:

- жмысты масатын;

- таырыпты маыздылыын;

- ойылан масата жету дістері;

- жмысты негізгі орытындысы.

Баяндаманы баалау критерийлері (белгілері):

- таырыпты маыздылыы;

- материалды жаашылдыы;

- жмысты ылыми жне тжірибелік ндылыы;

- авторды (авторларды) жеке лесі;

- шешендік шеберліктері;

- крнекілік жне оны сапасы;

- таырыпты ашылуы жне ойылан масатына сай болуы;

- жмысты кркемделуі.

р жмыста жетекшіні пікірі болуы керек.

Толы мліметгер «Окушыларды ылыми оамдарын йымдастыру жне мектептік, облысты ылыми жоба жарыстарын ткізуге арналан дістемелік нсаулар» деген «Дарын» ылыми-практикалы орталыыны жмысында жазылан.

Мысалы, таырыбы: «Шипалы сімдіктер».

р трлі халыты халыты медицинасы, халы даналыы нріні жинаталуы мен адамзатты асырлар бойы эмпириялы тжірибесі – фитотерапияны шексіз азынасы болып табылады.

Таамды сімдіктерді шипалы сырына анарлым тере ілу, оларды химиялы рамын ылымны бгінгі жетістіктері дегейінде анытап беру, оларды профилактикалы дрі (оларды кбі – аса мнді витаминдер), емдік профилактика (диетикалы асиеттері негізінде) ретінде, р трлі аурулара ем ретінде сондай-а ерекше емдеу арылы терапиялы серін кшейту шін пайдалануа жол ашады.

сімдіктермен жымды там атануды негізі – оларды ртрлілігіне, нрлі ндылыына жне сіімділігіне байланысты. Осы жнінде кне Шыысты энциклопедиялы – ылымы бу ли Ибн Си на (Авицена) ататы медициналы ойларды ескерткіші – «Дрігерлік ылымны аидасына» былай деп жазды: «Организмді ныайту жне жасарту шін таамды сімдіктерді ртрлісі ажет болады».

азастанны ауа райы мен топыра жадайларыны ртрлілігі сан алуан таамды даылдарды барынша егу, игеру ммкіндігіне жол ашады. Мны зі кдімгі жйекшені табиат дріханасына айналдыруа ммкіндік туызады.

Шипалы сімдіктер атарына ртрлі снді сімдіктер де жатады, йткені оларды кпшілігі лззат алу ммкіншілігімен ана (бларды шипалы кші де осында) шектелмейді, бойындаы физиологиялы сергек заттарды арасында (меруертгл, шегіргл, глшетен) олар денсаулыымызды серігі де бола алады. Сондай-а бізді бау – башаларымызда ая астында аптап сетін арамшптер жнінде де осыны айтуа болады, здеріні жер стінде жне жер астында сетін мшелерінде аса баалы, «й дріханасына» ажетті заттарды болуы арылы оларды кпшілігі аса пайдалы, мселен, ба-ба атам заманнан «мірді нрі» аталан, немесе, алаай витаминдер оймасы саналады.

сімдіктер негізгі топтар бойынша, ол райсысын жеке алса «ніп - су» командасы бойынша яни ерте кктемде оларды жйекшелерде алашы бой ктерген кзінен, орналастырылан.

Друмендер лемі

Таамды сімдіктерді (ккніс, жидек, жеміс, татымды сімдіктер) шипалы рамы аса мол. Оларды емдік азынасында сан алуан физиологиялы сергек компоненттер кп. Организмде дрыс зат алмасуын збей олдап отыруа ажетті витаминдер, минералды тздар мен микроэлементтер, тіршілікке зиянды заттарды организмнен шыаруа сер ететін пектиндер, ауру тудыратын кптеген микроорганизмдерді жойып жібере алатын фитоциттер жне таы басалар.

Заттарды осы шипалы осындысында сімдік витаминдері – таматы те – мте баалы факторлары басты орын алады. Кптеген витаминдерді жоары биологиялы серлігі мынада: олар белокты, кміртегіндік жне баса да метаболикалы процестері катализдейтін фермент жйесіні рамды блігі болып табылады.

Майда еритін витаминдерді – А, Д, Е суда еритін витаминдерден – С жне В тобынан айырмасы бар; ал витамин К суда да, майда да ериді.

Витаминдерді олдану дісі тегінде витамин профилактикасына байланысты жасалынады. Айталы, таамда витаминдерді жетіспеуі организмні жпалы аурулара, ртрлі авитаминоздара жне баса да аурулара арсылы крсетуіні лсіреуіне келіп сотырады.

