VI асырда азастан аумаында іс жргізуді бастаулары

Іс жргізгу сессия сратарына жауаптар

Іс жргізуді дамуы

1. Ежелгі Шыыста,Рим мен Грекияда іс жргізу ісіні пайда болуы

Империя кезіндегі Римні іс жргізуді алыптасуы шарытау шегіне жетті.Римдіктер Іс жргізуді крделі рылымын ойлап тапты,ол рылымды тек Римде ана емес Египетте,Грецияда сонымен атар Римні баса да колонияларында олданылды.І.ж жйесі Римні оамды мірінде маызды боланы соншалы,Римні билік жне басару институтыны кешені і.ж кешеніні бір блігі ретінде рылды.Млімет тасушы ретінде олар аашты,сонымен атар керамикалы пластинкаларды олданды.Ааш татайшаларындаы жатар,белсенді пайдаланудан шыандытан олар бірге жабыстырылып кодекс атты жаттарды рды.Барлы татайшалардаы кодекстер номерленіп,келесі іздестірулерге керек деген ниетпен индекстермен жабдыталды.Татайшалар саталынды-Таблинумдарда.Таблинум гр.т аударанда «татайшалар йі» деген маына берді.Б.д.д 79ж Римде Табуляриум салынды.Бл имарат республикадаы жат сатайтын орталы болды.Табуляриумды 14 квасесторлар басарды жне де республика кезінде Римні рбір азаматына бл архивке кіруі еркін болды.Соы жылдары Табуляриум зіні маынасын жоалтып,императорлар зіні жаттарын депазитарияларда сатады.Е алашы Шыысты ркениет империя дуіріндегі Римде алыптасып дамыды сонымен атар Римде іс жргізуді жалпымемлекеттік жйесі алыптасты.

2.Ежелгі Русьте і.ж- пайда болу алышарттары

Бл елде іс жргізуді боланын біз баса елдермен болан келісім шарттардан,здеріні задарынан,шыаран бйрытарынан,тініштерден,ережеден кре аламыз.Ежелгі Русьте іс жргізу Х асырда алыптасып дамыды.Іс ааздарыны боланын біз летопистерден креміз,олар 907,911,944,971ж аралыында гректермен болан келісімшарттар.Жазу материалы ретінде олар-пергаментті пайдаланан. Е жасы пергаментерді Грециядан алып келген.Ежелгі орыстардаы е бірінші за «Русская правда».Ол ХІ жасалан.Киев Русінде В. Святославич билік раан кездері боярлар мен лкен дружинниктерді балаларына мектептер ашылан болатын.Осы мектептерді бітіріп шыандардан « печатник»-княз мрлерін сатайтын адамдар, «металник»-сот хатшылары,жазушылар,дьяктар осы лауызымдара адамдар тадайтын.Осы жылдары жатты зады атынасы шейіп,грамоталар мен сиетнамаларды трлер пайда болады.Бл елде іс жргізуге атты кіл аударан.Еі маызды деген жаттарды шіркеулерде сатаанСол кездегі жаттарды славян тілінде жазан.Іс жргізетін арнайы адам болан,оны дьякдеп атады.Князьдар здеріні маызды деген жаттарын арнайы жерлерде сатаан.сіресе мрге атты мн аударан,мрді сатайтын адам болан,оны печатникдеп атады.Бл елде сот жйесі де жасы дамыан.Сотты жанында арнай ыхатшылар отыран.Оларды металлник деп атады.Сонымен атар орыстарда жылнама жазу да болан.

3.Ежелгі тріктерде і.ж орын алуын длелдеіз

Клтегін ескерткіштері, Орхон-енисей руналы жазбалары немесе трік бітіктастары деп атап жрген тас жазбаларды мазмнында да ежелгі трік тайпаларында іс ааздарыны боландыы жнінде млімет береді.Мселен,бл жазбаларда жарлытар,бйры,ндеу несе жолдау,ереже,за(трг ),т.бсияты ресми іс ааздарыны жазыландыына тас жазбаларды оу арылы кз жеткізуге болады.Бйрыа мысал келтірсек«екі арадаы арусыз кк тріктерді осылай оныстандырыдар(Білге аан айтты,бйрытары да білгір зі де ер болан)».Бл Клтегін ескерткішінен алыан бйры.

