Мтінді контексті – вариациялы блшектеу

Мтінді клемдік-прагматикалы блшектеу мтінді блуді контексті-вариациялы деп аталатын баса трімен тоысады. Онда сйлем тудыру актілеріні келесі трлері аныталады:

а) автор сзі, оан:

1) баяндау;

2) суреттеу (табиатты, кейіпкерді сырты кейпін, жадайды, оиа орнын, т.б.);

3) авторды ой толамы (араыз: мтін зінділеріні автосемантиясы);

) бгде сз:

1) диалогтан (авторлы ремаркаларды кіруімен);

2) цитациядан;

3) згелік тл сзден трады.

Блшектеуді екі трі зара байланысты жне мазмнды-концептуалды апаратты имплицитті ашады.

Контексті-вариациялы блшектеуде авторды міндеті сйлем тудырушы актілер формаларын ауыстыруа, мысалы, суреттеуден диалога, диалогтан авторлы ой толама т.с.с. ауыстыруа саяды. Блайша ауыстыру коммуникация жріп жатан жадайды барынша тиянаты суреттеуге ыпал етіп, апаратты жеткізу ралдарын ауыстырып отыруа ммкіндік береді. Бір жаынан, кейіпкерлерді сйлеу дібі мазмнды-концептуалды апаратта лкен роль атарса, екінші жаынан, романны (повесті) сахналы эпизодына кіріп кеткен авторды ой толамы сол апаратты елеулі толытырады. Бл ой-толамдарды векторлы баыты прагматикалы станыма ие.

Трлі шыарма актілеріні ауысып отыруы негізінен кркем проза мтіндеріне тн. Баяндау формаларыны алмасуыны мндай сан алуандыы баса функциялы стильді ешайсысында кездеспейді.

Мтінді контексті-вариациялы блшектеу-оырманды айтылып отыран уаиаа жаындату ралдарыны бірі, ол оны сол оиаа атысандай етеді. Бл, сіресе, авторлы баяндау диалога ауысанда ерекше сезіледі. Диалог жанама трде оырмана арналып, оны іс-рекетке тартады. Ескертпе ретінде диалог монолога араанда арынды, ол оырманны назарын нені, алай айтыланына аударады. Авторды монолог сзін оыанда, автор айтылымны формасына емес, мазмнына назар аударады.

Кркем дебиетте диалогты негізгі екі типі бар: суреттеу жне драмалы. Суреттеуге салыстырмалы трде клемі лкен, лдебір оиа, лдеандай іс-рекет туралы гіме, суреттеу, мінездеме мазмнындаы дамыан ескертпелер, фактілерді белгілі бір сабатастыта гімелеу тн. Мнда ыса ескертпелерді тез ауысуы, оларды арама-айшы озалысы жо. Диалогта ой бір баытта, желілі дамиды. Бір кейіпкерді ескертпесі басасыны ескертпесіні мазмнын натылайды. Ескертпелерді байланыс формалары бір типті-айта срау, айталау, іліп кету. Крші ескертпелерді біріктіре отырып, байланысты лексикалы-грамматикалы формалары кеінен олданылады. Жалпы стилистикалы трыда деби тіл нормаларына детте толы сйкестігі, айшыты стилистикалы боямалы элементтерді болмауы, кптеген диалогтарда ауызша айтылан сз ерекшеліктерін жаыртуа станым жо, ескертпелерді монологты ыры ойды желісті дамуын алдын ала белгілеп отырады.

Диалогты драмаландырылан типі драматизмді, шиеленісті, жадайды арама-айшылыын жеткізуге мтылады. Автор диалогты драмаландырады. Мндай диалога эллипсистік, ескертпелерді ышамдылыы, ауызша сйлеу ерекшеліктерін – демеуліктерді, одаайларды, модальды сздерді, фразаны рау ерекшеліктерін стильдендіру тн. Ауызекі тілден айырмасы – бл элементтер драмалы кркем диалогта зектендіріліп, ерекшеленеді, олар кейіпкерлерді сезімін, ойын зінше жеткізуге, экспрессивті кшейтуге ыпал етеді (ауызша сйлегенде мндай элементтер ым-ишарамен, дауысты былуымен, бет былысымен толыады, гімені жазбаша тіркегенде, олар жоалады). Осындай кркем диалогта авторлы ремаркалар да маызды роль атарады.

атысушыларына арай мынадай диалог типтері блінеді: диалог – тсіндіру, диалог – арама айшылы, диалог – синтез, диалог – дау, диалог – рыс, диалог – унисон, диалог – толытыру, сол сияты диалог – хабар, диалог – талылау, диалог – гіме жне т.б.

Кркем дебиетте бгде (зіні емес) сз трлері бар аралас сз жиі олданылады. Бл сз трі айтушыны з сзіне (автор сзіне) бгде сз трінде диалог сзі крінсе, бгде айтылым немесе бірнеше адамны сздері жеткізілсе, баса адамны сзіні осылуына негізделген.

