Туан тілді тыры
аза елі барда, аза тілі де мір среді.
седі. ркендейді. лтымызды лы тілі – мгілік!
Тіл туралы сз – е жанды жеріміз. Алаш арысы Мстафа Шоайды: «лтты рухты негізі – лтты тіл» дейтін сзі бар. Ары-бергі тарихты адатап, лемдегі мемлекеттерді тіл туралы тжырымдарына зер салса, зіні тілін «Ана тілі» деп дріптейтін де, арда ттып адірлейтін де жртты бірі бізді халымыз екен. Ата-бабаны лы дстрін, тарихы мен шежіресін, ні мен жырын туан тілінде тыдап, жрегіне ялатып скен рпаты кілі ретінде аза тіліні бгіні мен болашаына ерекше мн беремін.
рине, оны кешегі кеестік кезеде жолы тар, орны тменде боланын бріміз білеміз. Отарлы рсауды темір апаны ана тілімізді адымына шідер салып, дамуына кедергі келтірді. Тіл шбарланды, онымен бірге діл тманданып, сана кмнданды. Сана сергітер сала тілімізді тсалан кезі еді ол. Оны бгінгі рпа – біз мытса, келер рпа одан рі жаылып, жаза басуы ммкін. лтты лы азынасы – Ана тілін жаа асырды биігіне абыроймен алып шыу – бгінгі рпаты парасатты парызы.
Кеестік кезеде, одан бергі туелсіздік таы тсында, аын сзіні астары басаша ашылып, шындыында да, «сз нері – дертпен те» жадайа жеттік. лтымызды лы тілі баса шауып, тске рлеген ктем тілді шылауына айналып, з жерімізде баспалап сйлейтін кезеге келдік. Отарлы езгіні аруын ола стаан дмділер тілді баулау ана емес, ойды тсау, лтты ділді шеттету идеясын мытап ола алып, ата мен бала, келін мен ене жат тілде шйіркелесіп, отбасыны зара ндесуі де зге тілге ойысып бара жатты.
Біз кейде туелсіздікті «оай алды, дайын кйде кезіктік» деген солаай пікірлерді де естіп аламыз. Бл – тіптен ате байлам. Туелсіздік берген е нды, е баалы бір жетістік – туан тілімізді мртебесін ктеріп, оны Конституциямызды 7-ші бабында «азастан Республикасында мемлекеттік тіл – аза тілі» деп бекем трде бекіттік. Тілімізге тедік тиді, апияда жоалан ны айта алпына келіп, трге шыты, трелікке ол жеткізіп, зады негізге ие болды.
Ата Заны айбарында мемлекеттілікті мртебесі мен мерейін ктеріп тран бл бапты бабын таба алмай, баянын орната алмаса, зімізге ренжиік. з тілін гейсініп, зге тілді ыына жыыландарды арасы азіргі кезде біртіндеп азайып келеді. Біра ондайлар мемлекеттік ызметте лі кптеп кездеседі. Абайлай жріп, аыла жгінсек, оны да ыайы келіп, реті табылар. Жаа, жас толын келіп, тілді мртебесін бдан жоары сатыа ктерер. рі солай болатынына кмн келтірмейміз.
Бір ызы парадокс: біз з мемлекетімізде Конституцияда жазылан зады кші бар бапты басшылыа алмай, ыздырманы ызыл тіліне еріп, шапылай береміз. Іс басында, сіресе халыты кз алдындаы жауапты ызметте отыран азатарды здері мемлекеттік тілді менсінбей, зге тілде сйлеуге мар болса, оан халы та, тіл де кінлі емес. Кінлі – лтты намысты аздыы, ерсі рекетке еліктегіштік, лт дстріне енжарлы.
Осы жадайды саралай келе, он бес жылда аю да мемлекеттік тілді йреніп алатын уаыт болды деп айтаным бар. Бл сзді аза тілді басылымдар анатты сзді атарына осып, біраз шындатты. Біра бл анатты сзден грі тіл тадырына аладауды, намысты айрауды бір жолы еді. Бл ыайдаы тыырытаы тірлікті иіні тзелер деген міт сзі болатын.
