Орта Азия республикаларыны КСРО рамына кiруi.
КСРО рылан кезде Орта АзияданРСФСР рамына кірген Тркiстан АССР-і жне Бхара Хорезм халыты кеес республикалары болды. 1923–1924 жылдары Бхара Социалистiк республикасы жне Хорезм социалистiк республикасы деп аталды. Орта Азия республикаларын КСРО рамына бiрiктiруге ммкiндiк туды. 1924 жылы Орта Азия жне азастанда лтты мемлекеттiк шекара белгiлеу жмысы жргiзiлдi. араалпастан 1929 жыла дейiн аза АССР-ыны рамында болды. 1924 жылы жаа лтты мемлекеттер рылды. збек ССР-i, Тркмен ССР-i, збек ССР-ыны рамына Тжiк АССР-і кiрдi. ырыз автономиялы облысы рылды. 1925 жылы апанда Орта Азия республикалары РСФСР-ды рамына кiрдi. аза АССР-да РСФСР-ды рамында болды. 1929 жылы Тжiк Кеес Социалистiк Республикасы болып рылып, КСРО-ны рамына ендi.
КСРО бесжылды жылдарында (1928–1937 жж.) Социалистiк оамны экономикалы негiзi жне дамуы жоспарлы баыта негiзделдi. Сондытан мемлекерт р жылы жылды жоспар, ал за мерзiмге – перспективалы жоспар жасады. Ол жоспар ГОЭЛРО деп аталды. 1926 жылы БКП(б) ХIV съезiнде КСРО халы шаруашылыын дамытуды бесжылды жоспарын жасау iсi ола алынды. 1929 жылы суiр айында ХVI партия конференциясы КСРО халы шаруашылыын ркендетудi 1928–1932 жылдара арналан бiрiншi бесжылды жоспарын малдады. Ал мамыр айында Кеестi Бкiлодаты V съезi жоспарды бекiттi. Кеес халы бес жыл iшiнде орасан зор мiндеттердi жзеге асыруа: халы шаруашылыын индустрияландыру ауылшаруашылыын машина техника негiзiнде дамыту, шыыс аудандардаы шаруашылыты айта ру, халыты материалды жне мдени трмыс дрежесiн ктеруге, елiмiздi ораныс абiлетiн ныайтуа тиiстi болды. Халы шаруашылыын ркендету масатына 65 млрд сомдай аржы жмсау белгiлендi.
1934 жылы атарда БКП(б) ХVII съезi халы шаруашылыын дамытуды екiншi бесжылды жоспарын бекiттi. Екiншi бесжылды 1933–1937 жылдарда жаа мiндеттердi ойды. Халы шаруашылыыны барлы салаларын техникалы жаынан айта руды аятау, шаруалар шаруашылыында коллективтендiрудi бітіру, ауылшаруашылыын механикаландыруды, халыты трмыс дрежесiн ктеруді жеделдету басты масат етіп ойылды. Екiншi бесжылдыты мiндеттерiн орындау КСРО-да социализмнi негiзiнен орнатылуын амтамасыз етуге тиiс болды.
БКП(б)-ны ХIV съезiнен кейiн КСРО-да индустрияланды-ру ке етек алды. Бiрiншi бес жылдыта кеес халыны ажырлы ебегi жаа нерксiп орындары мерзiмiнен брын салынып жмыс iстедi. Олар: Сталинград трактор заводы, 1500 шаырыма созылан Тркiстан – Сiбiр темiржолы, ДнепроГЭС, Магнитогорск жне Кузнецк металлургия заводтары, иыр
Шыыста Амур зенi бойында салынан Комсомольск аласы бар. Бiрiншi бесжылдыты индустрияландыру мiндетiнi негiзгi масатыны бiрi маман жмысшылармен инженерлердi дайындау болды. Бiрiншi бесжылдыта 450 мы маман жмысшылар дайындалды. Бесжылдыта 1500-ден аса iрi ксiпорын салынды. 1932 жылы Кеес нерксiбi машиналарды 1913 жылымен салыстыранда 10 есе кп шыарды. Орта Азия республикаларында Ташкентте ауылшаруашылы машиналарын жасау заводы, Ашхабадта мата-мата фабрикалары, азастанда 40-а жуы ксiпорын iске осылды. араандыда КСРО-да шiншi кмiр базасы рылды.
