Ебек ыыны субьектілері

Ебек ыыны айнар кздері

Ебек атынастарын реттеуге арналан мемлекетті укілетті органдарыны абылдаан нормативтік ыты актілеріні жиынтыы ебек ыыны айнар кздері болып табылады.

айнар кздеріны классификациялануы:

o Маыздылыына сйкес

o Ебек ыы жйесіне сйкес

o Формасына сйкес

o ызмет ету сферасына байланысты жне т.б

Ебек занамасы Р-ны Конституциясына негізделеді жне ол Ебек кодексінен, Р-ны задары мен зге де нормативтік ыты актілерінен трады.

Мндай актілерге Р Конституциясымен жне Ебек кодексімен атар: Р задары; Р Президентіні за кші бар жарлытары; Р кіметіні нормативтік аулылары; Р Конституциялы Кеесіні жне Жоары сотыны нормтивтік аулылары; Р министрліктері мен ведомстволарыны нормативтік ыты актілері жатады. ⁶

Сонымен бірге, Ебек кодексіне кзделген жадайларды оспаанда, Р-ны баса задарына ебек атынастырын, леуметтік ріптестік пен ебекті орау атынастарын реттейтін нормаларды енгізуге тыйым салынан.

Ебек ыыны субьектілері

Ебек занамасына сйкес жеке тлалар мен зады тлалар ебек ыыны субьектілері ретінде танылады. Кп жадайларда жеке тлалар бір-бірімен ебек атынастарына йде жмыс істеу шін, й ызметкерлерімен, жеке ксіпкерлікпен айналысу шін бір-бірімен ебек шартын жасау арылы ебектік атынастара тседі.

Ебекті атынастарды субьектісі бола алады:⁷

o Азаматтар

o Жмыс беруші оамдастытар, фирмалар жне т.б

o Ебектік коллективтер

o ндіріс жеріндегі сайланан арнайы орган немесе ксіподатар

o Арнайы ы ораушы органдар (Сот, ебекті арбитраж жне т.б.)

Жеке тлалар ебек кшін жалдау шін замен белгіленген тртіппен мемлекеттік тіркеуден тіп, ыты мртебеге ие болуы тиіс. Ебек ыы субьектілеріні мынадай белгілері болуы ажет: ебектік ы абілеттігі, рекет абілеттігі жне жауакершілікке (деликтілік абілеттілік) тартылу ммкіндігі. Жеке тлалар ебек ыыны субьектісі ретінде азаматтара, шетел азаматтарына жне азаматтыы жо адамдара блінеді. Сонымен атар, жымды субьектілер де: ксіпорынны ксіпода йымы, жмыс берушіні кілдері жне т.б бірлестіктер ебек ыыны субьектісі ретінде танылады.⁸

2. Ебек ыыны пні жне дістері

Ебек ыы, баса да дербес ы салаларымен атар зіне тн нышандарына байланысты белгілі бір біртектес оамды атынастарды ретейді. Осындай біртектес оамды атынастарды атарына ебек саласындаы атынастар жатады. 2007 жылы 15 мамырда абылдаан азастан Республикасыны кодексіне сйкес ебек адам мен оамны міріне жне оларды ажеттіліктерін анааттандыруа ажетті материалды, рухани жне баса да ндылытарды жасауа баытталан адамны ызметі.

рбір ы зіне тн пні жне дістерімен ажыратылады. Ебек ыы ы саласы ретінде ызметкер, жмыс беруші жне баса да тлалар расында ебек туралы занама , ебек шарты, жымды шарт, жмыс берушіні актілері негізінде пайда болатын оамды жне жекелік атынастрды реттейді.

