Кесте 2. Сатар (скиф) мен байыры трік ріп табаларыны салыстырмасы.

СЖ

Таырыбы: “ Сатарды саяси тарихы,мдениеті.

йсіндер,алылар.лы оныс аудару.Сюнну,Хунну,ндар.”

Орындаан: Шигамбекова Н.103 топ ЖМФ

Тексерген:бдірахманова К.Ж

Араанды 2012

Жоспар:

I. Кіріспе

II. Негізгі блім

1.Сатар мдениеті жне саяси тарихы

2.йсіндер

3.алылар

4.лы оныс аудару.Сюнну,Хунну,ндар

III. орытынды

IV. Пайдаланылан дебиеттер

 

 

Кіріспе: азастан территориясындаы алашы тайпалы одатарды пайда болуы темір асырымен сйкес келеді. Темір орыту б.д.д. 8-5 асырлардан бастау алады. Адамдар толыымен кшіп-онуа негізделген мал шаруашылыына кшті. Алашы ауымды рылыс ыдырап, леуметтік тесіздік одан рі дами тсті. Рулар арасында жер шін жиі-жиі соыстар мен талас-тартыстар рулы одатарды (тайпаларды, тайпалы одатарды алыптасуын тездетті). Археологтар бгінде ерте темір дуіріне жататын нды олжаларды Шілікті аарынан, Жетісуда-Іле зені бойынан, Орталы азастанда Тасмола т.б. орандарынан тапты. Алашы азастан териториясында пайда болан рулы тайпалы одатар (сатар, йсіндер, алылар, ндар жне т.б.).

 

1. САТАР. САЯСИ ТАРИХЫ. ШАРУАШЫЛЫЫ. МДЕНИЕТІ.

Сатар бізді жыл санауымыза дейінгі 3-2 асырларда мір срген. Са улетіні негізін Алып-Ер Тна (Афрасияб) алаан. Діні-Тіріні діні. Жазуы- кне тркі тілі. Сйлеу тілі- Алтай тіл тобына жататын тркі тілі. Сатарды мекен жайы- Орта Азия мен азастан жне Шыыс Тркістан ірі. Сатар тарихи жылнамалар мен кркем дебиетте «Азиялы скифтер, діретті еркектер, Жйрік атты турлар, Скиф- сатар, Савроматтар » деп аталады. Сатар туралы алашы мліметтер антикалы авторларды ебектері мен парсы-иран жазбаларында кездеседі.
Шыыстанушыларды пікірінше сатар шке блінген. Олар: теізді ар жаынан келген сатар, хаома сусынын даярлайтын сатар жне шоша брікті сатар.Теізді ар жаынан келген сатар: ара теізді солтстігін, Арал маын жне , Сырдариянны тменгі аысын мекендеген
Шоша брікті сатар: Сырдарияны орта аысы, Тянь- Шань мен Жетісуды мекендеген. Хаома сусынын даярлайтын сатар: Мургаб алабы мен алтына бай Алтайды мекендеген. Жазбаша деректер мен археологиялы деректер б.з.б. ІІІ – ІІ . азастан жне Орта Азияны мекендеген тайпалар ежелгі дние ркениеттерімен – Ассириямен жне Мидиямен, ал б.з.б. І . ортасында

 

Сатарды оамды рылысы. Алашы ауымды атынастар ыдырап, скери демократия рылысыны пайда бола бастаан кезеі.

 

Бкіл тайпа мшелері сайлаан тайпа ксемі – бас олбасшы болды. Олар тайпаны да басарып отырды. р ксем з тайпасыны арумен, азы-тлікпен амтамасыз етілуін адаалады, тайпа атынан келіссз жргізіп немесе келісімге келіп отырды. Тайпа одатарыны ксемдері ру мен тайпа арасында жайылым жне кшуге ажетті жер блу ісімен айналысып, осы жерлерді пайдалану ережесін анытады. Сонымен атар олар жер дауын шешіп, рулар мен тайпалар арасында атыыс туып кетпеуін адаалады. Са йелдері оамды мірге белсене атысты жне еркектермен бірге соысты. Тіптен оларды кейбіреулері тайпа ксемдері болып та сайланды

скери демократия тапты оама ту кезеі болды. Демек, сатар мемлекет ру ісіні табалдырыында трды. Бл былыс отырышы халытара араанда, кшпелілерде кешірек пайда болды.