Екiншi бесжылды елдi индустрияландыру зор арынмен жрдi. нерксiпке ажеттi кадрлар даярланды. Е жаа техникамен жабдыталан ксiпорындар іске осылды. Краматорск ауыр машина жасау заводы, Челябинск трактор заводы, Харьковтаы брылау станок заводы жне баса да кптеген ксiпорындар бiрiнен со бiрi iске осылып жатты. Екiншi бесжылдыта 4500 нерксiп орындары салынды. Электр уаты 2,5 есеге сті. 1935 жылы 15 мамырда Мскеу метросы iске осылды. лт республикалары екiншi бесжылды-та индустрияландыруда шешушi табыстара жеттi. Мысалы: азастан орасын ндiруден КСРО-да бiрiншi орына, мнайдан - екiншi орына, тас кмiрден – шiншi орына шыты.
Ауылшаруашылыын социалистiк жола тсiру. Социалистiк оама тудегi крделi мселенi бiрi аграрлы сала болды. Ауылшаруашылыындаы жекеменшiктi коллективтiк меншiкке айналдыру, шаруаларды колхоздара бiрiктiру мiндетi трды. Ауылшаруашылыыны нiмдiлiгi мен тауарлыын шыл арттыра отырып, халыты азы-тлiкпен амтамасыз ету керек болды. Кооперативтiк жоспарды кеiнен жзеге асыру шiн, 1927 жылы желтосанда БКП(б) ХV съезi ттi. Съезд арарында мынадай мiндет жктелдi: «азiргi кезеде са жекеменшiк шаруа шаруашылытарын бiрiктiру жне оларды коллективтерге айналдырып айта ру мiндетi партияны деревнядаы негiзгi мiндетi ретiнде ойылуа тиiс».
1930 жылы 5 атарда БКП(б) Орталы Комитетi «Коллективтендiрудi арыны жне колхоз рылысына мемлекеттi кмек крсету шаралары туралы» аулы алды. аулыда партия мен Кеес кiметiнi деревнядаы жаа саясаты – шаруалар шаруашылытарын жаппай коллективтендiрудi жзеге асыру жне осыны негiзiнде кулактарды тап ретiнде жою саясаты белгiлендi. Жаппай коллективтендiрудi негiзiнен бiрiншi бесжылдыты аяында аятау белгiлендi. Астыты аудандарда 1931 жылы, алан аудандарда 1932 жылы кктемде аятау мiндет ойылды. 1930 жылы колхоз рылысына 500 млн сом аржы блiндi. Жаппай коллективтендiру iсi шиеленiскен тап кресi жадайында ттi.
Коллективтендiру арынын шектен тыс тездету жне орта шаруалар жнiнде асыра сiлтеушiлiктер е алдымен орта шаруаны колхоза бетбрысын згерттi. Орта шаруалар мен кулактар коллективтендiруге арсы шыты. Орта шаруалара зорлы жасалып, оларды малдарымен ммкiндiктерiн тартып ала бастады. 1927–1928 жылдарда орта шаруалара салынатын салыты млшерi те жоары болды. Кш крсету мен алымсалыты ауырлыынан адамдарды кбi шет елге кетуге мжбр болды. жымдастыруды ттенше сипаты осынау шара кулактарды ртуды мемлекеттiк баытын жзеге асыру ке етек алды. Тркiлеу саясаты шаруалара келгенде ке клемдегi уын-сргiнге айналды. 1929-1933 жылдар аралыында саяси Бас Басарма кiмет штiгiнi толы емес млiметтерiне араанда, 9805 iс аралды да, 22933 адам жнiнде шешiм абылданып, 3386 мы адам ату жазасына кесілді, 13151 адам жер аударылып, 10 жыла сотталды.
Бл саясата бкiл елдегi сияты азастанда да ашытанашы наразылы туады. 1929–1931 жылдарда азастанда 372 ктерiлiс болып, 80 мы адам атысты. 1931–1932 жылдардаы асыра сiлтеушiлiктен азастан халы жаппай ашаршылыа шырап ырылды да, кбісі шекара асып, баса елдерге, оны iшiнде ытайа, Ирана, Ауанстана тiп кеттi. Жалпы аланда кштеп жымдастыру кезiнде азастанда 100 мынан астам адам жазаланды.
