Тркия жне Еуропа державаларыны дипломатиясы
Шыыс мселесі дами келіп, Осман империясы аталан лы держава бірте-бірте халыаралы субъект болмысынан зге державаларды территориалды, сауда-экономикалы жне саяси бліністеріні объектісіне айналды. Империяны сатау жолында скери рі реформистік рекеттер озалды. Алайда оларды ешайсы мемлекетті лдырау сатысынан шыара алмады.
Шыыс мселесіні бірнеше мемлекетті лтты мддесін тоыстыраны жоарыда айтылды. Мндай державаларды рамында Австрия, Англия, Франция, Ресей жне XIX асырдан бастап Германия мен Балкан мемлекеттері кірген болатын. Тменде оларды Шыыс мселесіне атысты станымын жеке-жеке арастырылады.
Австрия империясыны шыыс мселесіндегі басты ызыушылыы оны Балкан тбегіне географиялы жаын орналасуы мен Осман империясына тн кплттылыымен тсіндіріледі. зге мемлекеттерді Осман империясына ол суы Австрияны зіндік ызанышын тудырды деуге болады. Аталмыш екі империяны тадыры те тыыз байланыстырылды. «Дунай монархиясы лемде Осман империясыны стемдігі орнаан тста пайда болды. Империяны ысымы деген сайын Австриялы монархия да кшейе берді. Алайда Осман империясы лемдегі стемдігінен айырылысымен Дунай монархиясы лдырап кетті. 1914-1918 жж. Бірінші дниежзілік соыстан кейін империя кйреп аланда, Австро-Венгрия монархиясы да ыдырап кетті» 5.
Негізінен Австро-Венгрияны Шыыс мселесіндегі станымы зіне тн аумалылы пен арама-айшылыпен сипатталады. Бір жаынан Австрия кіметі Тркияны Балкандаы иелігіне ызыса, екінші жаынан ондаы славян тектес халытарды кпшілігінен рейленді. йткені зіне жаын орналасан Балкан тбегіндегі православты халытар бірігіп кету аупі жо емес еді. Тарих зерттеушілеріні пікірінше, Австрияны Тркия саясатына атысты олданан наты бадарламасы болмады. Габсбургтер Шыыс мселесіндегі станымын халыаралы жадайлара байланысты жеіл-желпі трде ауыстырып отырды. Саяси шешімдері жаынан Ресейге туелді бола тра, орыс дипломатиясыны басым болуына кп арсыласты. Наты масата сйенбеген Австро-Венгрия монархиясы Осман империясыны ыдырауы барысында аса елеулі орын ала оймады.
Аылшын кіметіні Шыыс мселесіндегі мддесі уел бастан экономикалы, отарлы жне скери-стратегиялы сипат алды. Англия Осман империясын ндіріс саласындаы тиімді нары жне капитал кзі ретінде пайдаланды. Сондытан лыбританияны отаршыл рі скери-стратегиялы мддесі Осман империясыны ттастыын сатауа баытталды. Англия дипломатиясыны таы бір кксегені Тркияны скери потенциалын Ресейге арсы олдану жне батыстаы «Британ тжіні гаухар тасы» - ндістанды орау еді. Негізінен Англия Таяу Шыысты лы Британ империясын ру масатында отайлы пайдалана білді. XVIII асырда аылшын кіметіні экспансиясы экономикалы сипатта ана шектелсе, XIX асырда ол Таяу Шыыстаы агрессор мемлекет рлінде крінді. Тркия, Сирия, Египет, сонымен атар Кипр, Кувейт сынды айматар Англия шін стратегиялы маызы зор орталытар есебінде абылданды.
XIX асырды соы ширегінде аылшын дипломатиясы з станымын тбегейлі згертті. Ендігі арада империяны лайтынын тсінген Англия брыныша оны ттастыын сатау шін емес, керісінше е тиімді блігін зіне алып алу шін тырмысты. Бл масатта аылшын кіметі Франция мен Ресей мемлекеттерімен баталасты жне кбіне соысымен жаындасуды амалын іздеді.