Ебек ыыны пні – ебекті оамды негізде йымдастыруа, басаруа, ксіпорындарды меншік нысанына арамастан ызметкерлерді жмыс кшін ебек функциясына сйкес пайдалануа жне ызметкерді ішкі ебек тртіп ережелеріне баына отырып, белгілі бір ебек функциясын атаруа, з кезегінде жмыс берушіні ызметкерге жалаыны уаытылы тлеуін, жмыс орнында ауіпсіздік пен ебекті орау ережелеріні саталуын амтамасыз ету міндетін жзеге асыруа байланысты пайда болатын біртектес ыты атынастар болып табылады.

Сонымен ебек ыы меншік пен шаруашылы жргізуді ртрлілігіне арамастан, ызметкерлер мен жмыс берушілер арасында жалдамалы ебекті йымдастыруа байланысты пайда болатын оамды ебектік атынастарды реттейтін азастан ыы жйесіні дербес саласы.

Ебек ыыны пні оны андай оамды атынастарды реттейтіні арылы аныталатын болса, ебек ыыны дістері сол атынастарды андай тсілдермен реттейтіндігімен айындалады. азіргі кезедегі нарыты атынастар жадайында ебек ыы саласында ебектік атынастарды реттейтін негізгі дістер алыптасан.

Олар :

1. Мемлекеттік – орталытандырылан реттеу дісі

2. Шартты (келісімді трде) нысанда реттеу дісі

3. Ксіпорын, йым дегейінде реттеу дісі (локальды діс)

4. Жеілдік трдегі діс

Ебек ыы дістерін мынандай белгілермен: 1) ебектік ытык атынастар жне соларды негізінде туындайтын баса да атынастарды реттейтін императивтік жне диспозитивтік нормаларды осындысымен; 2) ебек ыы пнін реттейтін орталытанан, жергілікті жне шартты дістерді осындысымен; 3) леуметтік ріптестікті тараптарыны кілдерін атыстыра отырып оамды атынастарды реттеуде леуметтік-ріптестік келісімдерді барынша ке пайдаланумен; 4) жалдамалы ебекті пайдалануды реттеуді даралыы мен саралап жіктелінуі; 5) ебек дауларын шешуді ерекше тртібін бекітуімен сипатталады.⁹

3. Ебек шартыны ымы, трлері

 

Ебек шарты ебек ыыны негізгі институттарыны бірі болып табылады. Ебек шарты – бл ызметкер мен жмыс берушіні арасындаы жазбаша келісім, бан сйкес ызметкер белгілі бір жмысты жеке зі орындауа, ебек тртіптемесіні ережелерін сатауа міндеттенеді, ал жмыс беруші ызметкерге келісілген ебек функциясына сйкес жмыс беруге, занамалы актілерінде кзделген ебек жадайын амтамасыз етуге, ызметкерге уаытылы жне толы млшерде жалаы тлеуге міндеттенеді. ¹⁰

Ебек ыы ылымы ебек шартын зара байланыстыру шін ш трлі маынада арастырады:біріншіден, ебек шарты азаматтарды ебек ету ыын жзеге асыру ралы; екіншіден, ебек шарты ебектік ыты атынастарды пайда болу негізі болып табылады. шіншіден, азаматтарды жмыса абылдау, баса жмыса ауыстыру жне жмыстан босатуды реттейтін нормаларды біріктіретін ебек ыыны институты болып табылады.

Азаматтарды ебек ету ыын жзеге асыруды е негізгі нысанына ебек шартын жасасу жатады, йткені тек ебек шартын жасасу арылы ана адам йымны ебек жымына кіре алады. Ебек шартын жасасан кннен бастап ызметкерге барлы ебек занамасы жне сол йымда абыладанан локальды нормалар олданылады.

Ебек шартыны зады маызы ол ебек атынастарыны пайда болуына ана емес, оны згеруіне де, жойылуына да себепкер болуында. Мысалы, баса жмыса ауыстыру ебек атынасыны згеруіне, ал ебек шартыны тотатылуына келеді.

