Тапсырма. Мтінді оыыз, мазмнын ІІІ жата баяндаыз.
Медициналы микробиологияны е маызды міндеті инфекциялы ауруларды оздырыштарын – микробтарды анытау болып табылады. Сондытан микробиологияны дістері патогенді сер ететін микробтарды асиеттерін зерттеуге жне оларды серінен адамдар мен жануарларды организмінде пайда болатын дерістерді зерделеуге баытталан.
Микробиологияны негізгі зерттеу дістеріне жатады:
· микроскопиялы – микроскопиялы арнайы техниканы пайдаланып, микробтар морфологиясын зерттеу;
· бактериологиялы (культуралы) – микробтарды таза культурасын бліп алып, оларды сйкестендіруге, яни микробты трін анытауа ммкіндік беретін биологиялы асиеттерін зерттеу;
· серологиялы – науас организмні биологиялы сйытытарында (кбінесе ан сарысуында; лат.: serum–сарысу) оздырыша арсы пайда болан антиденелерді анытау;
· аллергиялы – адам организмінде (теріде, шырышты абаттарда немесе анда) оздырыш-микробты бтін жасушасы немесе оны компоненттері серінен пайда болатын аллергиялы феномендерді баалау;
· биологиялы – зертханалы жануарлар немесе тауы эмбриондарындаыинфекциялы дерістерді модельдеу;
· хемотаксономиялы – организмде тікелей бліп шыаратын тіршілік німдері бойынша микробтарды зерделеу (оректік орталарда алдын алакультураландырусыз). Бл шін газды жне газды-сйытыты хромотографиян олданылады;
· молекулалы-биологиялы – полимеразалы тізбектеу реакциясыны (ПТР), сиквенирлеу жне ДН будандастыру дістерімен микробты нуклеин ышылыны рамын зерттеу.
Медициналы микробиология инфекциялы аурулара диагноз оюдан баса, арнайы алдын алу(вакцина алу) жне емдеу (иммунды сарысулар) дістерін жасайды. азіргі кезде медициналы биотехнология ХХасырда микробиологиядан блініп, ылым ретінде млде жаа гендік-инженерлік вакциналар, синтетикалы иммундымодуляторлар, диагностикумдар, вакциналы препараттар жасауа ммкіндік береді.
Инфекциялы ауруларды жаа трлеріні оздырыштары табылуына байланысты,бл ерекше маызды болып отыр. Соы 30-40 жылда 50-ден астам жаа микроб- –. легионерлерауруы, Марбург жне Эбол геморрагиялы безгегі,инфекциялы Т-жасушалы лейкозы, АИВ-инфекциясы, С, D, Е, ТТV гепатиттері, атипті пневмония (АЖРС – ауыр жедел респираторлы синдром, аыл.: SARS – sev.acutо resp. sindr.), кеуектіэнцефалопатия (сиырды тыруы), с тмауы жне т.б.сияты ауіпті инфекциялы ауруларды оздырыштары табылды.
Ерте заманнан бері адамдар микробтарды атысуымен болатын дерістерді таамды німдер дайындау (ккністерді ашыту, сыра жне шарап дайындау, стышылды німдер алу, ірімшік дайындау жне т.б.) шін пайдаланан. Кнделікті мірде микробтарды тікелей атысуымен алынатын німдерді кездестіріп отырамыз. Олар: – антибиотиктер, друмендер, ферменттер, аналмастырушылар, ртрлі органикалы ышылдар. Нруыз ндіру жылдамдыы бойынша микробтара те келетін тірі организм жо.
Тірі организмдер сатысында микробтар андай орын алады? Микробтар ашылана дейін тірі организмдерді брі екі лемге – сімдіктер жне жануарлар лемінежатызылды. Микробтар шінші лемге– протисталара жатызылды (Э. Геккель), ол жоары сатылы протисталар (саыраулатар, балдырлар, арапайымдылар) жне тменгі сатылы протисталар (бактериялар жне кк-жасыл балдырлар) деп екіге блінеді.
Аылшын физигі Р. Гук арапайым микроскопты кмегімен жасушаны ашты (1665), содан кейін бір жарым асыр ткен со (1839), Т. Шиванн (1810-1882) менМ. Шлейден (1801-1881) органикалы лемні жасушалы теориясын сынады.
Жер бетіндегі сімдіктер мен жануарлар леміне жататын тірі организмдерді брі арапайым бірлік – жасушадан рылан. Жасуша кез келген тірі материяны негізгі рылымды бірлігі, яни организмдер конструкциясыны негізін алаушы болып табылады.
Тапсырма. Мтінл са блімдерге бліп оыыз жне тезистік сра ойыыз.
Микробтар лемі
Микробтарды таажайып лемін голландиялы саудагер Антоний Ван Левенгук (1632-1723) ашты. Жасымы линзаларындайындаумен уестенетін ол зі растыран аспапты микроскопия деп атады. Бл екі жаыдес, беткейі мият ажарлап тегістеген, айналасы кміспен немесе жезбенкмкерілген йнек 300 есе лайтып крсететін. Кейін ол азіргі микроскопа сас аспап растырды.