С витамині (аскорбин ышылы) сімдіктерде те кп кездеседі, ол сімдікті кп блігінде жинаталып, ралатындарды атарына жатады. С витаминініне мыналар бай: таамды ккті барлы трлері – кк пияз, аскк, ажелкен, балдыркк, салат, саумалды, ымызды; жидек пен жеміс даылдары – итмрын, шырана, ара араат, блдірген, арлыан, алма жне грек жааыны жапыратары; ккніс сімдіктерінен – ккніс ызыл брышы мен абыты брыш; сирек кездесетін жер асты жемістері – желкен, шамыр; ал жабайы сімдіктерді ішінен алаайды, семенді атауа болады, бларда да С витамині кп. С витамині тмен температурада баса витаминдерге араанда анарлым шапша алыптасады, ал рашылы жадайда аскорбин ышылыны рамы азаяды. Брыша сіп келе жатан кезде жиі – жиі су йса, онда С витаминіні кбірек жинаталатыны байалады.

С витамині такньдерді тыныс алу процесіне, ан тамырларыны оректенуіне атысады, белок пен майды сіуін жасартады.

Р витамині (Permeare) деген латын сзінен алынан тек ана сімдіктерден табылан. Р витамині С витаминімен осыланда жасы сер етеді, оны бойа сіімділігін арттырады, оны ышылдандырудан алдын-ала сатандырады деген де ым бар Р жне С витаминдері зат алмасуыны кптеген процестеріне атысады да детте сонда бас осады. Сондытан Р витаминдері аскорбин ышылына бай сімдіктерде (итмрын, ара араат, арлыан, брыш, капуста, кп абатты пияз, кресс - салат, фенкель) кп болады.

В – тобыны витаминдері. Бл ртрлі оспалар, бларды райсысы зіндік асиеттері бар, ерекше витаминдер.

В₁ – витамині (тиамин) кптеген сімдіктерде, дндерде (атап айтанда, брша тымдарыны ішінде кк са бршата), ккніс даылдарында (картоп пен сбізде), татымды сімдіктерде (пиязды кейбір трлерінде – батунда, порейде, кп абатты пиязда), брышта, балдырккте, салатта, асккте, фенкельде кездеседі. В1 витамині нерв жйесіні ызметінде лкен роль атарады, жрек блшы еттері мен ішек – арын жолдарыны дрыс жмыс істеуі те ажет. Туліктік ажеттілігі 1-3 мг.

В₂ витамині (рибофлавен) ккніс сімдіктерінде (сбіз, жуа креос – салат, а желкен), фасоль мен жасымыта, жгері днінде, сондай-а жеміс даылдарында – алхорыда, шиеде, рікте, итмрында болады. Туліктік ажеттілігі 2-3 мг.

В₆ витамині (придоксин) ккніс сімдіктері ішінен картопта, жгері днінде, алхоры, араат, шырана жемістерде алмада болады.

В₉ витамині немесе фалий ышылы (антианемиялы фактор) – Бл витамин бірінші рет шпинат жапыратарынан алынды (аты латтынны folint) – жапыра деген сзінен шыан. Туліктік ажеттігі – 1 мг.

В₁₂ витамині (кобаламин) молекулінде кобальт бар. ан тзу мшелеріне сер етеді, бір атар тері ауруларына, суле ауруларына пайдалы.

РР витамині (ниацин) пеллоградан сатандырады жне оны емдейді. Туліктік ажеттілігі 5 мг.

А витамині. сімдіктерде провитамин – ол ралатын заттар (каротин пегменттері мен каротиноидтар) ана кездеседі, олар ферменттерді серімен А витаминіне айналады. Сбіз шпинат, асаба, жгері дні, ажелкен, итмрынны, шыранаты, рікті жемістері, сондай-а ба-ба, шашыратыш, алаай, тырнашагл глдері каротинге те бай.

Бл витаминні жетіспеуінен кз ауруы пайда болады, кзді млдір абыы ратанады, бауырды ызметі, холестерин алмасуы бзылады, жпалы аурулара арсылы кемиді. Туліктік нормасы – 4-5 мг.

Е витамині (токоферол) таамды сімдіктерде мол таралан, баша даылдары ішінен салатта, сбізде, капустада, кк пиязда, бршатарда, картопта, жгеріде, шыранаты, итмрынны, рікті жемістерінде, ал жабайы сімдіктерді ішінен – алаайда, жолжелкенде кп болады. Ол жетіспеген кнде минералды, белокты, майды, кміртегіні алмасуы бзылады, сондай-а бактериялы, вирустік инфекциялара тзімділік кемиді. Туліктік физиологиялы ажеттілігі 20-30 мг.

К витамині (К – коагуляция деген сзді алашы рпі) анды йытуа себепші болады, мны зі ансыраан кезде, кесілген жараат кезінде лкен маызы бар. Организмде К витаминіні болмауынан болар – болмас жараатты зі за уаыт бойы анайды.

Эфир майы – шпа заттар. Химиялы рамы жаынан бл ртрлі осындыларды крделі оспасы. Эфир майы (сіресе уа жадайда), жапыратара (шалфей, жалбыз, тасиоп) жиылады да оларды ызып кетуден сатайды; ол жемістерде (зире, кориандр, фенхель, янис), кейде жер астындаы млшерлерде (желкек) кездеседі.

