Таырып № 1. Ксіпкерлік: тсінігі,негізгі трлері
азастан Республикасында ксіпкерлік белсенді дамып келеді. Экономикалы жйені ксіпкерлік трі ксіпкерді е маызды тла санынаэкономикалы процесс субъектісіне айналдырды. з ызыушылыымен рекет ете отырып, ксіпкер бізді ажеттілігімізді анааттандырады, бізді мірімізді глдендіреді, оны олайлы жасайды. Біз ксіпкерді рметтеуіміз ажет: ол біз ызыушылы білдірген тауарларды ндіреді, ол бізге оларды жеткізеді, бізді кпшілігімізге кмек береді.
Ксіпкерлік жеке меншік, еркін экономикалы ызмет сияты ажетті жадайлар болан кезде кшіне енеді, ол табысты дамиды.
азастан Республикасында ксіпкерлікті дамытуды барлы алы шарттары арынды жасануда, осы ызмет трін реттеу жне рі арай алыптастыруа баыттылан задар мен баса нормативтікыты актілер абылданды жне ызмет етуде. Олар ксіпкерлікті дамытуды барлы негізгі сратарын амтуда: шаруашылы ызметті еркіндігі, жеке ксіпкерді орау жне олдау, шаруашылы серіктестікті, акционерлік оамды, ндірістік кооперативті, мемлекеттік ксіпорынды, жеке ксіпкерлікті, шаруа (фермер) шаруашылыын, шаын бизнесті мемлекеттік олдау, ксіпкерлік ызметпен айналысатын азаматтар мен зады тлаларды ыын орау жне т.б.
Ал американдытар ынтасы зор, шешімді, тымды ой пікірлерге бай рбір адам з ксібін бастап, оны дамытуа ммкіндігі мол мемлекетте тратындыына ашан да сенімді болан. Іс жзінде ксіпкерлікке деген бл сенім жеке ксіппен шылданатын адамнан бастап аламды конгломерата дейінгі кптеген кріністерді амтыды.
19-шы асырды екінші жартысында бастау алып, 20-шы асырда жаласуын тапан бл тенденция аыраяы лкен згеріске жне экономикалы рекетті крделенуіне келді. Кптеген салаларда шаын ксіпорындар талампаз жне ауатты халы ажет ететін тауарларды тиімді ндіруге ммыкіндік берді аржы табуда жне ндіріс клемін лайтуда кптеген иыншылытарды бастан кешірді. Осындай жадайда кбінесе жздеген тіпті мыдаан жмысшыларды жалдай алатын азіргі заманы корпорацияларды маызы трата трде се тсті.
азіргі кезде Америка экономикасында жекеменшік ксіпорындардан бастап лемдегі ірі корпорациялара дейінгі ксіпорындарды алуан трлері бар.
“Ксіп ету” – андай да бір жаа істі бастау, орындауа шешім абылдау, андай да бір маызды істі орындауа кірісу.
кімшілік – бюрократты лгіні орнына келген шаруашылыты нарыты жйесі мемлекет олындаы реттеуші ызметтерді сатай отырып, экономикалы жйені ксіпкерлік тріне негізделген.
Соы уаыттарында азастанда ксіпкерлік дамуда. Ксіпкерлік жеке жне зады тлаларды пайда, табыс алуа баытталан зіні тукеліне, зіні мліктік жауапкершілігіне, з атынан жзеге асатын бастамалы, еркін ызметі.
Ксіпкерлік мнін “іскерлік” сзі, оны мазмнын жасы ашады. Іскерлік барлы жерде, мірді барлы ауымында – тек ана экономикалы ызметте ана емес, шоубизнесте, киноиндустрияда, спортта, скерде де ажет.
Ксіпкерлік – іскерлік белсенділік нері.
Ксіпкерлік – бл алдымен ойлау процесі. Біз р айсымыз жеке ойлау иесі боландытан, осы іскерлік белсенділікті наты ауымындаы рбір ксіпкерді табыстары да ртрлі.
Табыс дегейі ойлау дегейін крсетеді, біра бнын зі жеткіліксіз кбіне жолы болышты та лкен роль атарады. Біра “жолы болышты” ойлай алатындара, йренгендерге ана кмек крсетеді.
Оытуды негізгі міндеті – рбір адама кмек крсетуге тырысу.
