Жиынты сыныс жне жиынты сураныс

Жоспар:

1. Жиынты сраныс пен жиынты сыныс
2. Макроэкономикалы тепе-тедік жне оны лгілері
3.Ттыну жне жинатау функциясы. Инвестициялар
4. Мультипликатор теориясы

1 Жиынты сраныс пен жиынты сыныс

лтты экономика дегейінде андай да бір елді территориясында ндірілген жалпы ішкі німді бір жылды ішінде сатып алатын жне оны сататын іріленген экономикалы субъектілер жмыс істейді. Осындай іріленген экономикалы субъектілерге й шаруашылыы, фирмалар, мемлекет жне сырты орта жатады. Олар жалпы ішкі німге атысты жиынты шыындарды жне жиынты табыстарды амтамасыз етіп отырады. Бір жаынан, ол жиынты сраныс, ал екінші жаынан, ол жиынты сыныс ретінде крінеді. Енді осы ымдара толыыра тоталамыз.
Жиынты сраныс – экономикалы субъектілерді бір жыл ішінде ндірілген жалпы ішкі німді сатып алуа жмсайтын жиынты шыындары. Жиынты шыындарды клемі елдегі баа дегейіне туелді болып табылады жне жиынты сраныс исыы бааны белгілі бір дегейінде сатып алынатын жиынты німні клемін крсетеді. Баа дегейі мен жиынты нім клемі арасындаы кері туелділікті тмендегі суреттен байауа болады.

Жиынты сраныс клемін негізінен трт экономикалы субъект амтамасыз жне осыан сйкес, жиынты сранысты рауыштары пайда болады:
Y = C + I + G + NX
Мндаы,
Y – жиынты сраныс немесе жиынты шыындар клемі;
C – й шаруашылытарыны ттынушылы сраныстары;
I – фирмаларды инвестициялы шыындары;
G – мемлекеттік шыындар;
NX – таза экспорт, яни экспорт пен импорт ндарыны айырмасы.
Жоарыда атап ткеніміздей, жиынты сранысты осындай тедеумен аныталуын біз негізгі макроэкономикалы тедестік деп атаймыз.
Жиынты сраныса жне оны клеміне баалы жне баалы емес факторлар сер етеді. Егер баа дегейі згерсе, онда жиынты сраныс исыыны бойында згеріс орын алып жиынты сраныс клемі згеріске шырайды. Ал баалы емес факторлар сер етсе, онда жиынты сранысты зі згереді де исы оа немесе сола жылжиды. Жиынты сранысты баалы емес факторларын трт топа блуге болады:
1. Ттынушылы шыындарды згерісі, олара й шаруашылытарыны табысы, оларды л-ауаттылыы, болашаты кту, жеке табыс салыындаы згерістер, т.б. жатады.
2. Инвестициялы шыындарды згерісі, олара пайыз млшерлемесі, ртрлі жеілдіктер, бизнес салытары, т.б. жатады.
3. Мемлекетті шыындарды згерісі, оан мемлекетті белсенді экономикалы саясаты жатады.
4. Таза экспорттаы згерістер, оан валюта баамыны згеруі, сырты экономикалы жадайлар жатады.

Жиынты сыныс – бл бір жылда ндірілген наты жалпы ішкі нім клемі жне оны ндірушілерді бааларды белгілі бір дегейінде нарыа сына алу абілеті. Жиынты сыныса да баалы жне баалы емес факторлар сер етеді. Баалы факторлар жиынты сыныс клемін згертеді жне соан орай исыты бойында згеріс орын алады. Ал баалы емес факторлар сер еткенде жиынты сынысты зі згереді жне исы оа немесе сола жылжиды. Баалы емес факторлара технология, ресурстарды баалары, олданылатын ресурстарды клемі, салы салу дегейі, нарыты рылымдарды згерістері жне басалары жатады. Бл уаыт факторын ескермейтін сондай стандартты жадай болып табылады жне жиынты сыныс исыы баа дегейі мен жиынты нім клемі арасындаы тура туелділікті крсетеді.
Алайда, жиынты сыныс жне оны клемі уаыта туелді болып табылады, сондытан, осындай ерекше жадайларда, жиынты сыныса атысты ш мерзімді кезе аныталады (сурет 11.2):
1. ыса мерзім, бл кезеде сраныс жаынан згерістер боланда баалар дегейі згермейді жне тек жиынты нім клемі ана згереді, мндай жадайда жиынты сыныс исыы клдене сипатта болады.
2. Аралы мерзім, бл кезеде сраныс жаынан згерістер боланда баалар дегейі де, жиынты нім клемі де згереді, мндай жадайда жиынты сыныс исыы о клбеулі болып табылады.
3. за мерзім, бл кезеде сраныс жаынан згерістер боланда баалар дегейі згереді жне жиынты нім клемі згеріссіз алады, мндай жадайда жиынты сыныс исыы тік сызы трінде болады.

