Экономикалы дадарыс жылдарындаы Германия

(1929-1933 жж.).1929-1933 жылдардаы лемде болып жатан экономикалы дадарыс Германияны экономикасына айтарлытай ыпал етті: нерксiп нiмдерiн шыару азайды, инфляция кшейдi; жмыссызды кбейiп, 7,5 млн адамды амтыды; кптеген нерксiп орындары жабылып алды; ебекшi халыты жалаысы 25-40%-а азайды; 31 мы нерксiп банкроттыа шырады; ауыл шаруашылыы лдырап, 50 мы жеке ауыл шаруашылы фермерлерi жерлерiн сатуа мжбр болды; Германияны аржы-несие жйесi дадарыса шырады; мемлекеттiк бюджет азайды. Соыстан жеiлген Германия экономикасыны дадарыстан шыуы те иына соты. АШ экономикасыны дадарыса шырауына байланысты Германияа блiнген заем млшерi ысартылды. лемдегi экономикалы дадарыс Германияда жаа леуметтiк-саяси ахуала келді, саяси дадарыс жаа зарастарды пайымдап, милитаристiк-фашистiк кштер дадарыстан шыу жолдары - Версаль бiтiмiн жою, Еуропаны айта блiске салу, жаадан мiр кеiстiгiн iздестiру деген талаптар оя бастады.

Экономикалы дадарыс Веймар Республикасыны леуметтiк-оамды рылымын тгел амтыды. кiметтiк дадарыс барысында 1930 жылы Г.Мюллер отставкаа кетiп, оны орнына Центр партиясыны кілі Г.Брюнинг кiмет рды. Г.Брюнинг кiметi елдегi буржуазиялы демократияны жоюа баыт алды. Экономикалы дадарыс сiресе орта таптара те ауыр соты. са буржуазия айшылыа шырады. са жне орта топтар республикаа арсы креске шыа бастады. ГКП-сы дадарыстан революция арылы шыуа болады деп тсiндi. оамдаы саяси дадарыстан шыу масатында лтшыл-социалистердi раны тоталитарлы жол, жеке адам билiгiн орнатуа шаырды.

Экономикалы дадарыс iрi буржуазия топтарына айтарлытай ыпал етті. Iрi буржуазия дадарыстан шыу шін милитаристiк кек алуа шаырып, Германияны аруландыруа рекет жасап, жеке скери-патриотты йымдар ра бастады. Экономикалы дадарыс фашизм идеологиясын кшейтiп, А.Гитлер бастаан фашистiк партия елдегi барлы леуметтiк топтарды дадарыстан шыаруды жолын фашизм деп тсiндiрдi. Елде скери диктатура орнату ажет, сйтiп А.Гитлер кiмет басына келетiн болса, леуметтiк дадарыстан шыарады деген гiт-насихат жмысын кшейттi. Фашизм iрi саяси кшке айнала бастады.