Сайланып ойылан ксемдерді олына азаматты жне скери билік шоырланды, скери жасатар рылды. Са бірлестігін хан басарды. рбір тайпа бірлестігі з ханы бол­ды. Хан мрагерлік жолмен сайланды. Егер хан лсе, оны орнына лы, ал кмелетке толмаан немесе млде болмаан жадайда ханны е сенімді йелдеріні бірі ел басарды.

Хан елбасы, ел мен жерді иесі, бас олбасшы саналан. Ханны жанында ірі-ірі тайпа басшылары жне йгілі батыр-олбасшылардан тратын хан кеесі жмыс атаран.

Маызы бар мселелер халы жиналысында талыланып, оан йелдер де атысты. Мала жеке меншік пайда болды. Соыс негізінен тайпа ксемдері шін пайдалы еді. Осылай млік тесіздігі шыты. Ттындар ла айналдырылып, й шаруашылыында жмыс істеді. Бл кезедегі лдарды кбі ер адамдар болды.

Са оамында мір срген адамдарды ш тобы ерекшеленді: жауынгерлер, абыздар жне баса ауым адамдары (малшылар мен егіншілер). рбір оамды топты дстрлі з тсі болды. Жауынгерлердікі – ызыл, абыздардікі – а, згелердікі – сары жне кк.

 

 

Мди — са-скифтерді патшасы (б.з.б. 660/59 — 625).

Партатуаны лы. Ассирия, грек деректерінде Мадай, Матай, Мадиес деген аттармен де белгілі. Мди Кіші Азиядаы трерлер мен кемерліктерді жеген олбасшы ретінде танылан. Мидия патшалыыны скерін таландап, онда скифтерді стемдігін орнатты. Ол Ассирия патшасы Ашшурбанипалды олдауымен бкіл Таяу Шыысты жаулап алды. Палестина мен Сирияа барар жолда Египет патшасы Псамметих (М.Артамонов бойынша Нехо перауын) скифтерді мол сыйлыпен арсы алып, оларды бдан рі тпеуін тінген. Мди келісіп, з скерін кері айтаран. Мидия патшасы Фраортты лы Киаксар скифтерді онаа шаырып, шарапа бден тойызып, масайан кезде оларды бріні басын алан. Сйтіп, Мидия патшалыында Киаксарды стемдігі орнады.

 

Кесте 2. Сатар (скиф) мен байыры трік ріп табаларыны салыстырмасы.

 

 

 

Са тайпалары мекендеген аумаы. 1000 ЗБ — 500 ЗБ.

 

 

 

Сатар мен парсыларды соысы.

 

Алтын адам табылан жер мражайа айналды
27-Желтосан, 2011 | 2,082 рет аралан.

 

Шрайлы да, крікті Жетісуды кркем де келісті бір блігі Есік аумаы. детте, «Есік» дегенде бізді кз алдымыза тбесі кк тіреген таулар, Алатауды кз моншаындай млдіреп жатан Есік клі мен Жасылкл, слулыы кз суыратын Трген шаталы, жартасты жарып, таудан тулай аан сарырамалар келері сзсіз. рине, сонымен атар Есікті ана емес, байта аза еліні атын лемге йгілеген, Отанды ана емес, лемдік тариха жаалы келген са ханзадасы – «Алтын адам» да бастаан туризм саласыны болаша лкен бір бтатарыны бірі. Бл ма тек табии туризмді ана емес, сонымен атар тарихи-мдени туризмді де дамытуа аса олайлы айма. Крікті мекенде кнені кзіндей болып бізге жеткен йгілі са орандары, тарихын таса ашап жазан бабаларымызды сзіндей болып аманат алан тас бетіндегі суреттер, тп-тиянымызды келелі кеесі мен кемегер шешімдері ткен ала-жрттары мен еселі ордаларыны орындары сынды адіріне жете білсек аншама рпаа матаныш болар тарихи нысандар да кптеп саналады. ойа оралады. Жалпы, Жетісу лкесі, соны ішінде Есік аумаы бгінгі тада азастанда жаа арын ала бастаан туризм саласыны болаша лкен бірбтатарыны бірі

Тмар (Томирис) ханша (ж.ж.с.д. 570-520) – кнгей тркі са халытарыны байыры заманда ел билеген ататы йел патшаларыны бірі.