Эфир майы бар сімдіктер талай заманнан бері емдеу практикасында олданылады. Мселен, эфир майлары былжыр абыа сер ететіндіктен, оларды инголяция ретінде мрын, тама ауруларына пайдаланады.

Фитонцидтер – микроорганизмдерді ртуа ыпал ететін ораныш химиялы заттар. Олар химиялы рамы жаынан ртрлі. Фитонцидтік ызметі бар сімдіктер брыны атам заманнан бері халыты медициналыта ке олданып келеді. азіргі кптеген ауруларды: грипп, жоары тыныс жолдарыны атарын, тіс еттері мен тіс ауруларын, теріні іріді ауруларын емдеуге, профилактика жасауа (ол фитонцидтерапия деп аталады) табысты олданылып жр, оны стіне олар ішек – арынны озалыс, секрециялы ызметін кшейтеді, ішектегі шіру мен іру процестерін жойып, ішекті жасартуа себепші болады. Фотонцидтерді емдік кші біратар жрек, нерв жйесіні ауруларын емдеген кезде айын білінеді. Мселен, сарымса пен пиязды фитонцидтік дрі – дрмектері гипертония ауруы мен атеросклерозды емдеуге олданылады.

Белоктар, майлар, кміртегі – таа рационыны маызды компоненттері. Белоктар жне ішінара майлар сем, нзік заттара жатады, яни организмде ескіні ауыстырып, жааны жасауа олданылады. Белокты заттарды алмасу німіне аминышылдары, амидтер, аминдер жатады.

Белок осындылары ішінде ферменттер – тіршілікті маызды катализаторлары аса маызды роль атарады. Кміртегі – организмде энергияны айнар кзі, ртрлі анттар трінде саталады.

Минералды заттар - сімдіктерпде болады, олар р алуан реттеуші ызмет істеп, фармакологиялы келелі роль атарады. Ферменттерді рамына кіретін витаминдерді, гармондарды микроэлементтер негізінде зат алмасуа, клетка ішіндегі, ткань тынысына, анны жасалуына, бойды суіне сер етуімен байалады.

Шл жне шлейт

азастанны шлейт жерлері дала мен шл зоналары аралыын орналасып, Жайы жаасынан Алтай тауларына дейін 2900 км-ге созылан. Ол Республиканы барлы территориясыны 14%-ін алып теді. Зонаны отстік шекарасы 48^о с.е. бойымен теді. Шлейтті климаты ра, тым континентті. Жауын-шашын аз, жылды жауын – шашынны млшері 180 мм-ден 300 мм аралыында. Кктемні аяы мен жазды басында жауын – шашын мол тседі, ысы жауын – шашын те аз.

Мны тамыры зын болады, ал мды бекітеді. Бекіген мдарда кктемде селеу, ле шп, мны жабайы слысы, оырбас, м тймедаы, маршы жасы седі.

мды шлдерде шпті сімдіктерден баса жзген, м арааны, тіркескен сияты бталарда седі. Бл бталар онша биік болмайды жне жапыратары да аз.

Шлдерде ааш тектес сімдіктерден а жне ара сексеуіл седі. А сексеуіл мды жерде, ара сексеуіл сорта топыраты жерде седі.

Сексеуіл. Бдан екі асыр брын Европа халытарыны арасында Орта Азия шлдерінде «Отстік араайы» седі екен деген маал тарап кетті. Бл аыз сияты болып крінді. Бан сенгенде де, сенбегендер де болды. Шындыында бл лемні шыуына себеп болан аза жеріне 1700 жылдары саяхат жасаан И.Фольк деген адам еді. Ол жергілікті халытан шлде, кктемде емес кзде глдейтін, ыландары тгелдей тсіп ыста бал араай сияты жалааштанып алатын ааш туралы естиді.

Кейін келе анытаанда бл азастанны шл жерінде сетін – секскуіл болып шыты. Алашы кезде оны пия сыры кп болды. Тіпті азіргі кезге дейін сексеуіл тоайына клекелеуге болмайды деген пікір болып келді. Сырттай сексеуіл кн сулесінен орай алмайтын барлы тіршілік иелері, жануарлар ысты кезде сексеуілді астынан сая табады екен.

Сексеуілді жылдар бойы жасырын болып келген таы бір сыры мынадай. Кп уаытта жуандыы крі теректі жуандыындай жарты метрге жететін мыым дііне, сынып жерде шашылып жатан оыр – исы бтатарына арап сексеуілді те кп жасайды деген ате тс інік болып келеді. Ал брыны саяхатшылар сексеуілді жылды шеберін санаанда ол трт жзге дейін жеткен. Енді сексеуілді осынша жыл жасайтынына талас жо сияты.

Ші дріс