БКП(б)-ны Орталы Комитетi колхоз рылысында жiберiлген брмалаушылытарды жоюа баытталан шаралар олданды. 1930 жылы апан-наурыз айларында БКП(б) Орталы Комитетiнi пленумында абылдаан аулыа сйкес, барлы партия жне кеес йымдарына коллективтендiру барысындаы кемшiлiктердi тзетуге, ателiкке жол берген партия жне кеес йымдарыны басшыларын орындарынан алуа нсау беріледі.
1930 жылы наурыз айында ауыл шаруашылы артелiнi лгi жарысын (уставын) жариялады. Бл жары бойынша шаруаларды лестiк жерлерi колхозды бiрлесiп пайдалануына алынып, жмыс клiгi, рылыстар, рал-саймандар оамдастырылды. Колхоздарды ныайтуа кмектесу шiн мемлекет олара жрдем бердi: мал шiн салы тлеуден екi жыла босатты, несиеаржы кмегiн кшейттi, тымды арыза бердi. Машинатрактор станциясыны (МТС) рылысы жедел арынмен жргiзiле бастады. Мемлекет деревняа (ауылдара) кшпелi тракторлар, комбайндар баса ауылшаруашылы машиналарын жiберiп жатты. Мемлекет аржысына колхоз кадрлары даярланды. Бiрiншi бесжылды жылдарында 210 мы шаруа колхоза бiрiктi. 1932 жылы колхоздар мен совхоздар елге ауыл шаруашылыыны бкiл тауар нiмiнi 84% бердi. Кулактар тап ретiнде жойылды. КСРО iрi социалистiк ауылшаруашылыты елге айналды. 1932 жылы 150 мыа жуы трактор жер дедi. 2,5 мыа жуы МТС рылды.
Екiншi бесжылдыты ауыл шаруашылыы саласындаы аса маызды ортындысы шаруалар шаруашылытарын коллективтендiрудi аятау болды. Бес жыл iшiнде ауыл шаруашылыы 300 мынан астам трактор, 114 мы комбаин, 132 мы жк машиналарын жне баса кптеген техникалар алды.
Бес жыл iшiнде егiстiк жерлердi клемi 5,6 млн гектар лайды. Асты жне егiншiлiктi баса да нiмдерiн ндiру артты. Сйтiп, 1935 жылы азы-тлiктi нормалап, карточкамен беру тртiбiн жойып, осы азы-тлiктi ке саудасын ашуа ммкiндiк бердi. Бл ебекшiлердi трмыс дрежесiнi артуына жадай жасады. 1937 жылы капитализмнен социализмге тпелi кезе аяталып, КСРО да социализм негiзiнен орнатылды.
1936 жылы КСРО Конституциясы.1935 жылы апанда БКП(б) Орталы Комитетi елдегi болан лкен згерiстерге сйкес сол кезде олданып жрген Конституцияа згерiстер енгiзу жне дауыс жасырын берiлетiн жалпыа бiрдей те сайлауа кшу ажет деп тапан болатын. Кеестердi Бкiлодаты VII съезi бл сынысты бiр ауыздан олдады. И.В.Сталиннi траалы етуiмен Конституциялы комиссия рды. Конституцияны жобасын жасап, 1936 жылы маусым айында малдап, бкiл халыты талысына салуа, баспасз бетiнде жариялауды йарды. Жарты жыла уаыт созылан талылауа 50 млннан астам адам атысты. Бкiл халыты талылауды барысында кптеген тзету толытыру, редакциялы жндеулер сынылды. 1936 жылы 5 желтосанда КСРО Кеестерiнi Ттенше VIII съезi жаа Конституцияны бекiттi. Бл абылдаан Конституция «Сталиндiк конституция» деп халы арасында ке аталды. Жаа конституция социализмнi жеiсi мен оны негiзгi принциптерiн бекiттi. Конституцияны бiрiншi бабында: «Кеес Социалистiк Республикалар Одаы жмысшылар мен шаруаларды социалистiк мемлекетi болып табылады» делiнген. КСРО-ны саяси негiзi – ебекшiлер депутаттарыны кеестерi, ал экономикалы негiзi – жоспарлы социалистiк меншiк, оны екi формасы – мемлекеттiк жне колхоз – кооперативтiк трлері крсетілді. Конституцияда адамды адамны анауына тыйым салды.