Ксіпкерліктегі ойлау, наты іскерлікті жобалау – ксіпкерді кезкелген жоспарлаан іскерлік операциялары немесе белсенділігіні бастапы нктесі трінде крінеді.
Философиялы кзарас трысынан ксіпкерлік – жанны ерекше алауы, іскерлік романтика трі, адамны зіне тн ммкіндігін жзеге асыру ралы ретінде сипатталуы ммкін.
Ксіби маынада ксіпкерлік зіні бизнесін йымдастыра алуы жне оан байланысты функцияларды жеткілікті, табысты жзеге асыра алуы ретінде арастырылады.
азастанда жргізілген экономикалы реформа ксіпкерлікті дамыту шін жаа болашаты ашты.
Ксіпкерлікті леуметтікэкономикалы маызы:
Ол нарыты экономикаа икемділік береді;
Халыты аржы жне ндірістік ресурстарын тартуа сер етеді;
Монополияа арсы леуеті бар;
ылыми – техниалы прогреске баытталан алы шарттарды жасайды;
Нарыты шаруашылыты ебекпен амту жне баса леуметтік мселерін шешеді.
Ксіпкерлікті алыптастыру жне ксіпкерді трбиелеу нарыты экономиканы даму негізі.
Бл міндетті шешуде біршама иыншылытар мен психологиялы бгеулерді жеу оайа тспейді.
азастан Республикасында ксіпкерлік ызметті дамытуды барлы алы шарттары жасалан, соны ішінде меншікті жекешелендіру бойынша лкен жмыс жзеге асты. Сол арылы ксіпкерлікті дамыту шін мыты экономикалы негіз жасалды.
Таырып № 2.Ксіпкерлік ызметіні ызметіні мазмны
Кеес Одаыны ыдырауымен жне халы шаруашылыыны реформалар кешені мен рылымды айта рулар арылы экономикасы нарыты атынастара ткен біратар туелсіз мемлекеттерді рылуымен ксіпкерлік жаа кшпен жанданды жне халыты материалды трмыс жадайыны жасаруыны, ттастай елді экономикалы рлеуіні ішкі кзі болды.
азіргі уаытта алымзерттеушілер ксіпкерлік проблемаларын р трлі жалпы экономикалы баптар трысынан белседі арастыруда: басару, олданылатын салы салу жйелері, атаратын ызметтері, мемлекеттік, айматы жне салалы дегейлерде шаруашылы жргізуші субъектілерді олдауды р трлі ралдары, субъектілерді шаын, орташа жне ірі ксіпкерлікке жатызуды санды жне сапалы баалау лшемдерін анытау, ксіпкерлікті ызмет атару жйелері.
Осы зерттеулер саныны кптігіне арамастан, отанды жне шетелдік алымдарыны ебектерінде шешілмеген проблемалар лі де кп. азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев ксіпкерлерді оныншы форумында, елде жеке ксіпкерлікті кпшілікпен малданан анытамаларыны болмауын, орташа жне ірі ксіпкерлікті аяына дейін нделген санды жне сапалы баалау лшемдеріні критерияларыны, шаын ксіпкерлікті соына дейін ойластырылмаан ымды аппараттарыны жотыын атап тті. Сонымен бірге, ксіпкерлікті мнін анынтауда алдымен «ксіпкерлікті» негізгі тсінігін нактылау ажет ашып жне айындалан орынды.
Ксіпкерлік экономикалы жйені белгілі трімен байланысты жне оны пайда болуына бірнеше маызды алышарттарына себепші болды:
- Азаматы оамны жне ыты мемлекетті пайда болуы;
- Дниеге келгеннен ажыратылмайтын ытар мен бостандытыр кешенімен йлестірілген, жеке адам санасыны алыптасуы жне оам мен мемлекет мддесіне арсы келетін мдделер;
- зіні азіргі тсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын ы санасыны алыптасуы мен ныаюы жне сонымен байланысты экономикалы еркіндік немесе экономикалы тандау еркіндігі;
- меншікті мемлекеттік биліктен жне соан сйкес экономикалы билікті саяси биліктен блінуі;
- мірді экономикалы, леуметтік жне саяси сфераларыны блінуі;
- нарыты экономианы пайда болуы жне таы басалары.
Жоарыда айтылан алышарттар ндірісті капиталистік тсілін сипаттайды жне авторды млмдеуінше, ксіпкерлік ндірісті капиталистік тсіліні німі болып табылады.
