Мтіндегі ретроспекция мен проспекция. Алданан міт

Ретроспекция (лат. «арта арау») мен проспекция (лат. «ала арау» – дисконтинуумны (лат. «зілісті»), е алдымен уаыт дисконтинуумыны формасы. Олар мтінні желілі дамуын тотатады. Ретроспекцияны арасында оырман «уаыттар байланысына» ене алады. Мтіндерді кпшілігінде ретроспекция мен проспекция имплицитті крінеді, яни не брын айтылана немесе не туралы айтылатынды жорамалдауа негізделеді. Оырманды брыны мазмнды-фактуалды апарата жатызса, ретроспекция эксплицитті айтылуы да ммкін.

Ретроспекция мазмнды-фактуалды апараттан туып, мтінні когезиясына (байласымына) атысады.

Авторды прагматикалы станымына арай ретроспекция мтінде ш трлі крінеді:

- оырман жадында брыны мліметтерді немесе ткенге атысты, біра алдаы гіме барысын тсінуге ажетті жаа хабарларды жаырту;

- осы мліметтер жаа жадайда, айтыланды ескере отырып, баса контексте ой елегінен ткізу ммкіндігі;

- мтінні мазмнды-концептуалды апарата тікелей атысты жекелеген бліктерін зектендіру.

Мтінді айталай жне бірнеше рет оыанда ретроспекция серлі абылданады. р мтін ретроспекцияа негізделген, себебі брын алынан апаратты есте сатамай, апаратты сабатастыра жинатау ммкін емес. Оырманны есіне зекті болуа тиіс жайды тсіру авторды зыретінде.

Ретроспекция субъективті-оырманды жне объективті-авторлы болуы ммкін, яни баяндау континуумыны жеке шыармашылы абылдануыны нтижесі немесе авторды мтінні алдыы блімдеріне сілтеме жасауыны нтижесі: не оыанына оырманны зі ойша оралады, субъективті (бір оырман ойша оралса, екіншісі оралмайды), не оны ткенге автор «есіізде болар», «мытпаан шыарсыз» деген сияты сздермен оралтып отырады.

Ретроспекция трлі тсілдермен ткеріледі, соларды ішінде айталау ерекше орын алады. Ретроспекцияны зі де баяндау желісін баяулататын ой айталауы, баяндау барысындаы зіліс. Ретроспекцияны мні баяндаудаы уаытша зіліспен ынтытыруында, яни мтінге ткендегі, азіргі, белгілі бір жадайда келешектегі кзараспен арауа мжбрлейді.

Ретроспекция – парадигматикалы тырдаы деріс.

Мтін трі ретінде репроспекция сз соында (орытындыда, эпилогта) айтылады. Оырманны назарын негізгі мтінде айтылан е маызды эпизодтара, оиалара, фактілерге аударады.

Проспекциямтін категориясы ретінде мазмнды-фактуалды апаратты мтінні келесі блімдерінде айтылатындара штастыруды трлі тілдік формаларын біріктіреді. Проспекцияны сздік белгілері: алдын-ала айтарымыз, тменде крсетілгендей, бірнеше кннен со онда боларын білмеген-ді, ... біліп, айран алады, кейін айтылады т.с.с.

Ретроспекция трізді проспекция да оырманны оиалар мен эпизодтарды байланысы мен шарттылыын айыныра сезінуіне, мазмнды-концептуалды апарата тереірек бойлауына ммкіндік береді.

Проспекция – тек кркем мтінні емес, ылыми мтінні де категориясы (дріс жоспарында айтылатын, кейін айтылатындай, ... туралы кейін айтамыз т.б.).

Ретроспекция мен проспекцияны айырмашылыы – ретроспекция мтінні демелі озалысында лдеандай орын алады, ал проспекцияны сюжет дамуыны барысынан тууы сирек. Алайда оырман мтінде алдын-ала болар оиаларды болжауы ммкін, егер оларды автор шамалы зектендірсе. Сондытан ретроспекция сияты проспекцияны да объективті-авторлы жне субъективті-оырманды деп блуге болады.

Оырмана арналан алданан мітсері жорамалдауа, болжам жасауа жне болжаандай болмай шыуа негізделген. Алданан міт серіні мні мынада: зіліссіздік, сйлеу желілігі рбір жеке элементті алдыысыны дайындаанын жне зіні келесіні дайындайтынын білдіреді. Келесі алдыысынан туады. Мндай байланыста бір элементтен басасына кшу онша білінбейді. Алайда осы фонда ытималдыы шаын элемент пайда болса, жетелеп трандай сер ететін зіліссіздік бзылып, кенеттен ктпеген жайды пайда болуын абылдау кедергіге тап болады, оны жеуге оырман тарапынан кш жмсалады, сол оан кштірек сер етеді.

Стилистикалы сер тудырушы – контрасты – лексикада: архаизмдер, кірме сздер, авторлы неологизмдер, арнайы лексикалы бояудаы сздер, синтаксистік функциясы баса сздер, перифразалар, оксюморондар, бір трлі стиль фонында зге стильді сздерді олдану, синтаксисте – логикалы сабатастыты бзылуы жасайды.

Алданан мітті поэтикалы мтінде бір сзді немесе сз тіркесіні деттегі орнын згертіп, келесі тармаа, тіпті келесі шумаа кшірілуі леде табии зіліс жасау ммкіндігіне кедергі келтіреді. деттегі лшемдік бзылады, баяндауыш бастауыштан, толытауыш етістіктен т.с.с. ажырайды.

Алданан міт серіні конвергенциямен (лат. сonvergere-жаындасу, тйісу), яни бірыай стилистикалы функцияа атысатын тілдік амалдарды бір жерде тоысуымен де жасалады. Оны айталау, инверсия, кп жалаулыты, авторлы неологизм, экспрессивті эпитет, тосын тееу т.б. болуы ммкін. Конвергенцияа тн былыс – шамадан тыс кп, арты табаларды хабара атысуы.

Алданан міт сері тіркесумен (сцепление), яни сас элементтерді мтінде сас позицияларда крінуімен де беріледі. Тіркесу кез-келген дегейде жне мтінні кез-келген клемдегі зіндісінде байалады. Элементтерді састыы фонетикалы, рылымды немесе семантикалы болады. Позициялар састыы синтаксистік табиата ие болып, зін синтагматикада крсетеді. Тіркесу ретінде анафоралы айталау, мысалы, есімдікті айталануы, бастауыш пен тура толытауыш позициясында сздерді састыы, грамматикалы тланы састыы, фонетикалы, графикалы састы, антитеза жасаушы антонимдер (ым мен бейнені крт арама-арсы ою) олданылады. Тіркесу есте сатауа ыпал етеді.

Прозада да, леде де рылымды састы морфологиялы конструкцияларды састыында жне синтаксистік параллелизмде, ал семантикалы састы тектік-трлік атынастармен байланысты сздерді жне бір семантикалы ріске жататын сздерді синонимдеріні, антонимдеріні олданылуында крініс табады.

Жалпы алданан мітсері дегеніміз - баяндауды желісті дамуы дерісінде жасалан субъективті-оырманды проспекцияны бзылуы.

Мысалы

ле шіркін – секші, жрта жаяр,

Сырымды тотайын – айта бермей (Абай).

Алысз, кіріспе, адату, «Автордан» мтіні, эпиграф проспекцияны ерекше формалары есептеледі.