ЛАТЫНДЫ АНАТТЫ ТАРИХИ СЗДЕР
(«Словарь латинских крылатых слов» кітабынан,
Издательство «Руский зык», 1980)
Ab urbe condita - аланы (Римні) негізі алананнан бері (От основания города, то есть Рима) –римдік жылнама дуіріні басталан кезі. Данышпан тарихшы Тит Ливийді осы аттас кітабы болды. Онда Римны негізі алананнан бастап б.э. 9 жылына дейінгі аралытаы тарихы баяндалан.
Aeterna urbs - Мгі ала (Вечный город) – Римді сірелеп осылай атаан.
Anno post Roman conditam – Римні негізі алананнан кейінгі жыл (В год после основания Рима) – римдіктерді жыл санауда олданан формуласы.
Aut Caesar, aut nihil – Не Цезарь, болмаса – ешнрсе (Или Цезарь, или ничто) - Николо Макиавеллиді шыармасындаы скери олбасшы Чезаре Борджианы раны.
Ave, Caesar, imperator, mortituri te salutant – лімге бас тіккендер сені саулыыызды тілейді, Цезарь, император - (Здравствуй, Цезарь, император, идущие на смерть приветсвует тебя) – рим гладиаторларыны императора айтан рмет ретіндегі ндеуі.
Beati possidentes - Басып аландар баытты (Счастливы владеющие) – неміс канцлері Бисмаркті ресйхстагта сйлеген сзінен алынан, яни ол «белгілі бір территорияны менікі деу шін оны басып алып, иемдену ажет» деп есептеген.
Bellum omnium contra omnes – Бріні барлыына арсы соысы (Война всех против всех) – аылшын философы Т.Гоббсты (1588-1679) «Левиафан» атты шыармасында олданылан анатты сз.
Caesarem decet stantem mori – Цезарь лімді асайып трып арсы алады (Цезарью подобает умереть стоя) – император Веспасианны лім алдындаы сзі.
Casus belli – Соысты себеі (Случай войны) –соысты бастауа себеп болатын нрсе.
Citius, altius, fortius – Тезірек, Биігірек, Кштірек (Быстрее, выше, сильнее) –1913 жылы Халыаралы Олимпиялы комитетімен абылданан Олимпиадалы ойындарды раны.
Сivis Romanus sum – Мен рим азаматымын! (Я римский гражданин) -осы сз тіркесімен орасан зор азаматты ытара ие болан адамды айтан.
Classicus scriptor – Классикалы жазушы, классик (Классический писатель, классик) – жер иелігіне байланысты адамдар 5 класса блінген, 120 мынан асса жері (5 га жоары) бар адам ана 1 класса жатып, оны классик деп атаан.
Кейін «лгілі», «бірінші» деген маынада да олданылып, жазушылара да айтылатын болды.
Ego sum rex Romanus et supra grammaticos – Мен рим азаматымын жне мен грамматикадан тыспын (Я римский гражданин и я выше грамматиков) –император Сигизмундтты сз сйлеу кезінде жіберген атесін бетіне басан кезде айтылан сз.
Ex fontibus – Тпкі кздерден (По источникам, по первоисточникам) – тарих ылымыны сйенетіні тпкі кздер екені аны.
Famae etiam jactura est pro patria - Отан шін даты да рбан етуге болады (Ради отчества следует жертвовать даже славой) – б.э.д. 217 жылы диктатор болып сайланан олбасшы Квинт Фабии Максимны карфагендіктерден жеілгеннен кейін, Италиямен арадаы жорыта таы да жеіліп алам ба деген ниетпен асан саты крсетті. Шабуыл жасауда батылды таныта алмады. ріптестері оан сын кзбен араан стте ол зіні брыы даын сатау шін осы сзді айтан еді.
Gens una sumus - «Біз – бір тайпамыз» («Мы – одно племя») – Халыаралы шахмат федерациясыны раны.
Magnum aevi spatium - за уаыт аралыы (Большой промежуток времени) – «осыдан 300 жыл брын мір срген Демосфенні дуірі адамны ыса мірімен салыстыранда затау крінеді, йтсе де барлы планеталар з орнына келетін он екі мы тоыз жз елу трт кнді «шындыа толы лы жылды» затыына араанда жаындау крінеді». Бл Тацитті «шешендер туралы диалогында» жазылан ой болатын.
Nervus belli - «Соыс нерві» («Нерв войны») – соысты озаушы кші рашандла аша деген ымды беретін бейнелі сз.
Res publica est res populi - Республика халы ісі болып табылады (Республика является делом народа)– Цицеронны «Республика туралы» атты кітабынан алынан цитата.
Vae victis - Жеілгендерді айысы екі есе болады (Горе побежденным) – б.э.д. 387 жылы галлдытар римдіктерді ойсырата жеіп, Римді оршап алды. Римдіктер амал жотытан келісімге келді. Жеген жаы мы фунт алтын алуа тиісті болды. Сол стте галлдытар дрыс емес гірді келіп аласыларын лшеп жатты, оны байаан римдік трибун арсыласып еді, йтсе де оспадарсыз галлды гірге зіні ылышын таады да «Жеілгендерді айысы екі есе болады», -деді.