«Ксіпкерлік», «ксіпкер» жне «ксіпкерлік табыс» эволюциясыны барлы кезедерін талдай отырып, берілген тсініктерді рбір кезе сайын толытырыланын жне трін згерткенін айтуа болады. ХIV асырдан бастап, Батыс Еуропаны алдыы атарлы елдеріні экономикасында натуралды шаруашылыты тауарлыашалай атынастармен біртіндеп, біра йтседе тез ыыстырылуы болды жне мнын брі алтын мен кміс тріндегі ашаны олда бар орларыны тапшылыы жадайында тті. Бл жадайларда аша жеке алынан индивидум мен мемлекетті ттастай экономикалы ойыны басты таырыбы болды, йткені оларды жеткілікті млшері ндірушілерді шаруашылы міріні бір алыпты туіне жне дамуына, демек, мемлекет табысыны суіне ммкіндік тызады.
Ксіпкерлік теориясы асырлар бойы дамыды, оан классикалы экономикалы теорияа (саяси экономияа), неоклассикалы теорияа, кейнсианстваа, неолиберализмге жне азіргі заманы экономикалы ілімдерге негізделген р трлі баыттар тн. рбір баыт мектеептер мен ілімдерді алуан трімен сипатталады.
Берілген дуірді экономикалы ызметін жйеге келтіру з крінісін меркантилизмде тапты, оны негізін алаушы А.Монкретьен, Т.Ман, Р.Кантильон, Ж.Б.Кольбер жне таы басалары болып табылады. Меркантилизм теориясыны мні келесі ерекшеліктермен сипатталады: алтын жне андай да болмасын азыналар ел байлыын крсетеді, оларды келіп тсуі дайын нерксіптік німді импорттау арылы сырты саудамен амтамасыз етіледі. Осындай жадайларда айналым сферасымен байланысты, сімор жне кпес ксіпкерлерді ызметі капитал орлануыны негізгі кздері болып табылады. Осы аралыта кпестерді сауда ызметіні мемлекет шін мні зор, оны нтижелеріне жеке алынан индивидум мен жалпы лтты трмыс жадайы байланысты болды. Сонымен, француз а сйегі Антуан де Монкретьен ксіпкеркпесті сауда ызметін елге байлыты тартатын насоспен салыстырды.
Сйтіп, орта асыр дуірінде ксіпкерлік деп кпестерді сауда, коммециялы ызметін, ксіпкер деп – саудагерді (кпес) тсінді, ал ксіпкерлік ызметтен алынатын пайда – бл аша тріндегі сырты сауда орлары немесе асыл металдарды жне тастарды шыару.
Француз тілінен таралан «ксіпкерлік» (enttrepeneur) ымын экономика теориясына тыш рет аылшын банкирі, рі экономисті Р.Кантильон енгізді. Р.Кантильон ксіпкер деп бааны трасыздыы мен болашаын болжауа болмайтын жадайда тауарларды сату менсатып алу процестеріне атысатын, біра кірістеріні жалпы сомасын біле білмейтін адамдарды (саудагерлер, шаруалар, олнершілер т.б.) аталан. Оны пікірінше, ксіпкерді басты ерекшелігі ретінде туекелшілдік арастырылады.
Ксіпкерлік ымын зерттеуге алашы ден ойандар «саяси экономияны» ылымы ретінде алыптасуыны іргесін алаан физиократия мектебіні кілдері болады. Аталмыш мектебіні негізін салушы Ф.Кэне (1694-1774), нім ндіруші фермерлерге р ашан жоары баа беріп отыран. Физиократтарды пайымдауынша, жерді жала алып, ауыл шаруашылыы німдерін ндіруші ксіпкер – шаруа оамды саудагерлікте басты роль атарады. Бл ылыми баытты француздік мемлекеттік айраткері, рі экономисті А.Тюрго (17211781) жаластыран. Ол ксіпкерлерді ш топа блді: нім ндіруші (жерді жала алушылар), меншік иелері (жерді жала берушілер) жне нім ндірмейтіндер (осы жмыса атысушы алан адамдарды барлыы). Соы топты А.Тюрго таы да екі топа блді: а) ксіпкермануфактурашылар, фабрика басшылары жне арапайым олнершілер. ) ебек аы алатын арапайым жмысшылара аванс беретін ксіпкер – капиталистер, яни тікелей нім ндірушілер. Аырында ол ксіпкер белгілі бір дрежеде туекел етіп ана оймайды, сонымен атар оны белгілі бір дрежеде басарушылы абілеті де болуа тиіс деген тйін жасаан.
