Жалан ксіпкерлікті субьективті жаы

ылмысты субьективтік жаы дегеніміз – адмамны зі жасаан іс – рекетіне жне оны зардаптарбына психикалы атысы.

азіргі тадаы оулытарды кбінде субьекивті жаты толы крсететін ліметтер тым аз. аза тіліндегі мліметтерді айтпаса та болады. За ылымдарыны алымдары кбіне тек ана кінні формасымен ана шектеліп ояде немесе жалпы жадайларды ана жазып ояды да наты осы ылмыс рамыны субьективті жаын крсетуге келгенде санаулы ана алымдар ебек жазады.

Бізді ойымызша ылмысты субьективтік жаыны барша белгілерін толыанды тсіну шін жне кінні белгілерін толы тсіну шін ылмысты ы теориясындаы алуан кзарастарды салыстыра кеткеніміз жн болар деп есептейміз.

Жалпы аланда за ылымдарында ебек етіп жрген алымдарды кпшілігі жалан ксіпкерлік асаана кінмен жасалынады деп есептейді. асааналыпен жасалынады деп есептейтін алымдарды здеріні ойлары екіге блінеді. Бір тарап жалан ксіпкерлік тек ана тікелей асааналы ниетпен жасалынады деп есептесе [17,160], ал келесі тараптаы алымдар болса, жалан ксіпкерлік тікелей асааналы кінмен атар жанама асааналы кінмен де жасалынуы ммкін деген секіді кзарастарды білдіріп ткен [101].

Бірінші тараптаы аымдарыды атарына Н.А. Лопашенко жатады. Оны пайымдауы бойынша ылмысты субьективті жаы тек ана асааналыпен сипатталынады. айыпкер ксіапкерлік ызметпен айналысу ниетінсіз комерциялы йымды рып жатанын тсіне біледі, азаматтара, йымдара , мемлекетке ірі зардап келеуі жне келмей ойматынын сезінеді жне солай болуын алайды деген секілді пікірді білдіріп тті [17. Б. 176]. Бл пікір азіргі ада пікірталаса толы болып ала беруде. Егер бл пікірмен келісер болса Р К-ні 215-бабы (Жалан ксіпкерік) бойынша айыпкер азаматтара, мемлекетке, йыма жоспарлы трде, тікелей асааналыпен зардап келтіруді кздесе бл пікірді дрыс деп есептеуге болар еді. Біра осы арада мынандай тсініспеушілік орын алады. Айыпкер жоарыда аталан ылмыса ірі зардап келтіру шін емес, салытан босатылу немесе кредит алу масатында барады.

Осы станымны таы бір кемшіл тарапы жалан зады тланы ран рылтайшы заа айшы рекетінен со андай «пайда» алатынын кре білмейді. Бл жадайда зады олданушы тарапынан айыпкерді ірі зардап кетіруді жоспарлаанын анытауына тура келеді. Бл жерде субьекті жанама асааналыпен жасады десек ателеспеген болар едік. Айыпкер з рекетінен со ірі зардар келуі ммкін екенін кре біледі. Зардапты болуын аламаса да соан саналы трде жол береді, немесе кіл блмейді.

Бізді ойымызша осы мселеге байланысты Алиев Р.М. те маыналы жне ызыты ой жазып алдыранын байауа болады. Оны пайымдауынша жалан ксіпкерлікті субьективтік жаы асааналыпен сипатталынады. асааналы тікелей немесе жанамалыпен де жасалынуы бден ммкін. айыпкер жалан комерциялы йымды рып жатанын тсіне біледі, азаматтара, йымдара , мемлекеттке ірі зардап келуі ммкін екенін біледі жне сол зардапты болуын алайды немесе сол зардапты болуына саналы трде жол береді немесе зардапты болуына ешандай кіл блмейді деген секілді ойды алдырып кеткен [162. Б. 33]

Бізді ойымызша осы таырыпа байланысты згеше ойды жазып алдыран авторларды ойларын мысал ретінде келтірсек ділетті болады деп ойлаймыз.