Фашизм идеологиясын лтшыл шовинизм, тоталитарлы билiк, Германия оамындаы барлы леуметтiк топтар олдай бастады. Фашистiк партия НСДАП кiметтiк билiктi алуа шаырды. Iрi монополия иелерi Ф.Тиссен, Э.Кирдорф, Г.Стиннес фашистiк партияа мше болып, олара ашалай кмек крсете бастады. Мысалы: «Болат трест» басшысы Ф. Тиссен партияа кiру жарнасы шiн 300 мы марка тлеген. Iрi монополияны кмегiмен фашистiк партия мшелеріні саны 100 мынан 1927 жылы 300 мыа жеттi. 1930 жылы рейхстаг сайлауында НСДАП-сын олдап 6,5 млн адам дауыс бердi. Парламентте депутаттар саны жаынан екiншi партияа айналды. Фашизм беделiнi тез суiне не себеп болды? Соыстан кейiнгi Веймар Республикасыны кiметi орта жне са буржуазияны жеке меншiгiне олдау крсеткен жо. Iрi монополия стемдiгi басым болды. Орта жне са буржуазияа салынатын салыты млшерi жоары болды. Жеке меншiк иелерi айшылыта мiр срдi. леуметтiк айшылыа тскен орта жне са топтар фашизмнi гiт-насихат жмысын олдап, оны негiзгi леуметтiк олдауына тiрек бола алды. Фашизмнi леуметтiк негiзi – орта жне са буржуазия, ксiпкерлерден трды. Фашистiк партия НСДАП бл топа кмек крсетiп, жадайларын жасартуа уде бердi. Тiптi ксiпкерлерге дкендер ашуа кмектесетiнiн де айтты. са жне орта шаруалара iрi помечиктердi жерлерiн тартып алып лестiретiнiн, жер рентасын жоятынын айтып, уде бердi. са буржуазия алдында Версаль шартын жойып, «лы Германия» руа шаырды. 1932 жылы орта жне са ксiпкерлердi олдайтын «орта ксiпкерлердi одаы» йымын рып, iрi ксiпкерлердi олындаы иелiктердi са-орта ксiпкерлерге алып беру туралы талап жасай бастады. Фашизмнi лттысоциализм идеологиясы орта буржуазия мен немiс аристократия мддесiн олдады. лтты социализм марксизмге арсы боланымен, фашистiк идеологияны тпкi шыан негiзi социалистiк озалыс болды. Социалистiк идеяны солшыл анатынан алыптасты. Коммунистiк идеяны негiзi де социалистiк озалысты солшыл революциялы жолын олдады. азiргi кезде фашизм жне коммунистер арасындаы састы осыдан басталады. Фашизм дегенiмiз – iрi монополияны олдауынан туындаан шовинистiк, тоталитарлы диктатура. Коммунистiк партия жргiзген саясата тоталитарлы жне лтшылды тн боландыына СОКП (Совет Одаы Коммунистiк партиясыны) КСРО-да жргiзген саясаты длел болды. Екi идеологияны негiзi бiр екенi тарихта длелденiп отыр. Герман фашизмі негiзiнде гiт-насихат, лтты жне леуметтiк уде арылы жргiзiлдi. Пролетарлы интернационализм жмысы тобыны мддесiн сатты, Антанта мемлекеттерi Германияны тонауа атысты, сондытан немiстерге соыс, кек алу керек деп уаыздады.

Фашистер Германияда «лтты социализм» оамын руа шаырды. Социализм барлы леуметтiк топтара жеiлдiк келедi дедi. Жмысшы табы ірi нерксiптердi национализациялауа, ндiрiстi басаруа атыстырылып, олар семья жне баланы орау, халыа бiлiм беру, халы армиясын ру жне т.б. талаптар ойды. Фашистiк партияны гiт-насихат жмысын жмысшы табыны 20%-ы олдады.

Фашистiк партия оамдаы леуметтiк жаынан оралмаан жастар арасында жргізілген гiт-насихат жмысын те тиiмдi пайдаланды. Жастар арасында жмыс жргiзу шiн «жастар одаы» йымын рды. Бл йымдар мектептерде, жоары оу орындарында, жастар клубтарында жмыс атарды. Жастара арналан арнаулы кешкi клубтар ашылып, жастар таа дейiн кiлдерiн ктерiп, ойын-сауы ткiздi.

Фашистiк партия - НСДАП жастар арылы скери-патриотты йымдар рып, р уаытта кш крсету арылы кмек крсетiп отырды. Олара арнаулы скери киiмдер кигiзiп, арнайы танылым белгiлерін беріп отырды. Оларды iшiнде СА (штурмовые отряды) жне СС (охранные отряды) йымдары жмыс iстедi. Бларды саны тез сiп отырды. 1929 жылы 280 адам болса, 1933 жылы 52 мы адама жеттi. Фашистерді iрi монополия мен аристократтарды олдауымен кiметтiк билiктi з олдарына алуы шындыа айналды. Фашизм аупi елде ке етек алды.

