ІІ. й тапсырмасын срау: ткен таырып бойынша й тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаа сабаты тсіндіру жне саба жоспары:

Тркі ыты жйесіні негіздері. аза халыны мемлекеті мен ыты жйесі азастанны лан-айыр лкесін мекендеген кшпелі тайпалар — сатарды, олардан кейінгі йсіндер мен алыларды оамды рылысындаы скери демократиялы рдістерден бастау алады. Мысалы, бізді заманымызды бас кезінде азастан жерін оныстанан ндарды жоары кімет билігі рубасылар кеесінде болды. Кеес патшаа баынды. Мемлекет белгілі дегейде алыптасан ыты нормалара сйеніп жмыс істеді.

"Тру" ымы XVI асыра дейін олданылып келді де, соны негізінде "Тре бітігі" деп аталатын задар жинаы абылданды. Бл жина армян рпімен жазылан. ыты акт маынасындаы "тру" ымы осман тріктері мен Венгриядаы мадиярларда саталып алан.

Трік аанатында экономика мен сауданы дамыандыы "тауар" деген ымны алыптасуынан крінеді. Бл сз XIII асырдаы тркі ескерткіштерінде кездеседі. азір де "тауар", "табыс" дегенді білдіретін бл сз М.ашариды сздігінде "мал-млік", "ндірілген нім" деген ымдарды білдіретіні айтылады. Тауара байланысты атынастар замен реттеліп отырды. Тауарды сатуа, сатып алуа, біреуге мра етіп алдыруа болатын еді.

1206 жылы тариха танымал задар жинаы — "Шыгыс ханны жасасы" пайда болды. Бл за жаулап алынан елдерді бріне олданылып, оларды саяси, экономикалы жне леуметтік атынастарын реттеді. р лкеде хан тымынан шыандар билейтін лыстар рылды. "Жаса" бойынша басыбайлы тртіп орнатылды. скери жне ыты тртіпті бзушыларга лім жазасы олданылды. Бірттас салы жйесі белгіленді.

лтты ыты жйені орныуы. аза халыны лтты ыты жйесіні алыптасуы XV асырды орта шенінде аза мемлекетіні іргетасын алаушыларды бірі Жнібекті — баласы асым хан есімімен байланысты. асымны тсында аза хандыы кшті мемлекетке айналды.

"асым ханны аса жолы" бес блімнен трды. Бірінші блімде мала, млікке жне жерге байланысты атынастар баяндалады. Екінші блімде трлі ылмыстар мен олара олданылатын жазалар тжырымдалан. шінші блім — скери ызмет атару ережелеріне жне скер тртібін бзушылара берілетін жазалара арналан. Тртінші блімге елшілік атынастарды реттейтін нормалар — елшілерді таайындау, баса елдерді елшілерін абылдау, шет мемлекеттер кілдерімен келіссз жргізу рсімдері енгізілген. Соы — бесінші блімде аруатара арнап ас беру, трлі той-думандар, таы баса дстрлі шараларды ткізу тртібі айтылады.

асым ханнан кейін аза оамыны ыкты жйесін дамытуа айтарлытай лес осан Есім хан болды. Ол скери міндетті атару ережелерін кшейтті, скер тртібін бзушылара олданылатын жазаны атайтты. Бл жоарларды шапыншылы рекеттерінен орану ажеттігінен туындаан еді. алан мселелерде Есім хан брыны ыты рыптар мен задарды сатап алды. Сондытан оан халы "Есім ханны ескі жолы" деген ат берді.

азаты ы жйесіне келесі елеулі згерістер енгізген Туке хан (1680—1715) болды. Ол "Жеті жары" деп аталан, зіндік бір кодекс пішініндегі ыты нормаларды сындарлы тжырымдарын жасады. "Жеті жарыда" бірсыпыра жаа, прогресті ыты ережелер бар.

Кек алуды "ана — ан" деген тріне тыйым салынды. Кісі лтірген немесе соыа жыып, денеге жараат тсірген жадайда тленетін кнны млшері натыланды. Билік басындаы слтандар мен билерді ктемдігіне шектеу ойылды. оамны кедей топтарыны леуметтік жаынан оралуын амтамасыз ететін ыкты нормалар енгізілді. Байлар кедей туыстарына сауын беруге, кші-кон кезінде клік жаынан кмектесуге тиісті болды. Апатты жадайа шырап, кйзеліп алан адамдара кмектесу міндеттелді.

1. ыты лтты нышандарыны андай элементтерін азіргі ы жйесіне енгізуге болар еді деп есептейсіздер?

2. азіргі лтты ыты жйеден орын алан мсылманды, монолды жне азаы элементтерді атаыздар.

Сабаты орытындылау: Таырыпты пысытау

Оушыларды баалау:

йге тапсырма беру: § 30