Туелсіздікке дейін бізді кптеген аа аламгерлеріміз, халы жазушылары мемлекеттік тілді олдау мселесіне барынша атсалысты, оны орап, кресті. Халы жазушысы абит Мсірепов денсаулыы сыр беріп, уаты айта бастаан кезді зінде азастан Жазушылар одаыны арнайы пленумында туан тіліміз туралы баяндама жасады. Сондаы біраз аламгерлерді кркем шыармаларын оып шыып, аза тіліні баяны мен байлыын алай баалау жніндегі аалы ашы сырласу сзі рбір аза баласыны есінде немі жрерлік тлім болды.
Оны «Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаан, жасап келе жатан халыты мгілігіні мселесі. Кеше болмаанны бгін болуы ммкін, бгін болмаанны ерте болуы ммкін, біра ана тіліне мн бермеушілікті, оны рметтемеуді орны толмас олылытара сотыратыны сзсіз. Ана тілін тек гей лдары ана менсінбейді, гей лдары ана аяа басады» деген сзінде тере мн жатыр.
азына арияларымыз бір кезде «тыдаушысы жо болса – сз жетім» деп маалдаан. Абайа баса, «сз тзелді, тыдаушы, сен де тзел» деген еді. Санаа салма саланда, «сзді атын кез келді» деп айтылып жрген пікірді салмаы орасан зор екенін мемлекеттік ызметте жрген замандастарымызды, атар жрген ріптестерімізді немі естерінде стааны жн. р азамат уелі туан тілге деген рмет пен жауапкершілікті зінен бастауы керек. Отбасынан бастауы керек. Отбасындаы оды трбие ана тілі арылы жзеге асса, одан рі жас рпа мірдегі з ажеттілігін зі табады, адаспайды.
Бдан он жылдай брын, кезекті бір басосуды алдында, «Ана тілі» газетіні тілшісіне арнайы схбат бергенмін. Сондаы негізгі гіме мемлекеттік тілді бгінгі жай-кйі, оны даму, пайдаланылу, олдану аясын кеейтуді жолдарын арастыру, абылданан задар мен мемлекеттік бадарламаларды орындалу барысы, е бастысы, «азастанны болашаы – аза тілінде» деген берік те баянды байламды халыты назарына сынып, баыт-бадар сілтеу болатын.
Бізде лі де бойымыздан арылмай келе жатан бір жаман дет бар. Ол уелі бастамаа бірден н осып, дркіретіп кетеміз, сосын уаыт те келе істі аяын сйылтып, тіпті рі-беріден со кейбір ажетті іс-шараларды ізіне су ямыз. Азаматты андай екені оны бастаан ісінен ана емес, аятаан ісінен крінеді. Бл трыдан келгенде, мойнымыз жар бермей, жарты жолда солытап, іс аяын асатып кететініміз бар. Осы кемшіліктен арылу керек.
«аза азапен азаша сйлессін» деген сзді айтаныма да он бес жылдан асып барады. аза азапен зге тілде сйлессе, жат жрт не демейді? Он бес жыл аз уаыт емес. Не згерді? андай белеске жеттік? лтымызды жанын баурайтын сзді мн-мазмнын ел жрегіне жеткізе алды па?
рине, бдан жиырма бес жыл брыны жадаймен салыстыранда, бл баытта кп нрсе ала жылжыды. танымыз да, анымыз да баршылы. кінішке арай, мытанымыз да жетіп жатыр. тылмайтын жерде тылып, ттылмайтын жерде ттылып жататынымыз да жо емес.
Мемлекет дамуындаы маызды мселені бірі – ш тырлы тіл мселесі десек, арты айтанды болмас. Жаандану жадайында жалыз тілмен ала алмайсы. лемдік апарат, технология, жаа инновациялы индустрия аылшын тілінде жріп жатыр. Демек бл тілді де біз еркін мегеруіміз керек. лтаралы атынас тілі – орыс тілі де ел дамуында зіндік рлін жоалтан жо. Оны тарихымыздан сызып тастай алмаймыз. Брын кп тіл білушілік матан болса, енді ол ажеттілікке айналды.