Француз экономисті Жан Батис Сей (1767-1832) ксіпкерді з есебінен туекелімен, зіне пайда табу шін нім шыарушы адам – деп тсіндіреді. алымны ойынша ксіпкерде тратылы, айналадаы жадайды сезетін адамдармен тсінісе алушылы асиеттерімен атар ндірісті ш факторы – табиат, ебек пен капиталды – біріктіріп іске оса алатын мыты абілеттілік болуы тиіс.
Неміс алымдары М.Вебер (1864-1920) «ксіпкерлік дегеніміз – іс адам шін емес, адам іс шін мір сру тсім» десе, В.Зомбарт (1863-1947) ксіпкерлікпен стті айналысу шін р заманны зіне тн рухы тере сезініп, дп басып білу керек, тек осылай ткенде ана ксіпкерлікті ісі оа басылады деп тсіндіреді.
Ксіпкер рбір ммкіндікке дрыс баа беріп, оны кп формасыны ішінен жаа ксіпорынды йымдастыруа е олайлысын тадауы ажет. олайлы ммкіндіктер ресурстарды тиімділігі тмен айматардан тиімділігі жоары айматара ауыстыруа ммкіндік береді. з кезегінде ксіпкерлік ауіптер, есептелінетін жне есептелімейтін формаларда крінетін, екі блікке блінеді. ауіпті бірінші трі – бл жай ауіп. Екіншісі – белгісіздік. Егер ауіп нтижелерді белгілі жинаын болжаса, онда белгісіздік, ндірілген нім немесе ызметтерге сраным мен сынымны сйкессіздігімен амтылан, немі згеретін нарыты жадаймен байланысты. Ксіпкерді негізгі сипаттамалары саты, ткаппарлы, ыптылы, стамды, пайданы алуды пайда болан ммкіндіктеріне сезімпазды жне е бастысы, оршаан ортада болашата болатын згерістерді болжау сияты белгілермен толытырылды. Ал ксіпкерлік пайда, неолибералистер пікірі бойынша, бл ктілген жне наты тсімдер арасындаы ойда болмаан айырма, ол Й.Шумпетерді (J.Schumpeter) ксіпкерлік табыс анытамасына сйкес келеді. асыр алымдарыны экономикалы ойларын жйеге келтіру ксіпкерлік тсінігін ескішілдікке негізделген бизнестен тбегейлі згешеленетін, инновациялы процесс ретінде; ксіпкерді – олайлы ммкіндіктерді іздеестіретін жне з ызметін болжай алатын, жаашыл ретінде; ксіпкерлік табысты – бл тек пайда емес, сонымен атар стеме пайда ретінде анытауа ммкіндік береді.
XX асырды тосаныншы жылдарынан бастап ксіпкерлікті проблемалары отанды алымдарды жне ТМД елдеріні алымдарыны ебектерінде кеінен арастырылады. рине, жргізілген зерттеулерде ксіпкерлікке, ксіпкерге жне ксіпкерлік табыса орта анытама берілмеген. Сонымен атар, біратар авторларды айтуынша, зерттеушілерді барлы талпыныстары алашында стсіздікке шырайды. Бл р трлі елдердегі ксіпкерлікті дамытуда мемлекетпен жргізілетін саясата, ойылан зерттеу масаттарыны р трлілігіне, тікелей ксіпкерлікті даму дегейіне жне таы басалара байланысты. Сонымен бірге, соы ебектерде ксіпкерлік процесін зін жаарту мен зін йымдастыруды синергетикалы модельі ретінде арастыран. Ксіпкерлер жмысты тиімді жргізу нтижесінде капиталды жинау ммкіндігіне ие болады. ндірісті алдаы дамуы спираль бойынша жзеге асырылады.