Ебек шартыны мазмны - ебек нарыында оны тараптарыны – ызметкер мен жмыс берушіні екі жаты келісіміне байланысты рылады. Ебек шартыны мазмнында арастырылатын ебек жніндегі талаптрды топа блуге болады: міндетті болатын талаптар жне тараптарды келісімі бойыша ебек шартына Р-ны занамасына айшы келмейтін зге де талаптар енгізілуі ммкін.

Ебек шартыны міндетті талаптарына шартты мазмнын райтын Ебек кодексінде белгіленген ебек жадайлары жатады. Мысалы, тараптарды деректемелері; белгілі бір маманды, біліктілік немесе лауазым бойынша жмысы;ызметкер мен жмыс берушіні ытары мен міндеттері; жне т.б¹¹

Кей жадайларда ебек шартында ызметкерді жмыса біліктілігіні сйкестігін тексеру масатында сына мерзімі туралы талап ойылуы ммкін. Сына мерзіміні затыы 3 айдан аспауы тиіс. Жмыса абыладану кезінде конкурс бойынша тиісті лауазыма абылданатын адамдара, мгедектерге, орта жне жоары ксіптік білім беру мекемелерін бітірген жне алан мамандыы бойынша жмыса алаш кірген адамдара сына мерзімі белгіленбейді.

 

Ебек кодексіні 29- бабына сйкес ебек шарты: белгіленбеген мерзімге; бір жылдан кем емес белгілі бір мерзімге; жмыста уаытша болмаан ызметкерді ауыстыру уаытына; маусымды жмысты орындау уаытына жасалуы ммкін. Егер ебек шартында оны мерзімі айтылмаса, онда шарт белгіленбеген мерзімге жасалан деп есептеледі.

Ебек кодексінде ебек шартыны жарамсыз деп танылуы негіздері белгіленген. Мысалы: алдау, кш крсету, арылы ыпал ету, жалан ебек шартын жасау, рекетке ыбілетсіз деп танылан адамдар, ебек занамасында араан шарттарды сатамаан кезде, 14 жаса толмаан адамдар мен ата-анасыны, аморшысыны, асырап алушысыны келісімінсіз, 16 жаса толмаан адамдармен ебек шарты жасалан кезде сот оны жарамсыз деп таниды.

1. Ебек шартын тотату негіздері

Ебек шартын тотату жне бзу негіздері Ебек кодексіні 51- бабында аралан, ол бойынша:¹²

1. Тараптарды келісімі бойынша ебек шартын бзу

2. Ебек шарты мерзіміні аяталуы

3. Жмыс берушіні бастамасы бойынша ебек шартын бзу

4. ызметкерді бастамасы бойынша ебек шартын бзу

5. Тараптарды еркінен тыс мн-жайлар

6. ызметкерді ебек атынастарын жаластырудан бас тартуы

7. .Р–ны задарына сйкес кзделген жадайларды оспаанда, ызметкерді сайланбалы жмыса ауысуы немесе ебек атынастарын жаластыру ммкіндігін болызбайтын лауазыма таайындалуы

8. Ебек шартын жасасу талаптарыны бзылуы

9. Жмыс берушіні атарушы органы басшысымен жасалан ебек шартында кзделген негіздер ебек шартын тотату негіздері болып табылады.

Бл крсетілген негіздерді райсысы Ебек кодексіні арнаулы жекелеген баптарында натыланан. Блардан баса ебек шартын жасасу талаптарыны бзылуына байланысты ебек шартыны тотатылуына мынадай жадайлар негіз болады:

1. Медициналы орытынды негізінде ызметкерді денсаулы жадайына айшы келетін жмысты атаруа ебек шарты жасалан

2. Адамды белгілі бір лауазымдрды немесе белгілі бір ызметті атару ыынан айыран зады кшіне енген сот сот кімін немесе шешімін бза отырып жмысты атаруа ебек шарты жасалан.

3. .Р задарында кзделген баса да жадайларда ебек шарты тотатылуа тиіс.