ажеттілігі сол, кп тіл білсе, кп апаратты игересі, згелерді озыы мен тозыын айырасы. Бгінгі уаыттаы экономикалы, леуметтік, ылыми-техникалы прмені бар, уатты дамып келе жатан мемлекеттерді лгі-негесін танисы. Брімен санасуа тура келеді. Оны заман айын крсетіп отыр. Жас рпа осыны тере тсініп, жан-жаты болуы шарт. Кп тіл білгенні зияны жо. Досы да, ріптесі де, жолдасы да кп болады. Алайда, андай жадайда да туан тіліміз – аза тілі з мртебесін жоары стауы тиіс. Туан тілді туы ашанда биік болуы ажет.
Тілді олданылу аясына байланысты ортаа салар бірталай жайттар да бар. Тіл дамуы шін тілдік орта ажет. Бл – е бірінші шарт. Сосын тілге деген ажеттілік керек. шінші шарт, ана тіліді ардатайтын лтты намыс керек. андай за болса да оны мір сру, ызмет ету аясы уаытты зырына тікелей туелді болып жатады. Мндай жадай туелсіздігін енді алан, дамуды жаа, зіндік жолына тскен мемлекеттерді тарихында кп кездеседі. Бізді де п деп азатты алан тсымызда туындаан, абылданан кп задар уаыт те келе сапалы згерістерді бастан кешті. Олар жетілдірілді, толытырылды, згерістерге шырады.
Мемлекеттік тілді алдында тран маызды мселелерді бірі оны жаа леуметтік-мдени болмысты бейнелеудегі ммкіндіктерін кеейту ажеттігі болып отыр. Бл баытта наты, нысаналы ылыми жмыстар, сараптамалы іс-шаралар жргізілуі тиіс. лі орыс тіліні білім мен ылым, леуметтік-трмысты салаларда басымдыы аны байалады.
За бізге тікелей тіл йретіп бермейді. Біра за білген адам заманны иындыынан аса абыржи оймайды. Жадайды жнін біледі. Одан шыатын жолды жаылмай таба алады. рине, жртты бріне зады жата біл, баптарын басыда ста деп талап ете алмайсы. Біра азастан заы рбір отандасымызды арын арлап, барын орауа ызмет ете алады. Соны ішінде тіл туралы тйткілдерді зін зады, ыты дегейде толы реттеуге болады.
Ана тіліміз брімізді мірге келген ардаты анамызды а стімен бойымыза сіген. Іглап жатанда айтылан анамызды бесік жырымен жрегімізге енген. кемізді жанында лдырадап жгіріп, амшысын келіп, оланат болып жргенде санамыза ялаан. Мектеп абырасында жргенде стаздарымызды лаатты сабатарында халымызды азынасын – лт тіліндегі дебиетін оыанда ккейімізге тнан. Бозбала болып, балауса ыздара кз сала бастаан шата аындарды ашыты жырлары арылы жігіттік жадымыза жазылан.
аза тіліні аны бояулары – халы ндерінде. Шіркін, бізді халы ндері, наыз азынамыз ой. Бізді халытай мыдаан мазмнды ні, кмбірлеген кйі бар, даласыны таажайып ні бар халы жер бетінде некен-сая шыар. Кейде бір ой стінде отыран оаша сттерде, алыс жолдан елді саынып келе жатанымда олыма алам алып, ккейге келген йастарды ааза тсіріп оятыным бар. Сондай бір кезекті алыс сапардан кіл кйім ктеріліп, жаным жадырап келе жатанда ша ішінде «Елім мені» деген ле мірге келді.
Арайлап таым, асатап тауым,
н ойнап кгім, кй тартты клім.
ол жетті, міне, асаан кнге,
Жасай бер, жаса, азаым мені!
