І. йымдастыру кезеі

· Оу ралын тексеріп тгелдеу.

· Оушыларды тгендеу.

· Оушыларды зейінін сабаа аудару.

ІІ.й тапсырмасын срау:

1) Сатар туралы мазмндап айтып беру.

Жаа сабаты жоспары:

1) ндар туралы деректер. Шаруашылы.

2) Мде.

3) Атилла.

III.Жаа саба.

Б.з.б. 1-мыжылдыта азастан жерінде н тайпалы одаы алыптаса бастады. Алашы кезде ндар Солтстік ытай, Моолия жне Байал маында оныстанан.

ндар 24 тайпадан тран. р тайпа дербес мір срген. р тайпаны кшіп жретін жері болан. ндар жыл сайын ш рет бас осып, лы ордаа жиналатын. Осындай жиналыстарда орта мселелерді кеесе отырып шешкен. ндар Кк Тіріне сыйынан. Ата- баба аруаына баыштап рбанды шалан.

н тайпалары б.з.б. III асырды соында бірігіп, з мемлекетін рды. ндарды ран мемлекеті кшті де уатты елге айналды.

ндарды жауынгер тайпалары ытайды солтстік жаындаы алалар мен елді ме- кендерге шабуыл жасап тран.

Б.з.б. 214 жылы Цинь патшалыыны билеушісі Ши-Хуанди жз мы скермен Сарыжазы іріндегі н мемлекетіне ар- сы жоры бастайды.

н скеріні шабуылынан орану шін б.з.б. IV–III а- сырларда ытайлар «лы ытай
оранын» салдырады.

Б.з.б. ІV асырдаы н мемлекетіні міршсі Тман болды. Ол Алтайдан ырыма дейінгі лан-айыр айматы мекендейтін н тайпаларына 30 жылдай билік етті. Ол басарып тран кезде мемлекет лсіреп ыдырай бастайды да, бірнеше лыстара блініп кетеді. Тман крші елдермен кп соысады. ытайлытардан жеіліске шырап, н аумаыны біраз жерін олара беруге мжбр болады.

Тманны екінші йелі ытай ызы еді. Ол йел мемлекет билігіне араласып, ытай дстрлерін енгізеді. Бл йел билік басына з баласын отырызуды ойлап, н йелінен туан балаларынан тылуды арастырады. Тманны лы Мдені лтіруді ойластырып, осы ойына мірші Тманды да кндіреді. Біра бл жзеге аспай алады.

Б.з.б. 209 жылы Мде н мемлекетіндегі билікті з олына алады. Ол зін дара билеуші деп жариялайды. Мде билік басына келісімен брын жеке-жеке лыстара блініп, зара соысып жататын н тайпаларыны басын біріктіреді. Траты скер рып, оан ата тртіп орнатады.

Мде басаран, жорыа жасы дайындалан скерлер лы ытай ораныны іргесіне келіп жетті. Мде Байал клінен Тибетке дейін, Шыыс Тркістаннан Хуанхэ зеніні орта аысына дейінгі ауматарды, крші кшпенді тайпаларыны жерін де басып алды. Мде Алтай ірін де

тгел зіне аратты. н мемлекетіні діреті кшейе тсті. Б.з.б. 200 жылы Хань империясыны (ытай) рпаы Лю Бан ндара арсы с оыс б астады. А лашы рыстардан к ейін М де з скеріне кейін шегінуге бйры береді. Ал Хань скері ндарды ізіне тсіп, негізгі кштерінен алшатап, ол зіп алады. Сол стте ндар шегінуін тотатып, енді ытай скерін тртке блінген атты скермен тау аарында оршауа алады. ытай императоры скерімен жеті кн бойы ндарды оршауында алады. ндар ытай скерін ойсырата жееді. Хань патшасы зіні жеілісін мойындап, соысты жаластырмауды тінді. Сйтіп, ытай билеушісі екі жаты келісім бойынша ытай ханшасын Мдеге йелдікке беріп, жыл сайын баалы сыйлытар (жібек мата, шарап, кріш) мен алым-салы тлеп труа келіседі. Содан кейін де 177 жылы ндар мен ытай шекаралы скерлеріні арасында атыыс болып, дипломатты атынастар орнатылады. Сонымен

40 жыла ндар мен н мемлекетіні уатын мойындаан Хань империясы арасында тынышты орнайды. Мде – за жылдар бойы з халыны тыныштыы мен бейбіт міріне жадай жасады.

Б.з.б. 174 жылы Мде 56 (57) жасында дние салып, оны лы Лаушан н мемлекетіні билеушісі болып таайындалды».

Аттила(400–453) – н мемлекетіні ататы билеушісі, император атанан олбасшы, адамзат тарихында ерекше орны бар лы тла.

ндар Еуропаны біратар жерін жаулап алып, Батыс н лысын ран. Батыс н лысы II асырда Каспий теізіні жаалауындаы аза жерінде рылды. Б.з. 374 жылы Батыс н империясында Баламір билік рды.

Еділ 434 жылы Батыс н империясыны таына отырды. Ол зіні немере туысы Бледамен билікті блісті. Кейін Еділ Бледаны татан тсіріп, 18 жыл елді жеке зі басарады. Еділ патшаны тсында н империясы з дамуыны жоары сатысына жетті.

Римге арсы Каталун даласындаы шайаста екі жатан 165 мыа жуы ндар мен римдіктер аза табады. Осы шайастан кейін лиеленуші Рим империясы лайды.

Бкіл Еуропаны др сілкіндірген ндарды аарлы жорыын басаран Еділ 453 жылы аза табады. Оны орнына таа лы Елла отырады.

V–VI асырларда н мемлекетінде та мра герлеріні билік шін талас-тартысы кшейеді. н империясы бірнеше иеліктерге ыдырап, блініп кетеді.

ІV. Сабаты бекіту:

1) Кн диаграммасы арылы ндарды сипаттау.

 

ндар

 

2) ндар бойынша тест тапсырмасы.

 

1. ндар туралы дерек беретін деректер.

2. A)ытай деректері B)Грек жазбаларында C)Парсы жазбаларында

3. 2)ндар кезені амтитын аралы

4. A) I - Б.з.б V B) Б.з.б V – б.з ІІІ C) Б.з.б ІV – б.з ІІІ .

5. 3)н державасыны негізін алаан. A)Атилла B)Мде C)Кир

6. Енисей жаалаулары мен Алтайды мекендеген ежелгі тайпа.