Таырып № 7. Ксіпкерлік ызметіні субъектілері

Капиталистік экономикалы атынастарды дамуы капитал категориясын рі арай зерттеуді талап етті: жаа концепциялар мен ойпікір, тжырымдарды пайда болуын тіледі.

Жатаушылары басым кпшілік капитала берілетін екі негізгі анытаманы олдайды: бірінші — капитал деген ралжабдытар жиынтыы («затты» концепция), екінші — капитал деген аша сомасы («монетарлы»). Екі жа та капитал шаруашылыта пайда табу шін олданылады дейді.

Осымен катар «капиталдар нарыы» деген тсінік бар. Нарытаы сатушылар мен сатып алушыларды араатынастарыны объектісіне байланысты, осы тсінікке анытаманы екі варианты болуы ытимал.

Бірінші вариант.ндіріс факторлары нарыында капитал деп оларды нды лшеміндегі физикалы капитал тсініледі: станоктар, машиналар, имараттар т.б. Бл жадайда капиталдар нарыы ндіріс факторлары нарыыны бір блшегі болып табылады.

Капиталдар нарыыны негізгі субъектілеріне бизнес сферасы жне хаусхолд сферасы жатады.

Факторлар нарыындаы капитала сраныс — бл здеріні инвестициялы жобаларын жзеге асыруа ммкіндік беретін фирмаларды физикалы капитала сранысы. Крініс жаынан Бл фирманы инвестициялы жобаларына жмсайтын аржы ралдары болып табылады.

ндіріс факторлары нарыында ашалай салым трінде капиталы бар й шаруашылытары бизнеске материалдарына сраныс трінде олдануа з капиталын береді. Бл шін олар салынан аражаттара процент трінде табыс алады.

Физикалы капиталды фирма меншігіне айналуына, немесе, оны уаытша пайдалануа берілуіне байланысты, тлемдер екі трге блінеді: капитал ызметтеріні толымсыздыы (пайдалану баасы) шін тлем жне капиталды активтер (сатып алусату баасы) шін тлем болып белінеді.

Капитал ызметтерін пайдалану ны капиталды ренталы (прокатты) баалануы болып табылады. Бл нарыты котифа трін, немесе, фирманы капиталды бір блігін жала аланы шін оны иесіне тлейтін сома трін алады.

Активті баасы капитал бірлігіні андай уакытта болмасын сату, немесе, сатып алу баасы болып табылады

Екінші вариант. аржы нарыында капитал деп аша капиталы тсініледі.

арыз капиталыны нарыы деп аша капиталы объектісіні кызметін атаратын жне осы капитала сраныс пен сыныс алыптастыратын, зара атынастарды жиынтыы аталады. арыз капиталдарыны нарыы аша нарыына жне капиталдар нарыына блшеді. Аша нарыы мерзімі бір жыла дейінгі банк операцияларын жргізумен байланысты болады. Капиталдар нарыы банкті орта мерзімді жне за мерзімді операцияларына кызмет етеді. Осы нары з кезегімен ипотекалы нарыка (кепіддік арыз кулігімен операциялар жргізу) жне аржылы (нды ааздармен операциялар жргізу) нарыа блінеді. аржы нарыыны субъектілеріне банктер жне олардь клиенттері (ипотека нарыындаыдай), ор биржалары жатады, операцияларды объектілеріне жеке ксіпкерлерді жне мемлекет институттарыны нды ааздары жатады.

Аша нарыы мен капиталдар нарыы арыз капиталыны туындысы, екіншілік нарытар болып табылады. Осыларды райсысыны з инструментарін, яни айналыста болатын наты аржы баалылытары болады. Осыларды бірбірінен айырмашылытары бар жне олар тмендегі жадайлармен байланыста болады:

• статусымен (акция, немесе, облигация);

• меншікті типімен (жеке, немесе, мемлекеттік);

• ісрекет ету мерзімімен;

• тімділік дрежесімен;

• ауіпатер сипатымен (банкротты немесе нарыты) жне ауіпатер дрежесімен (атерлі, аз атерлі, атерсіз).