Осы алашы шумаы туанда бастан кешкен сезімім керемет еді. шаты терезесінен елімні байта даласына тебірене кз салып, жаным ндетіп трандай-тын. Асаан кнге жеттік ой деген телегей сезім бойымды алай шымырлатты десеізші…
2005 жылды желтосан айыны соы кндерінде туелсіздікті алашы кезеіндегі мемлекеттік гимнді ауыстыру туралы идеяны тиісті жауапты ызметкерлермен, белгілі музыка жне кркемсз мамандарымен аылдаса отырып жзеге асыруа шешім абылдады. Сонда композитор Шмші алдаяов пен аын Жмекен Нжімеденовті «Мені азастаным» ніні мтінін жаа замана лайытап, оны мазмнды тініне зиян келтірмей, лексикалы негізін алдырып рі туелсіздік талаптарын сатай отырып, аздаан згерістер енгізу туралы сыныстар болды. Бан белгілі аындар да, маман тілші-алымдар да тартылды.
Мемлекеттік рміздер жніндегі комиссияны талылауына, белгілі мамандарды сараптауына сйкес мен сынан осымша мтін жаа уаыт талабына сай деп табылды. Бл жерде елбасылы трелігімді пайдаланып, ешкімге салма та салмадым, жасы ата, арзан беделге де мтыланым жо. Мен де елімні атардаы арапайым бір кілі ретінде осынау тарихи стте одан алыс ала алмадым. Ойымды тербеп, жанымды кернеп жрген сздерді е кркем кестеленген трі деп сезініп, сзімді кп талысына сындым.
Осы мселеге атысан ататы аындар мен сз мамандары, тіл алымдары мен сынан осымшаны оамды-саяси, идеялы-кркемдік жаынан тымды, орынды, нранны брыны желісіне толы сай келеді деп тапты. Мны зімні мірімдегі е бір уанышты да салтанатты рі баытты стім деп ойлаймын. з еліде болып жатан тарихи жаалытара сол елді перзенті ретінде лес осу, шама келгенше з олтабады алдыру – рбір азаматты арманы. Е бастысы, бл – мемлекетті мддесі. Мемлекеттік Гимнні мртебесі мемлекеттік тілді де жоары дрежесі болып абылданады. Туан тілімізді асатыы мен абыройы да осы Гимннен аны крінеді деп білемін.
Дін мен дстр
Дін – рухсызды пен анаатсыздыты алдына ойылан е берік амалдарды бірі.
Дін туралы сз, сайып келгенде, адамны жан дниесіні тазалыы мен адамгершілігі туралы сз. Дін – адамны мір сру шартыны алыптасан аидаттары рі адамзат дамуыны быланамасы.
Діни наным-сенім адамзатпен бірге пайда болан. Адамны табиат тылсымдары мен жмбатарын абылдау кезіндегі алашы іс-рекеттері оны танымын туызды. Дінні айнар кзі сол базы замандардан бастау алып, уаыт те келе ол ртрлі аым, сан-салалы сенім срлеуі ретінде алыптаса бастады. Дінді зерделеу, оны тсіну баытындаы бастапы ізденістер алашы ауымды рылыс кезінде алыптаса бастааны даусыз. Бізді заманымызда ол орасан зор ылыми-леуметтік нысана, философиялы категорияа айналып, есепсіз ылыми ебектер мен сан жетпес сараптау-пайымдаулар жарияланып жатыр.
Жалпы, шариат туралы азір бірнеше аым бар сыайлы. Соларды бірі – дайсызды пікірін станатындар. Екіншісі, ислам дініне таза лтшылды трысынан арайтындар. Енді біреулері – ислам дініні негіздерін халышыл-мемлекетшіл трыдан тере тсініп, оны адірін білетіндер. Осы ш баытта да гіт-насихат жмыстары жріп жатыр.
азір алашы екі баытты ішінде діни аымдарды дріптейтіндер, ол турасында те жиі жазып, тынбастан ызмет жасап жргендер кп. Бларды кітаптары мен жинатарын оып алан діни сауаты лі кемшін адам негізгі дін осы екен деп ойлайды. Содан ателікке рынады. йткені, діни сауатты аздыы, діни орындарды таза дінді жалан діннен ажырату баытындаы дрменсіз жмыстары осындай жадай туызып отыр.