Тріктерде арнайы іс ааздарын жргізетін арнайы адам болан оны-бітікші деп атады.Бітіг сзіні маынасы хат деген маына береді,яни тріктерде ресми хат жазу дстрі алыптасан.Жарлытар сан жаынан те аз боландытан,клем жаынан да шаын болып келген.Жазу материалы ретінде-пергамент пайдаланылды.Белгілі бір жаттарды дайындауда мр пайдаланылды.

VI асырда азастан аумаында іс жргізуді бастаулары

VI асырда азастан аумаында Трік аанаты рылды.Сол кезедерде Трік аанатында іс жргізуді элементтеріні пайда болуын- “Орхон-Енисей”, “Клтегін”, “Тоныкк” бітік тастарынан кре аламыз. Тркі бітік тастарындаы жазулар лкен тастара ашалып жазылан.

Орхон ескерткіштері (VII-VIII .)Бізді ендігі гімеміз ежелгі трік мдениет ескерткіштеріні е бір кереметі, бкіл лемге йгілі болан аын тас, жыршы тас-Орхон ескерткіштері(VIII .) жайында, Білге аана, Клтегінге, Тоныккке арналан лыптастаы жазулар жайында болма.Бл ескерткіштер Селенге, Орхон зендеріні бойынан табылан. Кзді жасымен, жректі анымен лыптастара ашалып трып жасалып, аймаы бзылмай бізге жеткен осы бір ажайып руналы жазулардан кейде жотау, кейде мадатау ыайында айтылан шешендік сздерді, ледік йастарды, маалды тіркестерді не бір кне лшгілерін креміз.Онда VIII асырды іргелі мемлекеті-Трік аанатыны рамындаы толып жатан руларды зара есепсіз жауласуы, сабылан жорытары мен соыстары суреттелді

XVIII асырды басы еді.Орыс армиясыны олына тскен ттын швед офицері Филипп Иоганн Страленберг Сібірді тгел аралап, Орхон зеніні бойын жаалай жоары рлеп келе жатты.Бір кезде сонау кз шынан булдырап саыма малтыан кереметті кзі шаландай болды. “...Зулім тастар, белісіз табалар, тас болып атып алан адамдар... йтеуір, зына юойы созылан, ол усырып млиген тас мсіндерде шек жо.Бл не ажап? Табиатты зі жасаан дірет пе, жо лде адамны сиырлы олынан туан дірет пе?!” Содан бері ш жз жылдай уаыт тті, біра ол меіреу тастар “Орхон ескерткіштері” аталып, дние жзі алымдарынлі кнге дейін тамсандырып келеді

Орхон ескерткіштеріндегі пия жазуларды алаш рет орыс алымы Н.Ядринцев оыан болатын.Ядринцев таса мынадай сипаттама береді: “Биіктігі - 3,5 метр, тменгі ені - 1,32 метр, жоары жаыны ені - 1,22 метр. Биіктеген сайын жіішкере береді, жоары блігі рнектелген.Тасты трт жаы бірдей жазылан.Батыса араан бетінде ытай жазуы да, алан абырасы бірдей руналы жазумен толан” (Н.М.Ядринцев. Отчет и дневник о путешествии по Орхону в южный Хангай в 1891 г. / Сб. Трудов Орхонской экспедиции.V т. - СПб, 1991. - II т.) [1.26].

В.Томсен Орхон жазбаларын алай ашады?

Ол шін Томсен екі шеткі табасы бірдей (сас), ортаысы одан блек

Тркі халытары ру, тайпа кйінде жасаан ерте кездерде кне тркі жазу дстріне ие болса да, кейінгі дуірлерде мдени даму дрежесі жаынан да баса халытардан артта, кежелеп аландыы млім[2.20]. Тркі тайпаларыны з тарихын анытауда Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі материалдар кмектеседі.Ежелгі тркі тайпалары туралы мліметтер те аз. X асырдан бастап тркі тайпалары туралы млімет орыс жылнамаларында кездесе бастайды [2.21 ].