Тыныс белгілері туралы айтан ой-пікірлері мен тжырымдары

Фатима Мсабекова

Фатима Машанбекызы Мсабекова (2. 7. 1926 жылы туан, араанды облысы, араралы ауданы- 1988, Алматы аласы) — тіл білімі маманы, филология ылымы докторы (1977), профессор (1979). араралы педагогикалы училищесін (1944), Абай атындаы азПИ-ді бітіргеннен со (1948) осында аспирантурада алдырылды. 1951—1958 ж. Алматы шет тілдері институтында оытушы. 1958—1979 ж. аза тілі кафедрасыны доценті. 1979 жылдан осы кафедра мегерушісі. "азіргі аза тіліндегі жай сйлем пунктуациясыны негіздері" таырыбында кандидатты (1956), "азіргі аза тіліндегі зат есімдер стилистикасы" деген таырыпта докторлы диссертация орады.

Шыармалары:

1. Основы пунктуации простого предложения в соеременном казахском языке. АКД., А., 1955;

2. Жалпы тіл білмін оыту мселелері. А., 1969;

3. аза кркем шыармаларыны жанры мен стилі. А., 1982;

4. Крза тіліні практикалы стилистикасы. А., 1982;

5. Стилистика имен существительных в современном казахском языке. АДЦ., А., 1974.

 

 

Оу ралында ескерілген басты мселелер – тыныс белгілерін дрыс ойып, сауатты жаза білуге йрету. Алдымен тыныс белгілеріне атысты теориялы мселелер сз болады; жай сйлемні, рмалас сйлемні, тл сзді тыныс белгілеріне ерекше кіл блінеді, соынан барлы тыныс белгілерін айталауа материалдар беріледі.

Тыныс белгілері туралы айтан ой-пікірлері мен тжырымдары

Жазанды, айтан ойды басалар алай абылдайды дегенді естен шыармаан жн.

Н.К.Крупская: «тір алаш араанда са нрсе сияты, біра газетті бейнесі осындай са-тйектен ралады». Шынында да, айтайын деген ойыды оушыа, тыдаушыа дл жеткізу шін, рбір сз, рбір тыныс белгісі ой мен сезімге бірдей дп тиіп жатуы ажет.

Сздерді дрыс орналастырып айтпаса, тыныс белгілерімен дрыс бліп жазбаса, айтайын деген ойы теріс беріледі. Мысалы: .Мсірепов «Теіз балладасы» деген поэманы авторы, «кзі жаса толы крі ке саалын жлып ала берді» деген оп-оай ойды екі леге сыйыза алмай, автор: «Толтырып жаса уысты, саалып жлып шал алан» деп, шала саалын уыстатып жлызбай, кзіні жасын «уыстатан» деп ынжылады. Бл Л.Толсойды: «Бір сзді дрыс олданбаан жазушыны жазу правосынан айырып, жз рет дре сотырар едім», - деген сзіні тамаша айтылан пікір екендігін длелдейді. Ал тыныс белгілерін дрыс ойып жазбаса, онда ойымыз дл берілмейді.

С. Торайыровты:

Сйемін туан тілім – анам тілін

Бесікте жатанымда-а берген білім, -

Деген екі дол леіндегі «анам тілін» деген оашаланан мше тірмен блінбей, сызышамен блініп жазыланы дрыс, йткені «туан тілім» деген тіркестен кейін тір ойып жазса, анасыны тілі бір баса деген сияты ым туады. Сол себепті «анам тілін» деген оашаланан мшені алдынан тір оймай, сызыша ойып жазса, «туан тіл» мен «ана тілі» бірыай сйлем мшесі деп ынылмайтын болады.

Сйлемді дл уа тек тыныс белгісі ана кмектесетін контекстер жиі кездеседі. Онда бастауыш тйы етістіктен болып, баяндауыш атау тладаы зат есімнен болса, бастауыш пен баяндауышты арасында сызыша ойылады, кейде мндай жай сйлемні ішінде бірыай оашаланан айындауыш мшелер кездеседі. Сол сияты осы уаыта дейін айтылып, жазылып келе жатан пунктуациялы ереже бойынша, «жаа адамды – лы мратты адамды жне моральды принципі аса тран адамды» деген бірыай оашаланан мшеге байланысты екі жерден ойылса, ал «трбиелеу» деген сзден кейін ойылан сызыша – бастауыш пен баяндауыш арасына ойылан сызыша.

аза тіліні пунктуациялы жйесі мен негіздері орыс тіліні пунктуациялы лгілерін басшылыа алу арылы алыптасып келеді. Баса тркі тілдері де негізінде орыс тіліні пунктуациялы лгілерін басшылыа алу арылы алыптасып келеді. Баса тркі тілдері де негізінде орыс тіліні пунктуациялы ережелерін басшылыа алады. Орыс пунктуациясынын жалпы теориялы жаынан танылуы ертен басталды.

Жазуларында ешбір тыныс белгісін олданбайтын халы та бар дей келіп, Л.Н.Харитонов оан ытай, араб, монол тілдерін жатызан.

Жазуда тыныс белгілеріні алашы элементтері болмаса, алыптасан таюалар жйесі де, оларды олдану задары да болмаан болар еді.

Тркі тілдеріні брыны ескерткіштерінде тыныс белгісі табасыны алашы элементтері кездеседі. Ол кездегі бар белгілер кбінесе тыныс белгісі ызметінен грі бір сзді екінші сзден айыру ызметін атаран.