Мас­са­гет тай­па­лары­ны хан­шайымы (б. з. б. 531–528) То­мирис ержрек, ба­тыр бо­лып трби­еле­неді. Ге­родот­ты ес­телігінше Пар­сы пат­ша­сы Кир То­мирис­пен соыс­та аза болан. Кир пат­ша То­мирис пат­шайым­ды зіне йел етіп ал­машы рініп, елшілер жіберді. То­мирис Кирді зіне емес елі мен жеріне да тскелі отыраны тсініп, оны сы­нысын абыл­да­май­ды. улыы іске ас­паан Кир 530 ж. Мас­са­гет­терге ашы соыс жа­ри­ялай­ды. Кир мас­са­гет­тер жеріне жа­рам­сыз скерін уланан таам­дармен ал­ды­рып ке­теді. Мас­са­гет­тер Кир тас­тап кет­кен скер­ге ша­бу­ыл жа­сап, олар­дан алан таам­да­рынан ула­нады. Соыс­та То­миристі ба­ласы Спар­га­пес ттына тседі. То­мирис ба­ласын бо­сату­ын срай­ды. Біра, Спар­га­писес ят­тан зін-зі лтіреді. То­мирис айтанын тыда­маан Кир­ге ар­сы ша­бу­ыла шыады. Шайас­та мас­са­гет­тер жеіп Кирді зі лтіріледі де, скеріні кпшілігі аза та­бады. То­мирис тор­сыты ана тол­ты­рып, оан Кирді ба­сын са­луа бй­ры бе­реді: «Сен ана мар­тып еді, енді шлі ан­сы!» дейді. То­мирис пат­ша з елінде бдан кейін де та­лай жыл­дар билік етіп, ара ыл­ды а жаран ділдігімен, да­ныш­пандыымен, кре­гендігімен халын та­лай та ал­дырды. Олар з бас­шы­сы ту­ралы жыр толап, оны атын жыра ай­нал­дыран. Бл аыз жыр­лар То­мирис пат­ша­ны есімі ізін басан жа­уын­гер йелді есімі ретінде рпатан-рпаа жеткізіп, лы да­ла ас­па­ны ас­тында асыр­лар бойы мгі жа­сады.Ама­зон­ка ыз бо­лып та­рих­та есімі ал­ды. («ама­зон­ка» — салт ета мініп, ару-жа­ра асы­нып жретін йел­дер.

 

Зарина – са патшайымы.

Зарина (б.з.б. 4 асырды аяы – 5 асырды басы) – ежелгі са тайпасын билеген патшайым. [1]Ол туралы тарихи деректер ежелгі дние тарихшылары Диодор (б.Заринаб. 90 – 21), Ктесий жазбаларында кездеседі. Зарина есімі ежелгі Ассирия, Мидия елдеріні Азиямен байланысы тсында айтылады. [2]Мидия зін баындырысы келген Парфия мемлекеті шін са тайпаларымен соысады да, Мидия ханзадасы Стриангия Заринаны жаралайды. Екі жа та лкен зардап шегеді. Аыры олар келісімге келіп, дос рі одатас болуа уадаласады. Осы оиалар тсында са тайпасын басаран патша Зарина болатын. Ол зіні батылдыы, слулыы жне аылдылыымен дараланан. [3]Са жеріне кз тіккен крші патшаларды талайын жеіп, ел трмысын жасартан, кптеген алалар салдыран. Зарина тадырына байланысты туан “Зарина жне Стриангия” атты жыр да бар. Оны мазмны бізге толы кйінде жетпесе де, аарманды эпос рухындаы туынды екені аны. Зарина лгенде ел-жрты оны басына шбрышты пирамида орнатып астерлеген. Орыс тарихшысы В.Н. Татищев (1686 – 1750) растыран сздікте Заринаны сом алтыннан жасалан ескерткіші жйлі дерек бар. Заринаны ерлік істері кне тркі тарихы мен дебиетіндегі “ыры ыз”, “Баршын ыз” секілді жыр-дастандар мазмнына келіп ласады.

Шыра батыр.