Осман империясы лдырау сатысында оан е бірінші назарын аударан мемлекет Франция болатын. Екі мемлекетті арасында айтарлытай дау тудыратын мселе болан емес. Сондытан Франция Осман империясымен досты арым атынасты орната отырып, оан саяси маызды одатас ретінде арады. Экономикалы жаынан да француз-трік атынастары тыыз жадайда дамыды. Кейіннен Осман империясындаы дадарыс салдарынан Франция дипломатиясы Константинопольді зіні басты масатына айналдырды. Франциядаы революциялы соыс пен Наполеон билігі Тркияа атысты агрессиялы саясатты тудырды. Досты атынасты орната келіп экспансиялы рекеттерді жзеге асыран Наполеонны сырты саясатын тарих зерттеушілері атты сынайды. Оларды айтуынша, Франция билеушісіні Шыыс мселесіне атысты наты жоспары болмаан трізді. йтпесе оны Тильзиттегі Александр І-мен ткізген «Осман империясыны ыдырауы мен оны тиімді блісу» мселесі жніндегі келіссздері мен бір уаытта Осман Портасымен досты атынасты ныайту мен ырымды айтару шаралары тсіндіруге келмейтін рекет болып табылады.
Онымен оса француз дипломатиясы империя ішіндегі тріктерге арсы кіл-кйді ушытыра отырып, экономикалы рі саяси стемдік орнатуды кздеді. Саясатты мндай трі кп жадайда аылшын-француз атынастарыны шиеленісуіне келе берді. Аыры Еуропа державаларымен атыыстар салдарынан, жне е бастысы 1870-1871 жж. Францияны Пруссиядан жеіліске шырауынан кейін мемлекетті Шыыс мселесіндегі рлі з маызын жойып жіберді.
Пруссия жне зге герман мемлекеттеріні Шыыс мселесіндегі наты станымы болмады. Германияны бар кздегені сол кездегі лы державалар – Англия мен Франция, Австрия мен Ресей арасындаы арама-айшылытарды з пайдасына асыру болып табылды. Тек 1875-1878 жж. Шыыс дадарысынан кейін неміс дипломатиясы Тркия мен Балкана атысты позициясын згертті. Бл кезеде Германия Шыыс мселесін Ресей мен Австро-Венгрияа крсетілетін ысым есебінде пайдаланды, ал кейіннен келе Тркияны стратегиялымаызы бар айматарына кз тіге бастады. XIX асырда Германияны Осман империясын Шыыстаы сенімді одатасына айналдырысы келді. Осы жолда герман билеуші таптары бірнеше экономикалы жне саяси шараларды олданды. Нтижесі ретінде Бірінші дниежзілік соыста Осман империясыны Германияны жаында соысанын руге болады.
Шыыс мселесіндегі басты мдде Ресейге тиесілі. Ресей шін бл айматаы ызыушылы асырлар бойы з маызын жоймаан еді. Орыс кіметіні басты масаты ара теізге баышталды. Балкан тбегіне дейін созылан ыпал жне ара теіздегі еркін озалыс Ресей империясыны лтты мддесіне айналды. Дегенмен тарих зерттеушілеріні пікіріне сйенсек, Ресей дипломатиясы Шыыс мселесінде «иллюзиялы» масаттара ол созды. сіресе Ресей «аайынды-славян» халы трік анауынан босатылуы шін кез келген уаытта кмек олын созуа даяр деген пікірлер мифтік аымда дамыды. Е кініштісі сол ол жетпейтін арман жолында екі тарап та материалды, адами шыындара шырады. Бндай idee fixe екі асырдан астам мерзімде орыс царьларыны санасын улап келді.
Барлы Еуропалы державаларды ішінде Тркиямен атыыса е кп тскен мемлекет осы Ресей болатын. Бірнеше жзжылды бойына орыс скері антгісті шайастар жргізді, ал орыс дипломатиясы шебер трде « трік езгісіне шыраан халытарды ораушы мемлекеті» рлін сомдап келді. Осман империясыны ыдыраанын кксеген Ресей саясаты шын мнісінде зіні Еуропадаы саяси ыпалын кшейту масатында Шыыс мселесіне бар кш-жігерін салды.