Конституция ебек ету - ебекке абiлетi бар рбiр кеес азаматыны абыройлы iсi деп жариялады. Конституция «ркiмнен – абiлетiне арай, ркiмге – ебегiне арай» деген социализм принципiн бекiттi. Конституцияда КСРО те ыта кеес социалистiк республикаларды з ерiктерiмен бiрiгуi негiзiнде рылан одаты мемлекет болып табылады деп жазылды. Одатас республикаларды саны кбейiп 11-ге дейiн жеттi. Закавказье федерациясы таратылып зербайжан, Армян, Грузин одатас республикалар ретiнде КСРО-ны рамына тiкелей ендi. Брын РСФСР рамында болып келген аза жне ырыз автономиялы республикалары дербес аза ССР болып, одатас республика ретiнде КСРО-ны рамына кiрдi.
1936 жылы Конституция КСРО азаматтарыны ебек ету, бiлiм алу, тыныу, артайанда зейнетке шыуа ытарын бекiттi. йелге еркекпен те ы берiлдi. лты, нсiлi андай болуы блжымайтын за болды. Азаматтарды жеке басына, йжайына ешкiмнi ол спауы, сз, баспасз, жиналыс пен митингтер ткiзу бостандыы, оамды йымдара бiрiгу бостандыы Социалистiк Отанды орау, задарды орындау мiндеттерi жктелдi.
1937 жылы 12 желтосанда кеес халы жаа сайлау жйесi бойынша КСРО мемлекеттiк кiметiнi жоары кеесiне сайлау ттi. КСРО Жоары Кеесiне 1143 депутат сайланды, оны 42% жмысшылар, 29,5% шаруалар, 28,5% ызметшiлер мен интеллигенция кiлдерi. КСРО Жоары Кеесiнi траасына М.И.Калинин сайланды. КСРО-да социализмнi толы жеiп шыанын бекiттi.
1937–1938 жылдардаы Сталиннi уын-сргiн саясаты.ХХ асырды 30-жылдарындакеес халыны социалистiк оамдаы жетiстiктерi iрi жеiс болды. Бiра сол жылдардан бастап, КСРО-да тоталитарлы кiмшiлiк билiк зады былыса айналды. Елдегi саяси, экономикалы саясатта БКП(б) ктемдiк-кiмшiлiк саясаты елдi барлы жйесiне тарала бастады. И.В.Сталиннi жеке басын мадатау, барлы жетiстiктер бiр кiсiнi атымен атала бастады. И.В.Сталин кеес халыны ксемi болды. Жеке адама табыну дстрге айналды. 1937 жылдан бкiл елде уын-сргiн басталды. Оны себептерi неде? Бiрiншiден, И.В.Сталин тiрегiндегi адамдардан орып, олара жау ретiнде арады. Екiншiден, елдегi социализм рудаы иыншылытарды партия мен мемлекет аппаратындаы басшылардан крiп, партия жне мемлекеттi халы жауларынан тазарту ранын алып шыты. Шет айматаы республикаларды да партия жне мемлекет басшыларын, алдыы атардаы бiлiмдi зиялыларды халы жауы деп жариялады. 1937–1938 жылдарда БКП(б) Орталы Комитетi «жоарыдан тазарту» саясатын жоспарлы трде жргiзуге арнайы шешiм абылдаан. Тазартуды жргiзу шiн БКП(б) Саяси бюросы жергiлiктi жерлерде «штiк» йымын рады.
Оларды негiзгi мiндетi жергiлiктi жерлерде «Халы жауларыны» тiзiмiн жасау, тез арада шешiм абылдап ату немесе жер аудару шараларын жргiзу болды. БКП(б) Саяси бюросыны шешiмiмен Iшкi Iстер Халы Комиссариаты (НКВД) «кеес кiметiнi жауларын» жою туралы жасырын йымдар рады. Соларды бiрi Ттенше кеес йымы (ОСО) уынсргiн жргiзу шiн ОГПУ йымы рылды. 1937 жылы партияны уын-сргiн саясатын адал жргiзген НКВД басшысы Ежов, одан кейiн 1939 жылы Л.Берия болды.