Ислам дінін, ондай елдердегі трындар толы хабары болмаандытан, быжы дін, зорлы-зомбылыты станатын аым деп абылдайды. Сырттан таылан насихат та соны уаыздауда. Араб лемін айтпай-а оялы, зіміз білетін дерекке жгінсек, ислам діні туралы: тарихы мен философиясы, ыы мен экономикасы, ркениеті мен нері, мдениеті мен дебиеті деген таырыпты-танымды рі ылыми-сараптамалы ебектер лі жан-жаты талданып, жары крген жо. Біз Аллаа лшылыты жалпы бастауыш канондары негізінде жріп жатырмыз. Халыты ислам діні туралы білім-тсінігі лі алашы кезеде абылдананнан кп аса ойан жо. Діни сезімні баладыы кнделікті мірде ркез бой крсетіп жатады.
Халыты діни санасы берік, кзарасы траты рі сенімді болан жадайда, оны ынтымаы мен бірлігі, з еліні бгіні мен ертеіне деген сенімі берік бола тсіп, бір масата жмылуды негізгі станымы алыптасады. Біз халытар достыын дамуды алышарты ретінде станып келеміз. Бл да – берік тжырым. Енді осыны діни наным-сенімдер трысынан бекіте тссек, халыты патриотты сезімі жала раннан грі жалынды руха айналар еді.
Келешектен кдер збеу сияты ткендегіні брін бірдей зекке тебуге де болмайды. Ислам дініне дейін де осынау байта далада имани ниет пен адамгершілік ізгі арым-атынастар болан. Ежелгі н патшалыынан бермен арай еліміз кк Тіріне табынып мір срді. Мны дстрлі элементтері халымызды мірінде лі де бар.
Нанымымыздаы табиата деген рметті кзарас, кн мен айды асиет тту бізді ата-баба дінімізді тарихи крінісі ретінде лі кнге халымызбен бірге жасап келеді. Біз бл наным-сенімдерді з мірімізден сызып тастай алмаймыз. исынды жне міршедік жаынан оны аза баласын жасылыа, ізгілікке, адамгершілікке трбиелеудегі рлі зіні рухани кшін жойан жо. Рухани тазалыымызды сатаудаы тірлік тсініктерді лі де ізгі дінні амалдары ретінде ттынудамыз.
Бл жаынан келгенде, ислам дініні негізгі аидаттары мен станымдары бізді бабаларымыз станан наным-сенімдермен штасып жатады. Сонымен атар ислам дініндегі онажайлы, меймандосты, кемтар мен кедейге кмек олын созушылы, бауырмалды секілді жасы деттерді згелерге неге ретінде айтып жеткізу жаы да ндес келеді. рі оларды мсылманды аидаттармен сйкес келетіндігіні зі керемет емес пе?! Мені білуімде, Мхаммед Пайамбарымызды хадистеріні бірінде ран срелері мен аяттарында наты амалы айтылмаан мселені лтты дстрлерден іздеген жн дегенге саятын ым да бар. Демек, аруаты рметтеу, бейіт басына барып да баыштауды, Наурызды уана арсы алып, жаа туан аймен амандасуды дін алдында ешандай да айыбы жо. Бларды ай-айсысы да Алла тааланы зі жаратан игіліктеріне жасалатын дстрлі рмет ана.
Данышпан Абайды «дайшылы – жректе. алпыды таза сата» деуі де содан.
Бл мселені де бізді дінбасылар мен осы саламен айналысып жрген теолог мамандарымыз дендеп ашып, дйектеп, деректеп беруі ажет.
Кне тарихи ислам дініні ркениеттік, гуманистік алыптарын жан-жаты білмегендіктен, оны тек кш крсету, зорлы жасау діні деп тсінушілік ерте заманнан бар екенін айтады. Бл – білместік салдары. Бан біз ре трегеліп дау айтпай, айта байыпты, тарихи, ылыми трыдан длел келтіріп, парасатты дегейде тсінік беруіміз керек. Мндай жасаты азіргідей терроризм мен экстремизм секілді жаа асырды жойын індеттері ршіп тран кезде тіптен ауіпті.