Осы таырып бойынша ызыты ойы Ю.П. Кравец жазып алдыран. Оны пайымдауы бойынша диспозициядаа рекеттер бойынша тікелей асааналыпен жасалынады, ал келген зардаптара байланысты абайсыздыпен сипатталынады, сонымен атар арнайы масатпен де боуы ммкін деген секілді ойды бідіріп ткен [140. Б. 94]

Р АК-де былай жазылан «Ксiпкерлiк - меншiк трлерiне арамастан, азаматтар мен зады тлаларды, тауарлара (жмыса, ызметке) сранымды анааттандыру арылы таза табыс табуа баытталан, жеке меншiк ыына (жеке ксiпкерлiк) не мемлекеттiк ксiпорынды шаруашылы жргізу немесе оралымды басару ыына (мемлекеттiк ксiпкерлiк) негiзделген ынталы ызметi. Ксiпкерлiк ызмет ксiпкердi атынан, оны туекел етуiмен жне млiктiк жауапкершiлiгiмен жзеге асырылады» ,- деп жазылан. Осы арада абйсызды жне зады ксіпкерлікьі белгілері туекел етуі мен жауапкершілігіні араатынасын арастыруа тура келеді. Бндай ызметпен айналысу барысында абайсыздыа орын жо де есептейміз. Ксіпкерлік – бл туекел. Ксіпкер дегеніміз бірінші кезекте барлы жасайтын барша іс –рекетін кре білуі, есепке алуы керек. Тауарды ндіруге , шыаруа байланысты бірінші кезекте жоспарын жасап алуы керек. Бізді ойымызша абайсызда деген станымны бл арада млдем атысы жо.

Жоарыдаы кзарастарды негізінде жалан ксіпкерлікті субьективті жаын тікелей асааналыпен атар жанама асааналыпен сипаттайтын Р.М. Алиев, В.П. Верина, Б.В. Волженкина секілді авторларды ойымен келіскенді жн санамыз . Бізді пайымдауымызша айыпкер жалан ксіпкерлікті жасау барысында жалан зады тла рып жатанын ына біледі, зардапты болмай оймайтынын кре біледі, сол зардапты болуын алайды ненмесе аламаса да соан саналы трде, тйсіне отырып жол береді, немесе болуы ммкін зардапа кіл аудармайды.

азастан Республикасыны ымысты занамасы ылмысты субьективті белгісі ретінде кінмен атар ниет пен масатты да арастырады. Бізді білуіміз бойынша кін ылмысты міндетті белгісі болып табылады. Егер кін болмаса ылмыс рамы да жо деген сз. Ал ниет пен масатты кіндн айырмашылыы бл белгілер кей ылмыс рамы шін міндетті болса ал кейбір ылмыс рамы шін факультативті болып табылады. Ал біз арастырып отыран ылмыс бойынша жоарыда аталан белгілерді кез – келгені міндетті болып табылады.

Таы бір айта кететін жайыт жоарыда аталан субьекетивті тарапты белгілері болып табылатын ниет пен масат отанды за ылымдрында дерлік арастырылмаан.

Р.М. Алиев былай дейді кез-келген зат ымысты ниеті болуы ммкін , біра кп жадайларда ылмыстар пайдакнемдік ниетпен жасалынатыны жайлы айтып кеткен [162. Б. 33]

Жалан ксіпкерлікті субьективті жаын сипаттайтын негізгі элементтерді бірі ретінде зада крсетілген, ылмыс жасау барысында айыпкерді санасында болатын арнайы белгіледі болуын айтамыз. 215-бапты диспозициясында келтірілген арнайы белгілеррді Н.А. Лопашенконы берген тізімі бойынша келтірсек аныыра шыады деп есептейміз.

