НАВИГАЦИЯНЫ СЕРІКТІК ЖЙЕСІ
Серіктік навигация жйесі– кешенді электронды-техникалы жйе, жер сті жне арыш жабдытарын жиынтыынан трады жне орналасуды анытауа арналан болып табылады (географиялы координаталар мен биіктік), сонымен атар озалыс параметрлерін (озалыс баыты мен жылдамдыы жне т.б.) жер сті, су, уе нысандары шін анытауа ммкіндік береді.
Спутниктік жйені негізгі элементтері:орбиталды топтама, бірнеше серіктен ралады (2 бастап 30 дейін), арнайы радиосигналдарды шаылдырады; жер сті басару жне баылау жйесі, серіктерді аымдаы орналасуын анытау, лшеу блоктарын амтиды жне оларан орбиталар жайлы апаратты корректировкалау шін жіберу; абылдау ттынушы жабдытары, координаталарды анытау шін олданылады, апаратты радиожйе олданушылара координаталарды анытау длдігін елеулі арттыруа ммкіндік беретін тзетулерді жібереді.
Оларды орналасу жадайын лкен длдікпен белгілі серіктермен (координаттарын алу ажет), объектіге антеннаа дейінгі ашытыты лшеуге негізделген спутниктік навигациялы жйелерді жмыс принципі болып табылады. лшеу алдында кез келген спутниктік абылдаыш болуы тиіс альманах ретінде белгілі барлы жерсеріктерді кестедегі лауазымдарында ызмет атарды. детте, абылдаыш соы шіру бері жадында сатайды, ол ескірген болмаса - бірден оны пайдаланады. рбір спутник бкіл альманах сигналын абылдайды. Осылайша, альманаха негізделген дстрлі геометриялы рылыстар арылы бірнеше серіктермен ашытытаы объектті кеістіктегі орнын есептеуге болады.
Шыдыында жйені жмысы лдеайда иыныра орындалады. Тменде арнайы техникалы шешулерді талап ететін мселелер келтірілген:
– кптеген навигациялы абылдаыштарда атомды сааттарды болмауы, аталмыш кемшілік детте апаратты бірнеше серіктен алу керек болатын талаппен жойылады;
– серіктер орбитасына сер ететін Жер гравитациялы рісіні біртексіздігі;
– атмосфераны біртексіздігі, оны кесірінен радиотолыындарды таралу баыты мен жылдамдыы белгілі бір шектерді згеруі ммкін;
– Жер сті обьектілерінен сигналдарды шаылуы , сіресе алалы лкеге тн болады;
– Серіктерде ірі уатты таратыштарды орнату ммкін емес болуы, осыны салдарынан сигналды абылдау тура кргіштік пен ашы ауа жадайларында ана жзеге асырылуы ммкін.
азіргі тада серіктік навигацияны келесі жйелері жмыс жасап келеді: NAVSTAR (GPS), АШ ораныс министрлігіні иелігінде болып табылады, ол баса мемлекеттер шін оны басты кемшілігі болып табылады. Кбінесе GPS атауымен таныс. Жалыз толы жмыс жасайтын серіктік навигациялы жйе болып табылады. Сонымен атар ресейлік ГЛОНАСС, РФ ораныс министрлігіне тиесілі. Жасатаушыларды айтуы бойынша, NAVSTAR салыстыранда кейбір техникалы артышылытара ие, дегенмен азіргі тада бл тжырымдамаларды тексеру ммкін емес. ызмет ететін навигациялы жйелермен паралелль таы 2 жйе жасаталуда: Galileo – еуропалы жйе, спутниктік топшаны ру адамында орналасан, Бэйдоу азіргі тада ытайда жайылып жатыр, тек осы елде олдануа арналан.
NAVSTAR (GPS) да, ГЛОНАСС та екі арналыма ие болып табылады – скери жне азаматты, сондытан сигналдарды екі трін шаылдырады: біріншісі координаталарды анытауды тмен длдігімен (~100 м) азаматты олданыс масатында екіншісі координаталарды анытауды жоары длдігімен (~10-15 м и точнее) скери олданыса. Дл навигациялы апарата ол жеткізуді шектеу шін АШ скери кілтін аланнан кейін арастырылуы ммкін арнайы кедергілер зірлейді. азіргі уаытта, кедергілер алынып тасталды жне сигнал олжетімді жне наты азаматты олданыса ие болып табылады, біра зге елдер шін скери коды айта лыптаулы болады деп мемлекеттік органдарды тиісті шешімдеріні жадайы млімденеді (NAVSTAR жйесінде бл шектеу тек 2000 жылды мамыр айында алынып тасталды жне кез келген стте айта енгізілуі ммкін).
NAVSTAR серіктері 20 180 км биіктікте алты жазытыта орналасады. ГЛОНАСС серіктері 19 100 км биіктікте ш жазытыта орналасан. Екі жйедегі серіктерді номиналды саны – 24. NAVSTAR топшасы толы 1994 жылды суір айында жинаталан, ал ГЛОНАСС 1995 жылды желтосанында растырылды жне тарала бастады. азіргі тада соысыны белсенді алпына келтірілуі іске асырылып келеді.
Екі жйе де «шулы кезектер» негізіндегі сигналдарды пайдаланады, оларды олдану жоары дегейлі бгет оранысын жне таратыштар сулеленулеріні шаын уаты кезіндегі сенімділікті амтамасыз етеді.
Арналуына сйкес, р жйеде екі базалы жиілік бар – L1 (стандарт длдікті) жне L2 (жоары длдікті). NAVSTAR шін L1=1575,42 МГц жне L2=1227,6 МГц. ГЛОHАСС сигналдарды жиіліктік блунуі олданылады, яни р серік з жиілігінде жмыс жасайды, жне сйкесінше L1 1602,56 - 1615,5 МГц аралыында жне L2 1246,43 бастап 1256,53 дейінгі аралыта орналасады. L1 сигналы барлы абоненттерге жетімді, сигнал L2 – тек скери адамдара (яни арнайы пия кодсыз ашылуы ммкін емес).
Жерсерік абылдаыштарыны кейбір лгілері лкен длдікпен (2-3 см) екі нкте арасындаы ашытыты дифференциалды лшеуге ммкіндік береді. Бл рекетті орындау шін, шаын уаыт аралыында екі нктеде Navigator станымын лшеу іске асырылады. Осындай лшеу жйесімен жерсті тзетулер жйесі мен 10-50 см 10-15 метр длдігінде лшенген ашыты ате болып табылады, лшеу (спутник орбитаа длдігі, атмосфераны біртексіз, жне кедергі факторларды бері, лдеайда аз болып табылады. D) бл жадайда зара шегеріледі. Сонымен атар, лшеу абылдаышты бірнеше сантиметры шін длдікті йлестіреді жне серікті координаталарды анытау длдігін арттыруа ммкіндік беретін ( «координаттар дифференциалды тзету»), жіберу бірнеше жйелер белгілі. Дифференциалды тзету геостационарлы объектілеріне (спутниктер, жерсті базалы станциялары) негізделген, ол детте аылы трде (сигнал декодтау тлегеннен кейін ана белгілі бір абылдаышты ызметі ммкін болады, яни «ызметі жазылады») жзеге асырылады. азіргі уаытта, Еуропаны еркін жйесі EGNOS (EuropeanGeostationaryNavigationOverlayServices) (30 см-ге дейін), жоары длдігін бере отырып, екі геостационарлы серіктерге негізделеді, біра кейбір мезгілдерде сенімсіз жмыс жасайды. Солтстік Америкада оны аналогы WAAS жйесі болып табылады.