Ислам діні ешандай да быжы дін емес. Бл пікірді кез келген мсылман баласы андай жерде, андай жадайда болмасын, айтып, тсіндіруі керек. Бл – имандылы парызы.
з дініді орап, оан длелсіз келтірген зиянды тсінікпен айтару масатында игі рекет жасаса, бл – лкен сауап. Бір адам бір мсылманды лтірсе, ол жер бетіндегі барлы мсылманды лтіргенге те деген аидатты ран айтады. Сол секілді ислам дініні ізгі жаы мен игі асиеттерін айтан рбір мсылман барлы мсылмана тиесілі сауапты алады. Біз осы пікірді немі назарымызда, жрегімізде стауымыз керек. Біра бл ислам діні баса діндерден жоары трады деген біржаты кзарасты білдірмейді. Алайда, бізді дінімізге беріліп жатан жосысыз баа мен жнсіз ойларды ауыздытау шін рбір мсылман бларды білуі ажет.
азір исламдаы екіні бірі білмей айтып жрген мселе: жиад туралы мселе. Жиад – ислам дінінде айтылатын ым екені рас. Біра мны аясын тек ана лакестікпен шектейтін болса, атты ателесеміз. Оны азаша ымы белгілі бір нтижеге, масата жету шін кш-айрат жмсау, ынта-жігер таныту, масат шін кресу деген маынаны білдіреді. Бл сзді азір ару алып соысу, зін рбандыа шалу маынасында олданып жр. ранда «жиад» сзі 35 жерде кездеседі. Соны тртеуінде ана «соыс» ымында олданылан. Кп адам зін мсылман санаанмен, ранны жалпы мн-мазмнымен де толытай таныс емес. Сондытан шола тсінік шала ымды туызады.
Діни ламаларды ебектерінде ол сз Алланы тануды жолындаы сапар, мтылыс ретінде беріледі. Осы маына шындыа жаын. Кеінен тжырымдаанда оны маынасы адамны зімен кресі, з бойындаы жаымсыз рекеттерді жою, надандыпен майданы, трмысты жасаруы жолындаы ерік-жігер, сананы сілкінуі секілді асиеттер болса керек. Шариатта ол сз Жаратушыны шапаатын сезіну деп те олданылады. Иман задылытарын зерттеушілер «жиад» мжбрлік жадайдан да болуы ммкін екенін жоа шыармайды. Міне, осы жадай келе-келе ит етсе, ару алып соысып, жазысыз жандарды анын тгіп, ауыр кн аралауды сипатына айналды. Біз мндай тсінікті ылмыс рі кн деп есептейміз. Демек, бл трыда надандыа арсы рекет жасаанымыз абзал.
Кеестік кезедегі ызыл террорды халытарды уын-сргінге шыратудаы зорлы-зомбылыын з міріндегі трмысты тауыметтермен бірге бліскен аза халыны сол кездегі жан дниесіндегі нсіз арсылыы болады. азатарды босып келген халытарды паналатуы мен адамгершілік олын созуы сол нубетке іштей арсылы болан шыар? ара кшке арсы арапайым аыл-парасатты олдану – лы крес, имани майдан. Демек, бізді халымыз – зайырлы жиадты здік лгісін крсеткен жрт. Бл бізді бгінгі рпа шін мгілік матан, мірлік неге болса керек.
Исламдаы сол демі діпті азір дін бзарлар мен бас бзарлар млдем теріс олданып жр. Жиад – адамды лтіруді амалы емес, дшпанды жадайларда да жол табуды иянаттан тыс рекеті болуы тиіс. «Жеке адамны жиады» деген ымны зі тым шартты. Бір ел немесе мемлекет ресми трде екінші бір елге соыс жариялаанда болатын ерекше іс-рекетті соан жатызуа болатын шыар, ал жеке адамны озбырлыы болмаса адам лтіру рекеті шариата сай келмейді. лемдік лакестік рши тскен азіргі жадайда жымды рыса шыты деп жрген озбыр тобырды таылы рекетін ешбір дінні задылытарымен атап алуа болмайды.