Жиынты сынысты ыса, аралы жне за мерзімде арастырылуыны басты себебі болып оан деген, яни, жиынты нім клеміне деген теориялы кзарастарды ртрлі болуы табылады. Осыан байланысты, макроэкономикалы тепе-тедікті негізінен, ыса мерзімді жне за мерзімді лгілері орын алады.

2 Макроэкономикалы тепе-тедік жне оны лгілері.

Экономикалы теорияда негізінен, макроэкономикалы тепе-тедік лгілеріне классикалы жне кейнстік кзарастар алыптасан. Алдымен, классикалы макроэкономикалы тепе-тедік лгісін талдауды арастырамыз.
Классикалы лгі француз экономисі Жан-Батист Сэйді (1762-1832) заымен тыыз байланысты жне осы тжырыма сйкес рылады. Сэй заы бойынша, толы жмысбастылы жадайында жасалан німді сатып алатын шыындар мен оны сататын табыстар рашанда бір-біріне те болады. ндірілген німдерді ны автоматты трде табыстарды амтамасыз етіп отырады, яни сыныс сранысты тудырады. Бл жерде, алынан табыстар бірден шыына айналып отырады, оларды белгілі бір блігі жинаталмайды, тгелімен жмсалып отырады деген болжамдар айтылады.
Жиынты сынысты за мерзімдегі исыы классикалы кесінді деп аталады жне ол тік сызы трінде сипатталады. Классикалы кесіндіде экономика жмыспен толы амтылан жадайда болады жне жиынты німні наты клемі зіні леуетті дегейіне те болады. Ал нары икемді крсеткіштер (баа дегейі, атаулы жалаы, пайыз млшерлемесі) арылы тепе-тедікті стап трады. Жиынты сраныс згерген жадайда жиынты нім клемі згермейді, тек баалар дегейі ана згереді.

Классикалы макроэкономикалы тепе-тедік автоматты зін-зі реттейтін нарыты тетігі ретінде арастырылады жне ол мемлекетті экономикаа араласуын аламайды. Сэй заын ала тартанын осындай идеяны А.Смит, Д.Рикардо, Дж.Ст.Милль, А.Маршалл жне А.Пигу сияты классика-лы жне неоклассикалы теорияны кілдері жатайды.
Кейнстік лгідегі макроэкономикалы тепе-тедік лгісі классикалы лгіге млдем арама-арсы болып табылады. Кейнс зіні теориясында Сэй заын атты сына алды жне ол экономикаа мемлекетті араласуын жатады. Оны айтуынша, бір жылда ндірілген жиынты нім толыымен сатылмауы жне сатып алынбауы ммкін, яни табыстар мен шыындар бір-біріне те болмайды. Осы кезде кейбір адамдар жмыссыз алады жне ндіріс ысарады, ал соны салдарынан экономикада дадарыс орын алады. Экономикалы дадарыс жадайында жиынты сынысты емес, керісінше жиынты сранысты ынталандыру ажет, олай болса, сраныс сынысты тудырады.
Жалпы аланда, кейнстік лгі ыса мерзімге сйкес келеді. ыса мерзімді кезеде жиынты німні наты клемі зіні леуетті дегейіне сйкес келмейді жне сраныс згергенде баалар дегейі згермейді жне жиынты нім клемі згеріске шырайды. Экономикалы дадарыс кезінде мемлекетті экономикаа араласуы арылы жиынты сранысты арттыруды ынталандыру ажет, соан байланысты жиынты сраныс жиынты німні наты клемі зіні леуетті дегейіне жеткенше дейін арта береді. Кейнстік макроэкономикалы тепе-тедік жиын-ты сранысты реттеуге негізделген жне мемлекетті экономикаа араласуын талап етеді.