Сонымен, ксіпкерлік пен ксіпкерлік ызмет проблемалары алымзерттеушілермен ертеректе жне р трлі варианттарда арастырылды. Орындалан экономикалы зерттеулер талдауыны негізінде, ксіпкерлікті экономикалы мнін натылап, толытыруа талпынып, «ксіпкер»(enterpmeneur) категориясын тжырымдау ажет. Сйтіп, лемдік экономикалы ойды ыну, зерттеу мен орыту ксіпкерді келесі сипаттамаларын ажыратуа ммкіндік берді:
· ксіпкер – бл ауып, белгісіздік;
· ксіпкер – бл пайданы жне стеме пайданы, яни ксіпкерлік табысты алу;
· ксіпкер ндірісті барлы факторларын йлестіреді: ебек, жер, капитал;
· ксіпкер жаалытара бейім: жаа нім мен ызметтергді ндіруге, жаа дістерді енгізуге жне ткізуді жаа нарытарын іздеуге, инновациялы менеджментке; т.б.
· ксіпкер – бл ксіпкерлік істі жргізу шін жігерлі, білім мен апаратты белгілі дегейін мегерген адам;
· ксіпкер, табыс алу масатында, жаа идеяларды болашаын баалауа, алынан апаратты талдауа жне нарыты алыптасан коньюктурасы трысынан шешімдерді абылдауа абілетті болуы;
· ксіпкер кез келген, сіресе белгісіз жадайларда бір ана дрыс шешімді абылдауы тиіс.
Ксіпкерді берілген абілеттері, ксіпкерлік процесті барлы сатыларына (німді ру сатысы, ебек німін ндіру сатысы, ебек німін ттыну сатысы) сйкес біратар белгілі функцияларды орындау арылы жзеге асады. Ол:
· сатып алушыларды сранысын жне оларды тлем абілетін зерттеу бойынша ылыми зерттеулерді жргізу;
· німні бсекелестігін амтамасыз ететін, бйымны белгілі лшемдері мен сырты трі бойынша техникалы жаттарды дайындауа;
· бйымдарды тжірибелік лгілерін дайындауа;
· німді ндіруді барлы ажетті шикізат, материалды жне ебек ресурстарымен амтамасыз етуге;
· берілген німді ндіру шін е жетілген технологиялы процесс пен басаруды тиімді схемасын тадауа;
· халыты тлем абілеті едуір жоары ткізу нарытарын анытауа міндетті.
«Ксіпкер» тсінігіні сынылан сипаттамаларын жне оны орындауа тиісті функцияларыны тізімін пайдаланып, «ксіпкерлік» анытамасын натылауа тырысамыз, жне де берілген анытама ксіпкерлікті р трлі формасына атысты аланда толы, онда тек сапалы сипаттамаларорын алып, санды баалау лшемдері мен шаруашылы жргізу субъектілерді йымдастыруыты формаларыны болмауы тиіс. йткені, ксіпкерлікті шаруашылы жргізуші субъектілеріні санды сипаттамалары мен йымдастыруыты формалары арнайы абылданан нормативтіыты актілермен бекітіледі. Ксіпкерлік – бл табысты алу масатында ндірісті барлы факторларын озалыса келтіретін, ауіп пен белгісіздікті белгілі лесімен жанасатын инновациялы процесс.
Ксіпкерлікті берілген анытамасы азіргі заманы ксіпкерлікті табиатын сипаттайтын шарттармен толытырылуы жне оны ксіпкерлерді кнделікті ызметінде баыттаушы болуы керектігін атап ту ажет. Ксіпкерлікті отанды теориясында азірге дейін ксіпкерлік мніні наты анытамасы жо, детте сынылатын тжырымдар ксіпкерлік ызметті масатын крсетеді немесе ксіпкерлікті деттегі бизнеске теестіреді. Сонымен, бл процесті пайданы алу масатымен экономиканы р трлі айматарындаы ызмет ретінде сипаттайтын, ксіпкерлікті тжырымдары бизнес пен ксіпкерлікті теестіреді, ал жоарыда келтірілген талдау, ксіпкерлікті инновацияа негізделген бизнесті ерекше трі екендігін, оны ызметіні нтижесі орташа пайданы алу емес, стеме пайданы, яни ксіпкерлік табысты алу болып табылатындыын крсетеді. Ксіпкерлікті баса тжырымдары оны шаруашылы жргізуді инновациялы баыты ретінде сипаттайды.