Кейінгі кездерде сырттан енген сан трлі аымдарды ауанымен бас-кзге арамай елді, жрт мддесіне ызмет етіп жрген жеке азаматтарды айыптау, тіпті тырта есе айтару сияты келесіз рекеттер бой крсетіп алып жр. «Жаманды жасыр, жасыны асыр» демей-а ояйы, біра кпке кл шашуа болмайды ой. Жауырды жаба тоуды да ажеті жо. «Сын тзелмей, мін тзелмейді» дегенді де естен шыармау керек. Яни, айтылан сын-ескертпе салиалы болып, оны оам дамуына септігі тигені жн. Ал клгірсіген сын-сыма клдене кк аттыны аужайында адасып, соларды пайын тгендеп жатса, ол – барып тран ылмыс. Соны ойдан шыармау керек.
Содан кейін, демократия деген тек ана ытар емес, сонымен бірге айтарлытай міндеттер жктейтінін де мытуа болмайды. Ендеше, ркім аат басан арандату рекеті шін жауап беруге тиіс. Игілікті іс ана ізгілікті мрата жеткізбек. Мемлекет маан кмек крсетпеді деп кінлаудан брын, «мен оама андай олдау крсеттім?» дегенді ой елегінен ткізіп алуды да артытыы жо.
Осындайда лемдік дегейдегі йгілі аындарды бірі А.С.Пушкинні: «Мен з Отанымды, жеме-жемге келгенде, жерден алып, жерге салуым ммкін. Біра оны бгде ешкімні тілдеуіне ешашан да жол бере алмаймын!», дегені еріксіз еске оралады. Ал оралатын себебі, жат жрттытар кін таып, кндейтін емес, таданып, млтіксіз мойындайтын ел болса екен деген арман лтты имани ізгі асиеттерін крсетуді лгі-тыры болуы шарт.
Осыларды сонау Сирияда содырларды сойылын соып, тек зі ана емес, бкіл отбасын рбандыа шалып жрген, жер-жерлерде олдарына ару алып, ел аман, жрт тынышта мойындарына ан жктеп жрген, ебек етпей-а жасы трмыс кешкісі келіп, ылмыса барып, адасып жрген жансебіл жастар са игі еді. Оларды тек телеарналар мен интернеттен, баса да баралы апарат ралдарынан йылып жатан сіре мнсіз мліметтер трбиелемесе екен. Тепсе темір зетін жігітті олына андыауыз ару алып, о жаудыруы, сйтіп, оам тыныштыын бзуы кімге ажет? Бейкн жандарды жер жастандырып, ананы жесір, баланы жетім атандыранда олар не опа таппа? зіні адамгершілікке, имандылыа жат ылыымен, жантршігерлік жауыздыымен ондаан отбасыны шаыраын ортасына тсіре ойрандап, айыдан ан жтызан пендені кнсін дай алай кешіреді?!
Мндай жадайларды алдын алуды андай алышарттары бар жне жастар арасындаы жмысты жетілдіре жргізуді андай тиімді тетіктері бар деген сратар кім-кімді де толандыратыны сзсіз. Бл трыдаы іс-шаралар мен оны мемлекеттік идеологиясымен еліміз жан-жаты рі траты трде айналысатын болады. йтсе де, кмелетке толан рбір азамат зіні кез келген рекетін ойланып істеуі, оамды тртіп нормаларына бпантайсыз баынуы тиіс. Ешкімні де обал мен сауапты, задылы пен адамгершілікті мытып, наа кзді жасынан з жадайын жасартуа ы жо!
азастан туелсіздік жылдарында бес рет лемдік жне дстрлі діндер жетекшілеріні съездерін ткізді. Мндаы масатымыз, е алдымен, азіргі згермелі лемдегі трленіп жатан адам пиылын ізгілендіру болатын. Ол шін классикалы діни аымдарды бірлігі мен ынтымаын алыптастырып, адамзатты орта ндылытары негізінде бір арнаа жмылдыруды масат ттты. Бл трыда атарылан жмыстарды біз адамзат мірін жасы жаынан тзеуге баытталан адами іс-рекетке осан азастан халыны лесі деп баалаймыз. Зор да сауапты іс атарды деп матанбай-а оялы, біра діндер арасындаы дипломатияны тілі ізгілік пен имандылы екенін тсіндіруге барынша рекет жасады.