Левенгук микробтарды– зі «анималькуль» деп атаан те са«жануарларды» орасан зор лемін ашуымен (1676) йгілі болды. зі мшесі болып сайланан Лондон корольдігі оамына ол: «Осы кішкентай тіршілік иелеріндеаншама ажайып сыр жатыр», – деп жазды. Тіс езін зерттей отырып, ол былай деген: «Мені ауыз уысымдаы оларды саны БіріккенКорольдіктегі адамдар санынан да арты болан шыар. Мен бл материалдан аса ызу озалыстыкптеген арапайым жануарды крдім. Олар мені саалымны бір талшыынан он мы есе жіішке».
Левенгук микробтарды барлы пішіндерінкріп,оларды сипаттамасын берді: коктар, таяша пішінді жне ирекшелер. Ол осындай кішкентай «жануарларды» барлы жерден –: жауын суынан, ары суынан, сімдіктертбіріні тнбасынан, нжістен, тіс езінен байап,оршаан лемде микробтар тыыз орналасан деген орытынды жасайды.
Левенгук ашан микробтар лемі иял-ажайып ретінде крінгені сонша, кейінгі 50 жыл бойы елді брінтаалдырып келді.
Дегенмен, алашы кезде микробтарды ашылуын ылыми ауымдасты ызыты кездейсо, ешандай тжірибелік маызы жо оиа ретінде абылдаан. ХІХ асырды екінші жартысында микроскопиялы техниканы дамуына жне ататы француз химигі Л. Пастерді (1822-1895) ашыту дерісін зерттеу жмысына байланысты микроскопиялы организмдер леміне зерттеушілерді кілі айтадан аударыла бастады.
Л. Пастер 1856 ж.шарап пенсыра ауруыны те маызды мселесін шешті.Францияда шарап пен сыраны кп млшердебзылуынанелорасаншыына шыраан. Пастер аталан німдерде ауадан жне пайдаланан ыдыстардан тсетін кптеген бтен микрофлора дамитынынайындады. Ол осынімдерді 50-60°С-та ысытуды сынды, нтижесінде микробтарды вегетативті трлері жойылан. Блдіс пастеризациялау деп аталды. Микробтарды спораларын жою масатындаЛ. Пастер сйытытарды 120°С-та, ал атты заттарды 140°С-та стерильдеуді сынды.
Л. Пастер 1868 ж.Францияны жібек ндірісін шыыннан тарады.Ол жібек жіпшелерін шыаратынрттардыауруларынмикробтар тудыратынын длелдеп, оны алдыналу шараларын сынды.
Ау, шіру табиатын жне жібек рттарыны ауруына микробтар себепкер болатынын ашанЛ. Пастер адамдар мен жануарларды инфекциялы ауруларыны пайда болуына тірі микробтар себепкер болатынан длелдеді. алым тауы тырысаыны, босану ызбасыны, остеомиелитті, септицемияны, ірідерді оздырыштарын ашты.
Л. Пастер 1880-1885 жылдар аралыындаинфекциялы ауруларды алдын алуаарналан вакциналар дайындау дісін жасап шыарды. Тауы тырысаына, кйдіргі жне тыру ауруларына арсы вакциналар дайындаан ол организмге енгізілген лсіздендірілген (аттенуацияланан) микробтар кейін сол микробты вирулентті трлерінжтыруа арсы иммунитет алыптасады дегенте маызды орытындыа келеді.
тыруа арсы вакцина шыарудаы Л. Пастерді айрыша лесін ескере отырып, оны вакциналарымен иммунизация жргізілетін станциялар пастерлік деп аталды. Ресейдегі бірінші, ал дние жзіндегі екінші пастер станциясынОдессада 1886 ж. И.И. Мечников пенН.Ф. Гамалея ашты.
зіні данышпанды ебегімен Л. Пастер микробиологияда физиологиялы зерттеу дісін енгізіп, микробтарды этиологиялы ызметін длелдеді, вакцина егуді ылыми негізін жасады, яни микробиологияны негізін алаушы болды.
Л. Пастер зады трдемикробиологияны жне иммунологияны кесі деп есептеледі – осы ылымдарды негізін раан жаалытарсоны атымен байланысты. 1885 ж.Л. Пастер тыру ауруына арсы вакцина жасады. Антирабикалы вакцина(rabies–тыру) тыру ауруыны тіркелгенвирусынан (virus – франц.: у немесе уыт) дайындалан. Жз жылдан астам уаыттан со осы термин жаа, заманауи маыза ие болды.
Негізін зі алаан (1888 ж. халыаралы жазылым бойынша жиналан аржыа) Париждегі института Л. Пастерді аты берілген. Пастер институты ХІХ асырда лемдік микробиологиялы ылым орталыы болды, сол дегейін осы кезге дейін стап тр. Пастер институтында жмыс атаран йгілі орыс алымдары И.И. Мечников, С.Н. Виноградский, Н.Ф. Гамалея, В.М. Хавкин, А.М. Безредка жне т.б.франциялы мектепті ізбасарлары болды.