Германияда фашизм аупiне арсы кресушi саяси кштер де болды. Олар: Германия социал-демократ партиясы (ГСДП) жне Германия коммунистiк партиясы. Рейхстагта депутаттарды

блiгi болды, бiра та бл екi саяси партия фашизмге арсы кресте тактикалы ателiктер жiбердi. Фашизм аупiне онша сене берген жо, са жне орта топтардан рылан фашистiк партияны социалистiк озалысты бiр блiгi ретiнде арады. ГПК-сы да осы тактиканы стап, фашизмге арсы кресте бiрттас жмысшы майданын ра алан жо. ГСДП-ын социалфашистiк партия деп баалады. Сондытан екi партия да фашизм аупiне сене бермедi. Бiра та ГКП фашизмге арсы гiт-насихат жмысын жргiзiп, антифашистiк акциялар йымдастырды. Ереуiлдiк озалыса ебекшiлердi кбi атысты. ГКП-ны беделi стi. 1931 жылы ГКП-ны саны 195 мы болса, 1932 жылы 360 мы адама жеттi. 1932 жылы рейхстаг сайлауында ГКП-сы 6 млн сайлаушылар олдады. Пролетариат диктатурасын орнату раны, сол кездегi ГКП-ны тактикалы ателiгi болды. Антифашистiк крестi барысында ГСДП мен ГКП фашистiк партияа арсы шыан iрi оппозициялы саяси кшке айнала алмады.

Гитлердi кiмет басына келуi.Экономикалы ж¸не сая-си дадарыс кiметтi елдi басару абiлетiн брыныдан да тмендеттi. Фашистiк партия жне профашистiк iрi монополия иелерi Ф.Тиссен, Флик, Феллер тез арада фашистiк диктатураны орнауын алады. Германиядаы президенттiк сайлау арсаында фашистер мен реакциялы кштер бiрiгiп крес жргiздi. 1932 жылы суiр айында президенттiк сайлауда генерал Гинденбург 19,3 млн дауыс алып, жеiске жеттi. Ал Гитлер болса, 13,4 млн дауыс алып, жеiлiс тапты. ГСДП-сы Гинденбургтi олдады. Сайлаудан кейiн елде саяси кштердi ара салмаы фашистiк кштер жаына ауысты. 1932 жылы мамыр айында Брюнинг кiметi отставкаа кетiп, Папен канцлер болып таайындалды. Папен кiметi елдi саяси дадарыстан шыара алмады, олар ттенше шаралар жргiздi. Саяси дадарыс тередеген тста, 1932 жылы шiлде айында Пруссияда мемлекеттiк ткерiс болды. Пруссия кiметiнде социал-демократ министрлерi уылып, оны орнына профашистiк реакциялы топтар жаа кiмет рды. Саяси дадарыс жылдарында 1932 жылы шiлде айыны 31-і кнi рейхстаг сайлауы ткiзiлдi. Сайлауда 13,8 млн дауыс алан фашистiк партия кiмет ру ммкiндiгiн алды. Веймар Республикасы зiнi тарихында саяси дадарысты е жоары шыына жеттi. Парламентте Папен кiметiне сенiмсiздiк бiлдiрілдi. Президенттi жарлыымен рейхстаг таратылып, А.Гитлерге жол ашылды. Бiра Гитлер канцлер бола алмады. 1932 жылы араша айында рейхстаг сайлауында фашистiк партия 11,3 млн дауыс алды, яни алдыы сайлаумен салыстыранда 2,4 млн дауыс жоалтты. НСДАПсында iшкi дадарыс кшейдi. Антифашистiк кштердi арсы кресi де оан ыпал жасады. Канцлер болып генерал Шлейхер таайындалды. Гитлердi кiмет басына жiбермедi. Iрi монополия иелерi Шахт, Тиссен т.б елдi президентi Гинденбурга ультиматум-хат жолдап, Гитлердi рейхканцлер таайындауын талап еттi. Мны ірi аржы олигархиясы тгелдей олдады. Президентке тiкелей ысым жасау арылы, 1933 жылы атар айыны 30-ы кнi Гинденбург амалсыздан Гитлердi рейхканцлер етіп бекiттi. Сйтiп Германияда Веймар Республикасы лап, фашистiк диктатура орнады.