1937–1938 жылдарда уын-сргiнге шыраан адамдарды стап тру шiн, олара халы шаруашылыында тегiн жмыс iстеу шiн ерекше мекемелер салды. азастан жерiнде Карлаг (араанды аласыны маында ебек-тзету лагерi) Амола аласыны маында, КСРО территориясында Сахалин, Чукотка, Иркутск, Хабаровск, Алтайда концлагерьлер жмыс iстедi. КСРО жерi з халыны уын-сргiндер лагерiне айналды. Бл кезе кнi бгiнге дейiн КСРО тарихында «а тада» жылдар деп аталады.
1937–1938 жылдарда уын-сргiнге кеес халыны алдыы зиялылары бiрiншi болып iлiктi. Кеес кiметi шiн крескендер, партия жне мемлекет айраткерлерi, алымдар дебиетшiлер, аындар, скери-теiз олбасшылары, iшкi милиция жне оамды йым басшылары атылды, жер аударылды. 1957 жылы Н.С.Хрущев СОКП-ны маусым Пленумында И.В.Сталин басшылыы кезiнде 1,5 млн адам ттындалып, 680692 адам атылан – деп крсеттi. И.В.Сталин БКП(б) ХVII съезд делегаттарын ттындап, 1961 делегатты, 1108 делегаты атылан. Орталы Комитеттi 198 адамыны 98-iне ату жазасын берген.
Ресей ауiпсiздiк министрлiгiнi дерегi бойынша 1917–1990 жылдар арасында брыны КСРО аумаында мемлекеттiк ылмыстар жасады деген айыппен 4 000 000 адам жазаа тартылып, оны 827995-i атуа кесiлген. лi де наты анша адам жазысыз, уын-сргiн крiп жаза шекті, ол жаы белгiсiз.
1937–1938 жылдардаы уын-сргiн саясаты БКП(б)-ны атымен, оны за жылдар бойында партия жне мемлекет ксемi болан адам И.В.Сталин (1879–1953 жж.) атымен тiкелей байланысты болды.
И.В.Сталиннi жеке басыны кемшiлiктерiмен атар жетiстiктерi де бар еді. Кеес халы И.В.Сталиннi лы Отан соысы жылдарындаы ызметiне дрыс баа бердi. сiресе, лы Отан соысына тiкелей атысан рпатар оны лі кнге адір ттады. Оны 1937–1938 жне 1951–1953 жылдардаы уынсргiн саясаты диктатор ретiнде бааланды.
1959 жылы 21 желтосанда ХХ асырды саясаткерi У.Черчиль Британ парламентiнде И.В.Сталиннi 80 жылдыына арнап сйлеген сзiнде: «Ол бiздi заманымызды лы саясаткерi. ...Сталин дниежзiндегi лы диктатор, ол соалы Ресейдi атом бомбалы державаа айналдырып кеттi» – деп баа бердi.
Францияны крнектi саяси, мемлекет жне скери айраткерi Шарль де Голль естелiгiнен «...Менi алдымда айлакер, атыгез, адам отырандай пiкiр алыптасты. Сталиннi ерiк кшi орасан зор адам едi. Ол з масатына жету жолында маркстiк iлiмнi негiзiн пайдалана отырып, бiреулердi баындырса, келесi бiреулердi рбандыа шалды ... ол зымиян диктатор, риясыз кейiптегi жаулап алушы. Сталин рашанда арсыласын адастыруа, тыырыа тiреуге тырысатын... ». Мiне, Сталиндi атап алу ммкiн емес. арсыластарын басыпжаншуа большевиктiк догманы пайдаланды. Жаппай уынсргiнге алып келген де, мiне, осы саясат едi.
Екiншi дниежзiлiк соыс басталанда КСРО халытары бейбiт мiрде халы шаруашылыын дамытуды шiншi бесжылды (1937–1942 жж.) жоспарын мерзiмнен брын орындау жолында ебек етiп жатты.