Мысалы, АШты капиталдар нарыыны инструментариіне жататындар:

• АШ федерадды кіметші за мерзімді саясатын аржыландыруа таайындалан казначейлік облигациялар;

• аржы жйесі арылы леуметтік бадарламаларды типтерін аржыландыру шін кіметтщ ерекше рсатымен эмитентілген (шыарылан) мемлекеттік мекемелерді нды ааздары;

• жергілікті кімет органдары шыаратын муниципалды облигациялар;

• жекеменшіктік фирмалар эмитентеген корпорацияларды акциялары мен облигациялары.

Капиталдар нарыын инвестициялы орлар нарыы деп жиі атайды. Инвестиция (капиталды салым) деп ралжабдытарды жне материадды ойманы (запас) кобеюіне экономикадаы капиталдар суіне жасалан шыындар аталады.

Капитадды жеткізушілері й шарушалытары,оны ттынушылар — бизнестщ фирмалары.

Жеткізушілер мен ттынушыларды бірбіріне рекеті кп. Бларды байланыстары аржы жйесі, коммерциялы банктер, инвестициялы орлар, брокерлік кеселер т.б. арылы жріп отырады. Олар й шаруашылытарыны шамалы жинатарын аржы ралдарды кп сомаларына айналдырады жне оны капиталды ттынушылар арасында орналастырумен айналысады. Капиталды беру нысаны р трлі болуы ммкін: тікелей жаадан шыарылан акцияларды жазыландар арасында тарату трінде, немесе, заемды арыз, корпорацияларды облигациясын сатып алу трінде жне фирмалара тікелей арыз беру арылы. Бл процесте берілген аржылар шін тленетін процент те маызды рл атарады.

Ісрекеттеріні андай мерзімінде болмасын, ксіпкер инвестициялар жасап отырады, оларды сипаты мен кздері ісрекетті кезеіне туелді болады.

Ксіпкерлік бизнесті йымдастыруды бастапы кезеінде капиталды алашы салымын жасау керек. Стартты (cope) капитал деп ндірісті бастапы кезеінде жасалатын капиталды алашы сомасы мен аымдаы шыындар сомасыны жиынтыы аталады. Стартты алашы капитал ксіпорны тіркеуге, банкте есепшот ашуа, имарат сатып алуа, немесе оны жала алуа, имаратты жндеуге, немесе, оны айта руа, машиналар, жабдытар, приборлар, патенттер, лицензиялар сатып алуа жмсалады.

Аымды шыындара шикізат пен материалдар, жалдау тлемі, жалаы, леуметтік орлара аудармалар жне т.б. жатады.

Сйтіп стартты капитал ксіпкерді ндірістік орлар (негізгі жне айналыс) сатып алуа жмсалатын негізгі жне айналмалы капитала ажеттігін, жалаыа, басаруа жмсайтын баса дірістік жне ндірістік емес шыындара кажеттігін крсетеді.

Стартты капиталдь жне ксіпкерді аражаттарыны орнын жауып, теп отыру шін меншікті (ішкі), немесе, несиелік (сырты) ралдар (аржылар) олданылады.

Меншікті жне несиелік ралдарды кздері факторларды екі трімен белгіленеді:

· объективтік — ксіпкерлікті йымдастыру — ытык формасымен, шаруашылыты жне нарыты конъюнктурасымен, лтты экономиканы болмысы жне дамуымен, мемлекеттік реттеуші органдарыны талаптарымен;

· субъективтік — ксіпкерлік абілетпен, ксіпкерді жадайымен жне оны жеке ммкіндіктерімен.

Меншікті аражаттарды айнар кздеріне мыналар жатады: негізгі ызметгерден тсетін пайда, аржылы операциялардан тсетін пайда, жарылы ор, амортизация коры жне т.б.

Несиелерді айнар кздері: несие мен арыздар, траты пассивтер жне несиелік карыздар.

аржы ресурстарыны алашы алыптасуы жары капиталы жасалып ксіпорын рыланда басталады.

Сырттан аржыландыру арыз алу немесе акция шыару арылы жреді.

Несие— бл арыз капиталыны озалу нысаны, ол айтарылып беріледі жне иесіне пайда келеді.