« Тла мына масаттарды кздеуі ммкін:

1. кредит алу;

2. салытан босатылу;

3. зге де мліктік пайда алу;

4. тыйым салынан ызметті жасыру. Тланы рекеттерінде бір уаытта бірнеше масат болуы ммкін. За айыпкер з алдына ойылан ниетіне жетуін кздемейді» [17. Б.176]

Жоарыда жазылан масаттарды біріншісіне тоталар болса банк мекемесінен шарт негізінде кредит алу масатвнда жалан ксіпкерлік субьектісін ру. Негізінен тжірибеде зге жалан ксіпкерлікті масаттарына араанда осы кредит алу, жеілдік алу масатында ксіпкерлік субьектісін ру фактісі кптеп кездеседі екен. Мысалыа мемлекет тарапынан шаын ксіпкерлікті олдауа ртрлі ксіпорындара берілетін кредиттік жеілдік саласы жалан ксіпкерлікті ршуіне серін тигізуде деуге болады.

Екінші масата болса белгілі бір ксіпкерлік йымын ран кезде салытан босатылу себеп болуы ммкін. азіргі тадаы мемлекеттік занамаа сйкес осы коммерциялы йымды ру барысында бклгілі бір салы трінен азат етіледі. Мысалы: белгілі шаруашылы йымы пайда табу масатымен кішігірім ксіпорындарды рады, біра шындыына келгенде ол ксіпорндарда ешаандай шаруашылы ызметтері жзеге асырылмайды. Істелген жмыстар тек ана бухгальтерлік жатарда ана крсетіліп ояды. Осылайша мемлекетке ірі залал келеді.

Ал шінші жадайда яни зге де мліктік пайда алу масатында ксіпкерлік йымын ру рекетімен сипаттаынады, оны атынан андай да бір операциялар жасалынады. Осы йымды ру арылы салытан босату, кредит беру,салымшылар тарапынан ауымды аша тару ммкіндіктеріне ие болады. Осыан байланысты мысал келтіре кетсек. РГП басшылары соы екі жыл клемі аралыында тендер жргізбей 5 милиярд тегеге татитын мыа жуы шарттар жасаан. Бл жадайда мемлекетке анша ындаын аша зардап келіп отыраннан кейін ымыс жалан ксіпкерлік ретінде сараланады.

Ал тыйым салынан ызметті жасыру барысында ымысты замен тыйым салынан келісімдерді, рекеттерді, здері ран йым атыгаг жзеге асыру масаты трады. Мысалы ретінде экономикалы контрабанда ылмысын жасыру масатында зады ксіпкерлік субьектісін ру.

Жоарыда аталан трт масатты бірі болмаса онда жалан ксіпкерлікті ылмыс рамы бл жерде жо болып есептелінеді. Себебі жоарыда атап кеткеніміздей жалан ксіпкерлікті рамын сипаттау барысында масат міндетті трде болуы керек.

Жоарыдаы мліметтермен таныса отырып мынандай орытынды шыаруа болады.

1. Жалан ксіпкерлікті субьективті жаы тікелей жне жанама асаанала кінмен сипаптталынады. айыпкер жалан ксіпкерлікті жасау барысында жалан зады тла рып жатанын ына біледі, зардапты болмай оймайтынын кре біледі, сол зардапты болуын алайды ненмесе аламаса да соан саналы трде, тйсіне отырып жол береді, немесе болуы ммкін зардапа кіл аудармайды.

2. Аталан оама ауіпті рекет пайдакнемдік ниетпенен жасалынады

3. 215-бапа йкес жалан ксіпкерлікті масатыны трт белгісі бар, олар: кредит алу, салытан босатылу, зге де мліктік пайда алу, тыйым салынан ызметті жасыру секілді масаты белгілерімен сипатталынады.

Іс жзінде жмыстар орындалмай, ызметтер крсетілмей, тауарар тиеп-жнелтілмей шот-фактура жазу бойынша пекеттер жасауды обьективтік жне субьективтік белгілері

азастан Республикасыны 2014 жылы 3 шiлдедегі абылданан жаа ылмысты кодексі 1997 жылы ылмысты кодекске араанда біршама ауымды жне ке маынаны амтитыны крініп тр. Себебі жаа кодексте брын ылмысты жаза арастырылмаан бірнеше жаа ылмыстар енгізілген. Алашы абылданан ........