аза тілінде шыан алашы баспасзімізді бірі «Дала уалаяты» газетіні (1888-1902) тыш шыа бастаан жылдарындаы нмірлерінде де тыныс белгілеріні ешайсысы ойылмайды. Кейде за крделі ой немесе бір крделі пікір біткенін білдіру шін, екінші ой жаа жолдан басталып жазылды. Біра ол абзацтар сйлемдерді бір-бірінен ажыратуа себін аз тигізді. Тыныс белгілері олданылмаандытан, бас ріп болмаандытан кейбір жазылан жолдарын у, тсіну те лкен иынды келтірді.

Бертін келе, 1894 жылдан бастап, газет кейбір сйлемдерді жігін ажыратуа редік-сызыша ( - ), р трлі жлдызшалар (*) сияты шартты табаларды олданады. Мндай жлдызшалар сйлемні біткенін, дауыс зілісін білдіретін тынысты белгілер болана сайды.

Мысалы: « Байан ауылды аза орыслары азаларды стнан кб арыз бирады бізлерді азалар аыб слыб кн крсатпайды диб – блармин сайласиб китсак азалар ры азалар залым азалар ат рдаыштар диб айта бастайды*».

«азіргі аза тілі» оулыында «Бізді жыл санауымызды V-VII асырлары шамасында жазылып саталан орхон-енисей жазулары деп аталатын ескерткіштерді кейбіреулерінде р сзден кейін ос нкте трізді белгі ойылса, кейбіреулерінен кейін трт нктеден ралан ромбик трізді белгі ойылып отыран. Ал араб рпімен жазылып саталан ертеректегі иссаларда, дастандарда ле жолдары арасына ойылан тіліміздегі азіргі графикалы белгілерді бірде-біріне самайтын трлі белгілер кездеседі. Бл жадайлар тыныс белгілеріні бастапы функциясы сйлеуді тек р трлі мнді блшектерге блу ана боландыын, блуші белгілерді тр-трпат жаынан азіргі белгілерден згеше боландыын байатады», деп жазан. Мулен Балааев, Т. ордабаев «азіргі аза тілі(синтаксис)»

Жалпы рбір тыныс белгісіні зіні олданылу, пайда болу тарихы бар. Мысалы: «Дние жзінде тыш рет тір белгісі (кш тыныс белгісі) кітап бетінде XV асыр мен XVI асырды арасында пайда болды. Оны алаш рет кітпа енгізген Венецияны ататы баспаханашысы Альд Мануций еді.Бл уаыта дейін кітаптарда тек ана екі тыныс белгісі – нкте мен ос нкте ана ойылады екен. Кітап соына мазмн жазуды да алаш енгізген Мануций еді».

Проф, Маловты айтуынша, тріктерді Енисей жазуында ос нкте – нкте жне тыныс белгісі есебінде жмсалан.

Академик В.В.Радловты 1870 жылы шыан «Образцы народной литературы тюркских наречий» деген ебегінде тыныс белгілеріні бірсыпыра трі кездеседі.

Хронологиялы жаынан аланда, аза тіліні тыныс белгілері жнінде жазылан алашы ебектерді бірі – Ш.Сарыбаевты сйлемде тірді жазылатын орындары туралы шаын мааласы. Автор бл мааласында оушылыр тыныс белгілерін дрыс оя білмейді, оны себебі аза тіліндегі аза тіліндегі интонациялы алыпты бір ізбен ріс алып кете алмаандыынан деп крсетеді. Ш. Сарыбаевты екінші мааласы сйлемні трлаулы мшелері арасына ойылуа тиісті сызышаа арналан.

Ш.Сарыбаевты «Тыныс табалары» деген мааласында аратпа сздерді сйлемні баса мшелерінен тір арылы ажыратылатыны жнінде дрыс ереже беріледі.

М.Балааевты «Сауатты жазуды негізгі шарты тыныс белгілерін дрыс пайдалану» деген мааласында тыныс тыныс белгілерін дрыс оюды негізгі грамматикалы рылыс жне дауыс ыраы делінеді.

 

 

Жай сйлем

Сйлем мшелеріні арасына ойылатын сызыша

Оашаланан айындауыш

Сйлемні бірыай мшелері

ыстырма сздер аратпа сздер Одаай сздер

 

 

рмалас сйлем

Салалас рмалас сйлемдерді тыныс белгілері

Сабатас рмалас сйлемдерді тыныс белгілері

Аралас рмалас сйлемдерді тыныс белгілері

 

 

Пайдаланан дебиеттер тізімі:

1. Фатима Мсабекова «азіргі аза тіліні пунктуациясы», Алматы «Ана тілі» 1991

2. М.Балааев, Т.ордабаев «азіргі аза тілі (сиетаксисі)», 1996, 321 – бет

3. «тірді тарихы». «Білім жне ебек» журналы. № 11, 1961.

4. аза тілі. Энциклопедия. Алматы: Р Білім, мдениет жне денсаулы сатау минимтрлігі, азастан даму институты, 1998 жыл, 509-бет.

5. «Корректура жне корректор» («Социалистік азастан» газеті, 1954).

 

Орындаан: Гиззатова Айжан, аза тілі мен дебиеті 3-курс, 3-жылды.

 

 

АБАЙ АТЫНДАЫ АЗА ЛТТЫ ПЕДАГОГИКАЛЫ УНИВЕРСИТЕТІ

 

СОЖ

Фатима Мсабекова

 

Орындаан: Гиззатова А.

Тексерген: Рахметова Р.

 

 

Алматы 2016