Ксіпкерлік процесстегі шаруашылыты жргізуді инновациялы баыты алымдармен р трлі кзараста тсіндіріледі. Бір алымдар, инновация – бл жаа нім, ндірісті йымдастыру мен басаруды жаа дістері, жаа техника жне аналогтары жо технологиялар деген Й.Шумпетерді пікірін олдайды. Баса алымдар иммитацияны жеке шаруашылы жргізуші субъектіні инновациялы баыты деп санайды, яни жаалытарды белседі трде шеттен алып пайдалану ол шін инновация болып табылады. Иммитациялы процесті жзеге асыру тек елде ана емес,сонымен атар оны сыртында да пайда болан жаа идеяларды енгізу бойынша шаруашылы жргізуші субъектілермен крсететін ынталы ызметсіз ммкін емес. Сонымен атар, еліктеушілер з ызметімен жаашылдарды жаа ойларды дайындауа итермелейді. алымдарды келесі тобы инновациялы баыт белгісін «ресейлік экономиканы ксіпкерлікті субъектілері кздейтіе аыры масаттара, дістер мен тсілдерге атыссыз нарыа ауысуына кмектесуді» факторы ретінде ке трде арастырады. Осыны нтижесінде нарыты атынасты алыптастыру мен дамытуды барлы белседі атысушыларын жаашылдар деп орытуа болады. Жоарыда айтыландара сйеніп, оны азіргі жадайдаы ісрекеті мен пайда болуын ескеріп ксіпкерлікті былайша тсіну ажет:
«Ксіпкерлік – бл табысты алу масатымен ндірісті барлы факторларын озалыса келтіреті жне толы экономикалы жауапкершілікке негізделген, ауіпті жне белгісіздікті белгілі лесімен жанасатын, шаруашылы жргізуші субъектілерді ынталы, инновациялы ызметіне негізделген зінзі йымдастыру жне зінзі жаарту процесі.
Ал ксіпкер – бл табысты алу масатымен ауіп жне белгісіздік жадайларында жмыс істейтін, ндірістікшаруашылы ызметті барлы айматарындаы жаалытара бейімді, жігерлі, білімдер мен апаратты белгілі дегейіне ие адам. з кезегінде ксіпкерлік табыс – бл ксіпкерді пайдасы (таза табыс)жне стеме пайдасы».
Кріп отырандай, ксіпкерлікті тектілік тсінігіде лшемдер жне млшерлік баалау лшемдері жо, ксіпкерлік процесс ынтамен, жаалыпен байланыстырылан, оларды негізгі масаты ксіпкерлік табысты алу. Ксіпкерлікті, ксіпкерді жне ксіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі аидаларды бірдей дрежеде шаын, орташа жне ірі ксіпкерлікке атысты екендігін атап кету ажет, біра сонымен атар ксіпкерлікті рбір формасыны зіне тн ерекшелігіні болатынын ескереміз.
азіргі уаытта ксіпкерлікті жандандыру процесі экономикалы жне инвестициялы дадарыстармен; білікті мамандарды жотыымен; нормативтіыты базаны жетілдірілмеуімен, коррупциямен, тікелей шаруашылыкоммерциялы ызметпен, траты ауіппен, капиталды тапшылыымен; шаруашылы жргізуші субъектілерді моральды жне табии тозан материалды базасымен байланысты иын жадайларда туде. Осыан арамастан Республикада ксіпкерлік ызметті алашы жемістері бар, біра оны кпшілігі сауда мен делдалды ызметтерде.
Ксіпкерлік – адамдармен олар ран бірлестіктерді белседі, дербес шаруашылы ызмет. Оны кмегімен адамдар туекелге бел буып, мліктік жауапкершілікті сатай отырып, пайда табу жолын кздейді. Ксіпкерлікті шыармашылы кш жігерді жзеге асыруа, экономикалы жне йымдастыру ісінде тапырлыа, жаашылдыа байланысты. Ксіпкерлікті шыармашылы кшжігерді жзеге асыруа, экономикалы йымдастыру ісінде тапырлыа, жаашылдыа байланысты. Ксіпкерлікті жаа трыдан тсіндіргенде мынадай екі жадайа: біріншіден, коммерциялы баытбадара, туекелге бел буушылы пен дербестік, бастаан ісін аяына дейін жеткізу, кездескен кедергілерді жее білуге; екіншіден, экономикада, йымдастыру ісінде тапырлыпен жаашылды танытуа, ылымитехникалы прогреске жетуге тікелей атысты.
Ксіпкерлік ызметті субъектілері мыналар болып табылады:
- азастанны азаматтары;
- Шетел мемлекеттеріні азаматтары;
- Адамдарды бірігуі (ксіпкерлер жымы, біріккен серіктестер, акционерлік оамдар, шаруашылы ассоциациялары, ожалытар, р трлі бірлестіктер, корпорациялар т.б.).