Гитлер кезiндегi Германия(1933-1939 жж.).Гитлер рейхканцлер боланнан кейiн Германияда рама (коалиция) кiмет рды. кiметтi рамына 4 министр НСДАП-сынан, 11 министр буржуазиялы партиядан кiрдi. Алашы кезден Гитлер Конституцияны згерiссiз алдырып, демократиялы жйенi згертедi. Рейхстагтаы саны аз болан НСДАП жеке кiмет ра алмады. Сондытан Гитлер зiнi диктатты билiгiн орнату шiн жаа парламенттiк сайлау кнiн белгiледi. Рейстаг сайлауы 1933 жылы 5 наурызда тетiн болып белгiлендi.

Сайлау арсаындаы гiт-насихат жмысы арылы антифашистiк кштердi лсiрету шiн кiмет кптеген шаралар жргiздi. Демократиялы кштерге арсы р трлi арандатушылы шараларды iске асырды. кiмет саясатына арсы шыан саяси кштерге тыйым салды. Ереуiлге шыандарды ару арылы кшпен басып отырды. Антифашистiк топтар Гитлерге арсы креске шыып, жалпылтты ереуiлге шаырды. Антифашистiк озалысты басында ГСДП мен ГКП-сы болды. Гитлер кiметi саяси кштердi лi де болса басым екенiн бiле отырып, сайлау арсаында ерекше шаралара барды. Гитлердi тiкелей нсауымен 1933 жылы апан айыны 27-і кнi Германияны парламент йi Рейхстаг ртелдi. ртенiп жатан Рейхстаг йiне келген Гитлер «бл коммунистердi жасаан iсi, сондытан коммунистердi жою керек» деп баа бердi. Осы кннен бастап Гитлер зiнi тап жауы коммунистерге арсы террора шыты.

Рейхстагты ртенуiн сылтау ете отырып, елде жеке билiк орнату шiн билiктi з олына алып, зады ыы бар декреттер шыара бастады. Веймар Республикасыны Конституциясын тотату туралы за абылдады. Коммунистердi жаппай ттындау басталды. Наурызды 3-і кнi ГКП-ны мшесi Э.Тельманды, 9 наурыз кнi Коминтерннi басшысы, Болгар коммунистiк партиясыны мшесi Г.Димитровты ттындады. Оан рейхстагты ртеген деп айып таылып, 1933 жылы ыркйек айында Лейпциг сот процесi болды. Сот процесiнде Г.Димитров зiн фашистiк сот алдында атап шыты. Бл антифашистiк кштердi iрi жеiсi болды.

Гитлер кiметi рейхстаг ртенгеннен кейiн екi ттенше декрет абылдады: «Мемлекеттiк сатындыа арсы», «Халы пен мемлекеттi орау». Халыты конституциялы ыы тежелдi. Бiра та сайлауа дейiн Гитлерді террор, арандатушылы жне орыту секілді шараларды жргiзуiне арамастан, парламент сайлауында демократиялы кштер айтарлытай жеiске жеттi. Фашистiк партияны 17,2 млн адам олдап, 43,9% дауыс алды. Рейхстагта барлыы 647 депутатты орын болатын. Баса партияларды олдап 22 млн адам дауыс бердi. Террорлы рекеттерге арамастан, ГКП мен ГСДП-сын олдап 12 млн адам дауыс бердi. Тменде берілген кесте сайлау орытындысын анытауа ммкiндiк жасайды.

Парламент сайлауында ойдаыдай жеiске жете алмаан Гитлер жеке билiк арылы парламенттi жмысын тежедi. Контитуция жмыс iстеген жо. Гитлер елдi басаруда ттенше билiктi з олына алды. Сйтiп, за жне атарушы сот билiгi бiр кiсiнi олына кштi. Сайлауда жеiске жеткен 81 коммунистi парламенттегi мандатын засыз деп тауып, мандаттарын тартып алды.