Мтінге бгде сз ену жадайын з сзі мен оан осылан бгде сзді салыстыранда анытау оай.

Айтушыны адресата жетізген оиалар мен фактілер айтушыны з сзіні объектісі болады. Ал айтушы басаны сзін жеткізсе, басаны айтаны немесе баса адамдарды гімесі апарат объектісі болып табылады. Айтушы зіні немесе адресатты айтандарыны мазмны туралы апаратты адресата бгде сз формасында млімдеуі ммкін.

Бгде сзді жеткізу жне оны мтінге осу тсілдері сан алуан, сйлеуді трлі функционалды тсілдері шін дифференциалды жне райсысыны грамматикалы безендіру нормасы бар.

Басаны сзін жеткізуді е арапайым тсілі – оны тл сз формасында жаырту, яни баса кісіні айтанын (жазанын) сзбе-сз жеткізу. Мндайда айтылым (гіме) жаыртыланда ештее осылмайды. Тл сз жоарыда суреттелген монологты немесе диалогты асиетін сатайды. Ол сол сзді айтан адамны атынан айтылып, оны жеке ерекшеліктері мен стилін сатайды. Автор тек басаны айтан сзін жеткізетінін ескертеді.

Басаны сзін жеткізуді зге тсілдері сияты тл сзді олдану кейбір функционалды стильдерде елеулі ерекшеліктерімен сипатталады.

Тл сзді басты екі трі:

а) кркем емес (ылыми, публицистік, іскерлік) мтіндерде згені монологты айтылымдарын келтіру;

) кркем шыармаларда кейіпкерді сзі – кбіне диалог.

Тл сзді жеткізуде экспрессивтік синтаксис амалдары: сра, та алу (восклицания), параллелизм, лексикалы айталаулар мен олдау т.с.с.

Тл сз кейіпкерді ішкі монологын зіні зіне арнау сзі ретінде баяндаушыны іштей сйлеген сзін бірінші жатан жеткізе алады.

Тл сзді бір трі-табаланбаан тл сз (несобственно прямая речь) – графикалы блектенбеген сз, сз немесе ой етістігіні кмегімен енгізіледі.

Мысалы

«...Ол йден шыа ойлаан: аырын ешкімге білдірмей, станцияа тайып трамын».

деттен тыс – хайуандарды, старды, рт-мырсаларды сзі келтірілсе, тл сз саласы кеейеді.

Жансыз заттарды тл сзі кейіпкерді сзіні айталамасы болуы да ммкін.

Кейіпкерлерді диалогына жансыз заттарды тл сзіні осылуы ммкін.

«Кктем, махаббат, баыт! » – дегендей мына айы.

Тл сзбен берілген жансыз затты сзі ле сзіне де енеді. Мндай сз кбіне авторды ой толамын білдіру тсілі болып табылады (мысалы, Маали ледері).

Бгде сзді жеткізуді таы бір аса маызды тсілі-тлеу сз.

Тлеу сз сзді синтаксистік рылымын тбегелі згертуді талап етеді, бл оны тл сзге атысты айталама, оны згертуді жемісі ретінде арауа негіз болады.

Тлеу сз бірнеше трге, соны ішінде суреттеуші жанама (живописная косвенная) жне жартылай тл сзге (полупрямая речь) блініп, тлеу сзді з табиатына арама-айшы келетін кріністеріні бар екенін крсетеді.

Сйлеу трін тадау мтінні жанры мен типіне, мтінні андай типіне жататынына байланысты аныталады.

Айтыландардан мтінді блшектеуді екі – клемдік-прагматикалы жне контексті-вариациялы типі негізіні бадарланатынын, авторды ниетінен туатынын круге болады. Бл баяндауды р типінде материалды стилистикалы делгені сезілетінін білдіреді. Жазушыны сзі-рдайым «кркем аиат» крінісі.

Блшектеуді екі типіні ралдары р трлі боланмен масаты біреу. Оларды негізінде объективті аиатты бізді санамыз абылдайтындай етіп, зінділерді реттеп, йымдастырып блшектеу жатыр. Клемді мтінді тараулара, блімдерге блінбеген, баяндау формаларыны згермеген трінде кз алдыыза елестетуді зі иын. скери жне баса жарылар, задар жиынтыы, іскерлік жаттар жне згелері бдан шет алмайды.

Барлы дерлік мтінде клемдік-прагматикалы блшектеуден баса контексті-вариациялы, сол сияты алысз, цитация, аллюзия, орытынды, бтен сзді жеткізуді жекелеген тсілдері жне баса шектеулі блшектеуді табуа болады.

Блшектеуді баса блшектеу категорияларына туелді екенін ерекше атап крсету керек. Блшектеуді зі апарат, интеграция, мтін байласымы категорияларымен жне басалармен тікелей байланысты. Мтінні трлі типтерінде белгілі бір зінділер сол зіндіде берілетін мнге байланысты ерекшеленеді. Авторды контексті – вариациялы блшектеуді ай тріне мн бергеніне арай рбір блшектеу типін арастыруа болады.