Микробиологтарды неміс мектебі Л. Пастер мектебімен атар дамып, лкен жетістіктерге ие болды, оны негізін алаушы – Роберт Кох (1843-1910). Ол кйдіргі ауруыны оздырышын (1876), стафилококкты (1878), сіреспе жне жараат инфекцияларыны оздырыштарын (1889), туберкулез оздырышын (Кох таяшасы) жне туберкулезге диагноз оюда олданылатынтуберкулин, тырыса вибрионымен оны берілу жолдарыны (1883-1884 жж.)культураландыру дістерін жне толы сипаттамасын берді, айталама сзек, тирпаносомоз жне баса даинфекциялардыоздырыштарын ашты.
Р. Кох 1891 ж. Берлинде зі негізін саланИнфекциялы аурулар инситутына басшылы етті. Ол микробиологияа кптеген маызды зерттеу дісін– анилиндік бояыштарды; микроскопта иммерсиялы жйемен конденсор пайдалануды; биологиялы сйытытарда жне тыыз оректік орталарда микроорганизмдерді культураландыру дісін олдануды; микробты жекелеген колонияларын, яни таза культурасын бліп алу шін бактериологиялы ілмекпен блшектеп себу дісін практикаа енгізді. 1905 ж. олтуберкулез оздырышын ашаны шін физиология жне медицина саласы бойынша Нобель сыйлыыны иегері болды.
Микробиологтарды неміс мектебіні жарын кілі Пауль Эрлих (1854-1915) болды. П. Эрлих 1891 жылдан бастап ауру оздырыштарыны тіршілік рекетін жоюа абілетті химиялы оспалар алу жолын іздеумен шылданды. Трткндік безгекті метиленді кк бояумен емдеуді тжірибеге енгізді, трипаносомозды емдеу шін трипанды ызылды пайдалануды сынды. Мерез ауруын емдеуде П. Эрлихті кшлні (мышьяк) органикалы оспаларын олдану жмыстары ерекше орын алады. П. Эрлих 1907 ж. мерез ауруына арсы тиімді рал – арсфенаминді (арсенобензол туындысы) ашанын жариялады, алым оны сальварсандеп атады (лат.: salvatio– тылу). Бл дрмек 606-препарат деген атпен де белгілі, йткені оспа Эрлих сынатан ткізген 606-тжірибесі болатын. Кп кешікпей неосальварсан немесе914-препарат пайда болды.
Ресейлік алым Д.И. Ивановский вирустарды ашу мртебесіне ие болды. 1944 ж. белгілі американды вирусолог У. Стенли былай деп жазды: «Мен вирустар туралы ылымдаы Ивановскийді атын микробиологиядаы Пастер мен Кохесімдеріменатар арастыру керек депойлаймын».
Инфекциялы дерістерді зерттеуде жне эпидемиялармен кресу шараларын жргізуде ресейлік микробиологтардыкпшілігілкен лес осты. Н.Ф. Гамалеяны (1859-1949) елдегі шешек ауруын жоюдаы сіірген ебегі орасан зор. Ол кптеген ылыми зерттеуді, соны ішінде тыру, тырыса, обаа арнаан жне баса да маызды ылыми зерттеу ебектерініавторы болды. Кйдіргі ауруымен кресу шараларын атаруда Л.С. Ценковскийді (1822-1887) жмыстары лкен роль атарды.
Г.Н. Габричевскийді (1860-1907) жігерлі іскерлігіні нтижесінде Ресейде дифтерияа арсы сарысу ндірісі йымдастырылды, жншауа (скарлатина)арсы вакцина жасалды. Г.Н. Габричевский Ресейдегіалашыбактериологиялы институтты жне Мскеу мемлекеттік университетіндегіалашымикробиология кафедрасыны негізін алады.
С.Н. Виноградскийді (1856-1953) ебектерінде прокариоттар метаболизмі заманауи тсініктеріні негізі жасалып, жаа ылым– топыра микробиологиясы пайда болды.
Отанды алым-микробиологтар Л.А. Тарасевич (1868-1927), Д.К. Заболотный (1866-1929), П.В. Циклинская (1859-1923) микробиология жне эпидемиология саласына лкен лес осты.
З.В. Ермольеваны (1898-1979) жне Г.Ф. Гаузені жмыстары нтижесінде 1943 ж.алашыотанды антибиотиктер – пенициллин, грамицидин С, стрептомицин алынды, Ресейде антибиотиктер алынатыналашыинститут йымдастырылды.
Кеестік алымдарды – П.Ф.Здродовскийді (1890-1976)риккетсиоздарды зерттеу жніндегі, А.А. Зильберді (1894-1966)канцерогенезді вирусты-генетикалы теориясы, М.П. ЧумаковпенА.А. Смородинцевті (1901-1986) вирусты энцефалиттерді зерттеу жне полиомиелитке арсы отанды вакцина жасап шыаружніндегі, П.Н. Кашкинні (1902-1992) саыраулатарды зерттеу жне отанды медициналы микологияны негізін алаужніндегі, Н.П. Елиновты, А.А. Воробьевті жаа микробты биотехнологиялар жасаужніндегі жне баса да кптегенебек шетелде кеінен белгілі болды.