3 Ттыну жне жинатау функциясы. Инвестициялар

лтты экономика шеберінде ттыну, жинатау жне инвестиция дегейлерін олда бар табыс пен пайыз млшерлемесі крсеткіштері анытайды.
Классикалы макроэкономикалы лгіде жинатау мен инвести-ция дегейлері пайыз млшерлемесі арылы автоматты трде ретке келіп отырады, олай болса, олда бар табыс факторы екінші орына ойылып, пайыз млшерлемесіне шешуші мн беріледі.
Кейнстік макроэкономикалы лгіде кбінесе экономикалы агенттерді психологиялы факторлары мен мінез-лытары ескеріледі. Ттыну мен жинатау функцияларын олда бар табыс дегейі анытайды, ал инвестиция клемі пайыз млшерлемесіне туелді болып табылады. Негізгі макроэкономикалы крсеткіш – олда бар табыс (Yd) ттынылады (С) жне жинаталады (S):
Yd = C + S.
Мндай ттыну мен жинатау Кейнсті психологиялы заымен жне бейімділікті трлерімен тыыз байланысты, яни ол за былай суреттеледі: «адамдарды табыстары артан сайын ттыну да артады, біра ттынуды артуы табысты артуындай болмайды». Олай болса, табысты артуынан ттыну дегейі салыстырмалы трде тмендей береді, ал жинатау салыстырмалы трде арта береді. Ал бейімділікті трт трі бар:
1. Ттынуа шекті бейімділік (МРС) – олда бар табысты згеруіне байланысты ттынуды салыстырмалы трде згеруі:
МРС = С / Yd.
2. Жинатауа шекті бейімділік (МРS) – олда бар табысты згеруіне байланысты жинатауды салыстырмалы трде згеруі:
МРS = S / Yd.
3. Ттынуа орташа бейімділік (АРС) – олда бар табысты тауарлар мен ызметтерді сатып алуа жмсалатын блігі:
АРС = С / Yd.
4. Жинатауа орташа бейімділік (АРS) – олда бар табысты ттынудан алан бір блігі:
АРS = S / Yd.
Ттынуа шекті бейімділік пен жинатауа шекті бейімділік олда бар табысты осымша бірлігіні аншасы ттынуа жмсалатынын жне аншасы жинатауа кететінін крсетеді. Сондытанда, оларды осындысы рашанда 1-ге те болады:
MPC + MPS = 1
Кейнс бойынша ттыну функциясы былай алыптасады:
C = a + b (Y – T),
мнда, а – автономды ттыну (табыса байланысты емес ттыну);
в – ттынуа деген шекті бейімділік.
Жинатау функциясы:
S = - a + (1 - b) (Y – T),
мнда, S – жеке секторды жинатары;
1-b – жинатауа шекті бейімділік.
Сонымен, ттыну мен жинатауа мынадай анытамалар беруге болады:
Ттыну – олда бар табыса байланысты ел азаматтарыны аымды ажеттіліктерін анааттандыруа жмсайтын тауарлары мен ызметтеріні жиынты ны.
Жинатау – ел азаматтарыны аымды ажеттіліктерін ана-аттандырып боланнан кейінгі алан олда бар табысты ттыныл-майтын блігі.
лтты экономика шеберінде жасалатын жалпы ішкі німні рамындаы инвестицияларды талдауды маызы аса зор. Инвестициялар – жеке, мемлекеттік жне шетелдік секторларды пайда табу масатында ндіріске, тауарлы-материалды орлара жне трын й рылысына за уаыта салатын крделі аржылы жмсалымдары. Инвестицияларды негізгі кзі болып жинатаулар табылады жне оларды клемі пайыз млшерлемесіне туелді болып саналады.
Классикалы жне кейнстік лгілерге сйкес, инвестициялар мен жалпы ішкі нім клемі бірін-бірі рдайым олдап отырады. Алдымен, инвестициялар жалпы ішкі німні артуына жне экономикалы суге жадай жасайды, содан кейін жалпы ішкі німні артуы айтадан инвестицияларды ынталандырады. Сондытанда, жиынты сраныс пен жиынты сынысты тепе-тедігі ауытымалы кеземен (циклдік) дамып отырады.
Инвестицияларды екі трі бар:
1. Автономды (туелсіз) инвестициялар – лтты табысты сіміне байланысты емес траты инвестициялар. Автономды инвестициялар техникалы прогресті былмалы болуы, халы саныны суі, сырты нарытарды кееюі, адамдар таламыны згеруі сияты себептерге байланысты пайда болады. Мндай инвестицияларды кзі болып детте, мемлекет бюджет табылады.
2. Туынды (индуцирлі) инвестициялар – лтты табысты згеруіне байланысты жзеге асырылатын туелді жне ынталандырушы инвестициялар. Автономды инвестициялар жиынты табысты арттырып, соны суімен байланысты туелді инвестицияларды ынталандырады. Мндай инвестицияларды кзі болып детте, ксіпкерлік пайда табылады, ал соысы Y лтты табысты суімен атар лаяды. Олай болса, туынды инвестициялар да артады. Бл жерде жиынты табысты суіне орай, ндірістік инвестициялармен бірге, тауарлы-материалды орлара жне трын й рылысына да инвестициялар артады. Демек, экономиканы жандануы жадайында ескі капиталдарды оры жаартылады жне трын йге сраныс лаяды.
Инвестициялауа шекті бейімділік (MPI) – жиынты табысты кез-келген згерісіндегі инвестициялауа кететін шыындар сіміні пайызды лесі:
МРІ = I / Y,
мнда, I – инвестициялар шамасыны згеруі; Y – табысты згеруі.
Кейнстік лгі рашанда жиынты сраныс тарапынан дадарысты экономиканы зерттеуге баытталады. Экономикалы белсенділікті тмен болуы жадайында жиынты сранысты немі ынталандырып отыру ажет. Сол себепті ндірісті тере лдырауын болдырмау шін жиынты сранысты реттеу бойынша мемлекетті белсенді экономикалы саясаты ажет.