арыз капиталыны айнар кздері:

· рантьелерді капиталы, яни ксіпкерлік ызметпен айналыспай процентке мір сретін адамдарды капиталы;

· кпшілікгі жинатары; ксіпкерлік ызмет сферасын згерткен адамдарды капиталы; бюджетгік алыстар;

· ксіпорындарыны бос капиталы; тауарлы несие трінде бір ксіпорнынан екіншіге кшіп отыратын капитал;

· банкнота шыару нтижесінде пайда болан капитал. Несиені болуы ндіріс процесіні зілмей жруіне кмекгеседі.

Ксіпкерлер кбінесе коммерциялы жоне банк несиесін олданады.Сонымен атар, несиелер ыса мерзімді (бір жыл ішінде айтарылады) жне за мерзімді болады.

ыса мерзімді арыздаржалаы тлеуге, шикізат алуа немесе дайын тауарларды сату шін, кнделікгі шыындарды етеуге одданылады. ыса мерзімдік несиелерді жиі олданылатындары:

• коммерциялы несие — бір ксіпорын екіншіге береді;

• аржы институтгарынан алынатын несие;

• инвесторлардан алынатын арыз.

за мерзімді аржыландыруды кзіне блінбеген пайда, акциялар мен облигацияларды сату жне за мерзімді арыздар жатады.

за мерзімді заемдар — бір жылдан арты пайдаланатын аржылар. Блар кбінесе ымбат жабдытар, имараттар сатып алу шін, зерттеу жмыстарын жргізу шін олданылады.

Ірі корпорацияларды кбі облигация шыарудан косымша аражаттар табады. Облигация— бл нды ааз. Ол оны иесіні белгілі клемде аша сомасын ксшорына ткізгенін кулайды. Осы аша оан белгілі мерзімде айтарылуы керек жне ол оан жылына бір немесе екі рет процент алуына ы береді.

Корпорация шін облигацияларды сату инвестициялар тартуды олайлы формасы:

Бны себептері:

• Бнда несие, біра оамнан алынатын;

• банкі сияты, облигацияа процент кбінесе жылына екі рет тленеді (купонды толем);

• за мерзім, детте 10 жыл (кейде 30 жыл) теу мерзіміне дейін.

Банкіні несиесінен облигация шыару намды, біра банкілікпен салыстыранда бны проценті жоары болуа тиісті, йткені баскаша болса облигацияны ешкім сатып алмайды. Корпорацияларды облигациясы, детте номиналына сйкес сатылатын, борышорлы олхат болып табылады.

Акцинерлік оамдар кпшілікті капиталын акция шыару аркылы здеріне тартады. Акция— нды ааз, ол иесіні аша сомасын ткізгенін долелдейді жне иесіне дивиденд алу ын береді жне оны иесі сол компанияны басаруына атынасуа ы алады.

Егер облигацияны иеленушілер компанияны тек несие берушісі болса, акцинерлер компанияны меншік иелері болады. Бл жадай акцинерлерге директорлар кеесін сайлауа жне табыстарды блуге атынасуа ы береді.

Акциялара ашы жазылуды зіндік артышылытары жне кемшіліктері болады.

Артышылатар: біріншіден, аражаттар жинауа кмектеседі;

сатудан тскен аражаттар ндірістік уаттарды кеейтуге жнр жаыртуа, арыздарды теуге, ызметтерді кптарапты еруге жне баса масаттара олдануа пайдаланылады;

екіншіден, партнерлер мен клиенттерді информациямен амтиды;

шіншіден, фирма ішінде акцияларды сату арылы персоналды ынталандырады;

тртіншіден, акцияларды пайдалану ммкіндігін береді.

Кемшіліктерге жатызу да болады:

• басарудаы баылау мен икемділікті тмендеуі;

• акцияларды шыаруа жне орналастыруа шыындар жасау;

• нарыаы ысым жасау ыпалы (конъюнктура згергенде);

• акцияларды шыарылуын жне орналастырылуын йымдастыру шін абілетті команда круды кажеттігі.

Корпорацияларды акция шыару аркылы каржылануы аржылануды е ымбат тсетін жолы болып табылады. Батыс компаниялары бл жолды те сирек, аржылауды баса трі болмаан жадайда пайдаланады. аражат жетімсіз боландытан акциялар шыару безнесмендерді басару ызметіндегі туелсіздігін тмендетеді.

ашан болмасын аржылануды трлері кп болан сайын ксіпорынны даму мселелері иындай береді.