Пер­сия жерінде та шін крес бас­та­лады. Кир лер ал­дында тс креді, тсінде елді жа­улап ала­тын Да­рийа жо­лыаты­ны аян бо­лады. Ахе­мен улетін жеіп, Да­рий Кирді ор­нын ба­сады. Жан-жаын жай­пап, бкіл жерді уырып, кет­кен жері уана­тын ал­ге ке­леді.Да­рий­ды бар­лы жо­рыта­рыны ішінде Кир пат­ша­ны ба­сын кесіп, пар­сы­лар­ды бірі ал­май аза та­буы. Пер­си­яны сйегіне ба­сылан таба, бетіне тскен шіркеу бо­латын. «Жеілмейтін скер, лем міршісі, мгілік пат­ша­лы» де­ген лаап та­раан пар­сы пат­ша­лыы лем­ге йгілі бо­латын.Да­рий Кирді ызы Атосса й­лен­ген еді. ыз боланы­мен жа­ны жа­уын­гер кесіне тартан бо­латын. Сон­дытан Атосс кесіні кегін алу шін Пар­сы пат­шайымын соыса ат­та­ну­ына жол сілтейді. зі лі жас­сы, саан ата та, да та, лы жо­рытар да ке­рек деп на­мысын ай­рап соыса ат­танды­рады. Да­рий скиф­терге жо­рыа ата­нуды ой­лай­ды.Та­рих­шы­лар­ды наты де­рек­терінде Да­рий бізді д. д.522 жы­лы 10 жел­тосан кні ызыл ана ба­тырып, ша­мамен 55 000 адам­ды рбан­дыа шалан. Осы соыс­та мар­ги­ан­ды сатара лы са ор­да­сыны жа­сата­ры да осы­лып, айаса атысан. Алай­да жеіліс тапан. скерді ата­ры кеміп отыран. Сатар скер ата­рын ба­тыс­таы жо­рытар­мен то­лыты­рып отыран. Да­рий «лмейтін он мы» деп атаан.Да­рий са еліне жо­ры жа­сауа жос­пар ра­ды. Кирді бітірмей кет­кен кпір-ткелді ай­та­дан жа­сап, Сыр­да­ри­яны тменгі аысы­на арай ба­рып, сатар­ды ланайыр да­ласы­на ал­тын кпір са­лу, скерді ысы­лып-ым­ты­рыл­май туіне жол ашу, азы-тлікпен ке­ме арылы жне рлы арылы да ам­та­масыз ету. Ол Кирді ателігін ай­та­лама­уды ескрді.518–517-жыл­да­ры лы са ор­да­сына ат­та­нады. Да­рийді 300 мыа жуы нмне­се 700 мы олы бол­ды де­ген де­рек бар. Да­рий сатар­ды ба­сын ос­пай бтар­лап талан­да­уды йар­ды. Сатар Омар (Омаргх), Та­мыр (Та­мир), Са­кес­фар шеуі за­ра кеес ра­ды. Да­рий­ге ар­сы шыу жос­па­рын жа­сай­ды.Біра са жеріне ттесінен ша­бу­ыл жа­саан Да­рий скері Скуна пат­ша­ны ола тсіріп, оны скеріні киімін киіп, ке­лесі са жа­уын­герлеріні ан­нен аперсіз отыран стінен тсіп, бкіл са жа­уын­герлерін ырып са­лады. Осын­дай екі жа­саты ой­ран боланын са пат­ша­лары Та­мыр мен Омар жне Са­кес­фар шеуі за­ра аыл­да­сады. Осы жер­де Шы­ра ба­тыр зіні ба­сын бйгіге тігеді. Ол си­ет ал­ды­рады «Ер­кек тоты рбан­ды, мен ба­сым­ды ылыш­ты жзіне тсеймін. Бір тінішім, ар­ты­ма алан ба­лала­рым­ды аман-есен сатап, ас­ты­на мал са­лып бе­ресі, рім- бтаым кемістік крмесін пат­ша азам­дар. Пар­сы­лар­ды ел ізіне тсірмей, сілікпесін шыарып еліне ай­та­рам» дейді.Шы­ра мір бойы мал соын­да жргендіктен да­ланы ой шырын жасы білетін. Пат­ша­лар ба­ланы па­рызын ор­нындай­мыз деп уде беріп жола са­лады.Олар шін е бас­ты нрсе-зат­пай кше­леп ке­ле жатан Да­рий скерін елін ан асат­пай алып шыу бо­латын.«Мені осы ара­да тнімді ылыш­пен тілгіледе де, жола тас­тап кетідер» деп аыл беріп, са жа­уын­герлеріні жа­сыры­лу­ына жол бе­реді. Сйтіп Да­рий скері ан­сы­рап жатан Шы­ра пар­сы­лар­ды ал­ды­на зі шыады. Міне мені алай ылыш­та­ды мен ай­тсем­де кегімді ала­мын деп жар са­лады.. «лме­ген­ге лі ба­лы кез­де­седі» де­ген­дей. Жа­расы жа­зылан со Да­рий скеріне жол крсе­теді. Олар­ды алан баытын згер­теді. «дытара у са­лынан, шптер ді ртеп кет­кен, ол жата ауыз су жо, мен ттесінен бас­тап апа­рамын» деп сендіреді. азаты ми­дай шл да­ласы­на бас­тап ба­рады. Шы­ра кн жреді, тн жреді, за жреді. Да­ланы шеті крінбейді, жре-жре сіле­лері атып, шыысы, ба­тысы- трт бы­ласы тгел жеті кндік жол бо­латын бет­па да­лаа алып ке­леді. Пар­сы­лар аш­тан бра­лып, жол-жол­да ала­ды. Да­рий­ды тааты та­усы­лып, сенімді ол­ба­сы Ра­нас­бат ылы­шын ына­бынан су­ырып алып, Шы­раа тра мты­лады. Шы­ра ткап­парлыпен Ра­нас­бата ар­сы арап: «Жеіске жетті де­ген осы! Ата жртым­ды жа­улап ал­ма бо­лып Да­рий I-пат­ша бас­таан анй­лы жа­уды жалыз зім шлге амап, ды­мын ртып трмын. Трт жата­ры бет­па да­ла, бас­та­ры ауан жаа жре берідер. Біра ай­тпа­ды де­ме жеті кнге дейін шл да­ладан кз аш­пай­сыдар. Аш­ты пен шл аза­бын кресідер. Ал мен­де ешбір ар­ман жо. аным кіндігім кесілген туан жер­де тгіледі, де­нем осын­да кміледі»-де­ген екен.Ашуа бу­лыан Ра­нас­бат ылы­шын жар еткізіп, ыл­ша мой­нын Шы­раты ма шы­рып тсіреді.ай жатан келіп, ай жаа ба­рарын білмей дадаран алы скер шл мен аш­тыа ры­нып, шетінен ле бас­тай­ды. ан­ша­масы ша­лажан­сар кмусіз ала­ды.Да­рий скері кк тіріне сыйынып, ауыз су срай­ды. Сйтіп жабыр жа­уып, скер жа­уын­герлері тор­сыта­рына су тол­ты­рып аман ала­ды. Да­рий­ды тірге сыйынан­да айтаны енді са еліне аяым­ды ат­тап бас­пай­мын деп, жа­яула­тып еліне ора­лады.Шы­ра-ерлік пен елдікті шы­раы бо­лады. зі шін лімні, елі шін мірді жо­лын жрді.

