Базар жырау дастандарындаы фольклорлы сипаттар жне кркемдік шешім.
АЙТЫС – аза халыны тл нері. ХІХ асырды І жартысындаы айтыс неріні зерттелуі
С.Манов: «Айтыс - халы мірін бейнелейтін кркем дебиет саласыны бірі. Одан халыты уанышы да айысы да, саяси-шаруашылы трмысы да, мдени дрежесі де, замана идеологиясы да, дет-рпы да жалпы леуметтік жеке адамдарды арым-атынастары да, заманына лайы рбіген тартысты формалары да крінеді.Айтыс жанрынан е мол саталан сала – ХІХ асырдаы айтыстар» ХІХ І ж айтысты зерттеуші алымдар: А.Байтрсынов, Ш.Улиханов, В.В.Радлов, М.уезов, .оыратбаев, Х.Сйіншлиев, Х.Досмхамедлы, С.Манов т.б. М.уезов: «зге жртты дебиетінде айтыс ледерді осы сияты трлері боланы рас. Біра мны бірде-бірі аза айтысындай кпке тарап, кп жртты барлыын бірдей ермек ылатындай болан жо. азатікі сияты дебиет тарихыны блімі болуа жарайтындай болып етек алып тараан емес» М.уезов блуі: Ру жарысы (Біржан мен Сара айтысы), Дін білімі (Шже мен Кемпірбай айтысы), Жуанды, зорлы (Сабырбай мен Тасыбай айтысы), Бас мінесу (Мрат пен Жантолы айтысы), айым ара ле (Мрат пен Жантолыны айтысы) .оыратбаев айтысты трлеріне айым айтысты осады. «айым айтыс – айтысты арапайым айтушыа байланысты саласы. Келе-келе алыптасан аындар айтысыны авторлы айтысты табиатында айым элементі жо».
Аын, жыршы, жырау. Айырмашылытары.
Аын — поэзиялы туындыларды (ле, жыр-дастан, поэма) ауызша айтып не жазып шыаратын нер иесі, халыты кркемдік таламын алыптастырып, жаластыратын сз шебері. Ауыз дебиетінде аын ле, жыр-дастандарды шыарушы да, айтып таратушы да болан. Оларды халы дебиетіні дстрлерін сатайды деген маынада бізді заманымызда “халы аыны” деп атайтын болды.
Жырау - аза дебиетіні крнекі кілі. «Жырау - з жанынан шыарып айтатын жне эпикалы дастандар мен толауларды орындайтын халы поэзиясыны кілі жырау атауы-«жыр» сзінен туындайды». Ел ертеі жайлы болжам жасап, данышпандыымен дараланып жрген жыраулар хан сарайында отырып, алдаы болар ауіп-атерді болжап отырды. Жыраулар поэзиясыны негізгі сарындаы туан жер, лт-азаты крес, сонымен атар насихат, неге ибрат, наыл сз лгілерін кптеп кездестіреміз.
«Жыршы – жыр айтушы, таратушы. Жыршылар домбыраны не обызды сйемелдеуімен мааммен, нмен айтады. Сондай-а эпикалы шыармаларды да орындайды». Жыршылар кейде з жанынан белгілі бір тарихи оиаларды дастан етіп жырлаандытан жыраулар деп те аталып жрген. аза халы жыршыны нші, шешен, жырау адамдармен атар ойып, адірлеген. Жыршылар здері жырлайтын шыармаларын, толауларын белгілі бір аспаппен сйемелдеп (домбыра, обыз) кейде уенге салып жырлаан.
Базар жырау дастандарындаы фольклорлы сипаттар жне кркемдік шешім.
Базар «Мы бір тнні» ои. сол алпында алып жырламайды. Ертегілік, ел аузындаы гіме хикаялара сйене отырып згерте, дей баяндайды. Экспозицияда Бадад шаары мен оны патшасы крініс берген. «мина ыз» дастаны Базарды ділдік, адалды, айырымдылы сияты адамзат негесі мол мнді туындыны бірі. Шыыста Басты орын алатын мотив « йел кптеген шыыс х – (нді, араб, парсы, грек т.б) фольклорына кездесетін дстрлі сарына саналады. Шыыс таырыбына сас «Айна тара» жанрлы трі жаынан новеллалы дастандары. С. асабасов «Клемі жаынан «Тотынама» гімесіне араанда аза ертегісі кішірек. Кейбір шаын згерістер болмаса ертегіні сюжеті барлы жаынан да шыан тркінімен дл келеді. «Айна Тараты» аят шы– мотифтермен атар, аза ертег кбірек тн « баытты финал». « Мапал ыз» дастаны. Ел арасына айтып таратушылар Жиембай, Срсенбай, лбосын, Жніс, Жаласбай сынды Сыр бойыны белгілі аын – жыраулары . айнарбаев 1939 ж Тіл деб инст. орына ткізген. Дастанны 5 нс жазып алан. XVIII 2 жарт мен XIX басында Атбе Сыр аумаында ткен аза араалпа арасындаы тарихи оиалар басты зек болан. Кіші жз ханы білайырды ысымына шыдай алмаан араалпатар Арадан Жаадарияа ыысып, 1792 – 1795 ж Ерлі слтан шабуыл- н со одан рі ыысуа мжбр болан. азапен етене жаын туыс халыты Жаадария бойынан бір жола ірге ктеруіне оларды Сырды тменгі саасындаы Шекті руларымен болан барымта кесірінен шыан ірі атыысы да атты сер еткен. зге жыр нсаларында шыраспайтын: ... ыз Мапал ашыы еді сал Сегізді, Бір – бірін алап кеулі сйген жастан, Сан сегіз – тртара, лім тайпасынан, ыз Мапал Шмекей дейді, руы – Аспан.
Базар жар жоы жз тарматай болатын шыын ашыты жырды клемін мы жола дейін зарта отырып, дастанны авторлы версиясын жасайды. Дастандаы стті кріністерді бірі-кейіпкерлерді зара айтысатын тсы. Жырды халыты нсаларында бл эпизод зік кейде шыраса, Базар жырауда кптеп кездеседі.