4 Мультипликатор теориясы

Мультипликатор (латын тілінде multіplіkator – кбейтуші) – табысты згеруі инвестицияларды згеруіне байланысты екенін крсететін коэффициент. Мультипликатор идеясын экономика ылымына алаш рет 1931 жылы аылшын экономисі Ричард Кан енгізді. Ол инвестицияны халыты сатып алу абілеті мен жмыспен амтылуын алай еселейтінін (мультификациялайтынын) крсетіп берді. Дж.М.Кейнс «Жмыспен амтуды, пайызды, ашаны жалпы теориясы» атты йгілі ебегінде мультипликаторды жалпылама тсініктемесін берді. Мультипликатор теориясы бойынша белгілі бір ндіріс аясына жмсалан шыын баса ндіріске жне жмыспен амтылуа ынталандырушылы ыпал етеді. Жалпы лтты нім клеміндегі бл о, скеле нтиже мультипликативтік сер деп аталады. Мультипликатор инвестиция млшері кбейгенде жалпы лтты німні су клемін крсететін санды коэффициент болып табылады. Мысалы, инвестиция 100 млрд. тегеге ссе, мны зі жалпы лтты німді 300 млрд. тегеге сіреді, демек, мультипликатор = 3, егер жалпы лтты нім 200 млрд. тегеге артса, онда мультипликатор 2-ге те болады. Кейнстік мультипликатор теориясы шеберінде кімет (мемлекеттік тапсырыс), фирмалар, халы жмсаан ірі клемдегі шыынны (инвестицияны) о ыпалы лтты ндірісті тиімділігіне жне суіне игі серін тигізетіні негізделді. Кейіннен мультипликациялану (кбею) былысы уаыт факторын ескере отырып арала бастады жне мультипликаторды динамикалы серпінді лгісі пайда болды. Ол бастапы инвестиция нтижесіні айталанып отыратындыын басшылыа алып жасалды. Жина аша мен инвестиция серпініне талдау жасауда мультипликатор теориясын пайдалану жиынты сранысны, жалпы ішкі нім клеміні жне халыты жмыспен амтылуыны згеруіне ыпал етуді наты тталарын крсетеді. Бл теория трлі баыттар тарапынан сына шыраанымен, тиімді сраныс тжырымдамасын, нарыты экономиканы реттеу ажеттілігі мен ммкіндігін негіздеуде ерекше рл атарды. Трлері: инвестициялы мультипликатор – крделі жмсалымны жиынты табыса ыпалы; аша мультипликаторы – аша-несие жйесіне салымны кбеюі не азаюы нтижесінде аша массасыны бір бірлікке шаанда аншаа артатынын не ысаратынын крсететін санды коэффициент; депозиттік (несиелік) мультипликатор – банк депозиттеріндегі болмашы згерістерді аша млшеріне жне банк жйесі мен несие рыноктарында бір млшердегі ашаны сан рет пайдаланылуы арылы несие клеміне жасайтын ыпалы.