 

йсіндерді саяси рылымы.

 

Бізді заманымызда брын II асырда 177 жыл шамасында йсіндерді мемлекеттік бірлестігі алыптасты. Оларды ордасы ызыл алап (Чигучен) Ысты клді жаасына орналысты. Ол жаалай ыстатары бар бекіністі ала еді.йсіндерді негізгі территориясы Іле алабында болды. Оларды батыс шекарасы Шу мен Талас арылы тедідаы, алылармен шектеседі. Шыысында хундармен орта шекара болды, ал Онтстігінде оларды иелігі Ферганамен штасып жатты йсіндерде жоары дегейде тран скери йым болды. скерлері жасы аруланан салт аттылардан трды. Мселен, ытай императоры Удиді 138 ж. батыса жіберілген елшісі князь Чжыньцянь йсіндер иелігінде 630 мы адам бар жне айаса 188 мы жауынгер шыара алады деп жазады. Жазба деректер йсін билеушілеріні сараланан (аруланан) 30 мы атты нкері жене олара баынатын 10 мы садашысы туралы млімет алдыран.йсіндерді негізгі шаруашылыы кшпелі мал шаруашылыы болды. Сонымен бірге олар егін шаруашылыымен де айналысты. Жерге жеке меншік орнап, ол мрагерлік жолмен атадан балаа алып отырды. йсіндер жылы, ой, ешкі, сиыр, тйе жне баса малды сірген.