Ксіпкерлік – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамны белседілігі жне іскерлігі. Белседілік жне іскерлік – адамны адамны еркін мір сру трі. Белседілік, іскерлік адамдарды мінезлы типтерімен байланысты болатын шыар. Павловты классификациясы бойынша адамдарды андай типтері белседі,іскер болар екен? здерініз ойланызшы: холерик пе, сангвиник пе, флегматик пе, лде меланхолик пе? Сан есебінен аланда белседілік те азантай энергетикалы шыыннан шамадан тыс энергия шыынына дейін, кейде оамды идеалды іске асыруа дейін бару ммкін. Мысалы, Париж коммунасы, лы Октябрь социалистік революциясы. Сапа жаынан спонтанды белседілік (ішкі себептермен пайда болан, сарты серлерден болмаан), мірді шектелген трі жне еріксіз белседілік (айыасірет шегу), сонымен бірге еркін белседілік. Адамдарды белседілігі р трлі болады: саяси, леуметтік, экономикалы, скери, тарихи, ауданды т.б. болып блінеді.
XVI асырды ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік оамдар рыла бастады. Мысалы,1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660 жылы ОстИндия сауда компаниясы, XVII асырды аяында акционерлік банктер іске осылды.
Экономикалы дебиеттерде ксіпкерлік пен бизнес ымдарын балама трінде арастыру жиі кездеседі. Бизнес пен ксіпкерлік жаын ымдар боланымен, оларды бірбірімен баламалап, теестіріп, арауа болмайды. Бизнес – табыс келетін кез келген ызметті трі. Рас, бизнес ксіпкерлік ызметпен тыыз байланысты. Ксіпкерлік – новаторлы іс. Наыз ксіпкерлік – ол нертапыш. Сондытан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы кзарас трысынан еш уаытта ксіпкер бола алмайды.
Экономикалы ылымда “ксіпкерлік абілеттілік” деген ымда бар. Ксіпкерлік абілеттілік дегеніміз – адамны бизнесте жаалыты аша білу абілеттілігі, біра бизнесте атынастарды барлыыны олынан бл келе бермейді. Барлы кш уатын жмыса жмсап, новаторлыпен, масаттылыпен, коммуникабельділікпен, яни адамдармен тез арада байланыс жасау абілеттілігі, олармен зара жасы атынастар ра білу, бсекелестеріне араанда айналасына басаша кз араспен арауда ошауланып трады. Бизнесмендерді ішінен мндай абілеттілікпен ошауланатындар жиі кездесе оймайды. Демек, бизнес – бл табыс келетін экономикалы ызметі. Ал ксіпкерлік – бл да адамны экономикалы ызметі, біра бл ызметті жаа ізденіске баыттайды жне осы жаалыты жзеге асыру шін туекелге бас рады.
Ксіпкерлік бизнес саласында жзеге асады, сондытан да экономикалы дебиеттерде олар немі парапар ым ретінде арастырылады. Ал егер бизнесті новаторлы жаын арастыратын болса, онда ксіпкерлік ызмет термині олданылады.
Ксіпорын мліктеріні айнар кзі:
- Ксіпорын рылтайшыларыны материалды жне ашалай жарнасы;
- нім, ызметкерден тскен тсіммен пайда;
- нды ааздар жне олардан тскен пайда;
- Инвестиция жне бюджеттік дотация;
- айырымдылы жарнама;
- Мекемелер мен трындарды кмегі;
- Мемлекеттік ксіпорынны млкін конкурс, аукцион арылы сатып алу;
- Мемлекеттік ксіпорындар млкін акционерлік оам арылы сатып алу:
Ксіпорынны функционалды механизмі. Нары жадайында ксіпорынны луеметтікэкономикалы рольі згереді: негізгі талап – пайда табу; кп ндіруді орнына, ойма толтыру емес, ткізу; з бетімен жмыс істеуді кеейту; банкроттыты болдырмау т.б.
ндіріс процесіндегі басты элемент тадап алынан технология варианты. Тек ана тадап алынан технология ресурстарды рылуын айындайды. Тадап алынан технология ресурстарды рылуын айындайды. Тадап алынан технология екі крсеткішпен: ндірілетін нім баасымен жне оны сапасымен тыыз байланысты.