азастан – зіні Ата Заында ашы жазанындай, зайырлы мемлекет. Дін мен мемлекет бір-бірінен туелсіз. Біра андай дін болмасын, ол сол айматаы мемлекет дамуына зіні теріс серін тигізетін болса, біз бан жол бере алмаймыз. Біз шін мемлекетті тратылыы, тыныштыы, береке-бірлігі – е басты ндылы. ай дінні де ізгі де игі асиеттерін пайдалана отырып, халыты бейбіт мірі мен алыпты трмыс-тіршілігі шін орта мміле жолында жйелі жмыстар жргіземіз. Бл міндетті орындауа тек билікті кшін ана емес, аылды ісін, парасатты пайымын пайдаланамыз.
Біз 2015 жылды арашасында Парижде болан, 2016 жылы шілдеде Ниццедегі, сонымен атар лемні р шалайында жиі айталанып жатан террорлы антгісті оиаларды дер кезінде батыл айыптай отырып, лемдік лакестік пен терроршылдыа арсы кресте бітіспес аидат станатынымызды ресми трде млімдейміз. Бл жекелеген аскй жандарды жауызды рі наданды рекеті деп тсінеміз. Сол кезді зінде, ашы айтанымыздай, бл жерде исламны еш кінсі жо. Исламда мндай жосысыз рекеттерге бару е ауыр кн деп саналатынын рашан атап айтудамыз. азастан бл трыдаы зіні станымын ашанда білдіріп келеді. азастан – террорлы теріс рекеттерді кез келгеніне уатылы рі тайсалмастан арсы тратын мемлекет.
Бала жастан ке-шешеден крген трбиеміз бар, алан тліміміз бар, біздегі тсінік ислам дініні негізгі шарттары мен аидаттарына толы сай келеді. ай дін болсын, оны ай-айсысында да адама арналан игі асиеттер аны жазылан. Бір дінні екінші діннен басымдыы жо. Біра дінаралы келіспеушілікті оздыратын дінсіздер, зіні жеке басыны масат-мддесін кздеген крсоыр жандар дінні атын жамылып, зорлы-зомбылы жасап, кпірлікке барады. Жаланды секілді жаымсыз рекеттерді атап алуа тырысады. Бл дет азіргі лакестік дерті ршіген тста тіптен ушыа тсті. Халыаралы терроризм термині сздік ора тпкілікті кірген кезде оан арсы жеке мемлекетті ауарсыздыы да аны крініп отыр.
Жалпы, андай да бір бастаманы мні мен масаты ізгілік пен игілікті кздесе, оны тсінбейтін адам, тыдамайтын ла болмайды. лем тарихында дстрлі діндерді басшылары бір жерде отырып, бір женен ол шыарып, дінні адамзат ркениетіндегі гуманистік ызметін айтадан жаырту, дінаралы араздыты жою, дінаралы натысуды бкіл адамзата пайдалы пікірлестер алаына айналдыру трысында жымды лаат таныту – брын болмаан тарихи оиа.
Бізді халымыз ежелден ізгілік пен адамгершілікті бойына сіірген, жасылы пен бауырмалды сезімін жоары ойан. Ешкімні ала жібін аттамауды аидатын бала жастан жадына сіірген, ата-бабаны лы тлім-трбиесін рпаына аманаттап, салт-дстрді озы лгісін станан халы. азаты бала трбиесіне байланысты айтылан сздері мен ырым-ниеттерін арап отырса, мнда тек жасылы пен ізгілікке трбиелеу ана бар. Тере адамгершілік, байыпты имани асиет, кімге де болсын, адами аморлыпен арау халыты аидалардан бастау алып, асырлар бойы лтымызды ымы болып жаласып отырды.
Ммкін, біз осынау алып аймата, ата-бабаны бізге алдыран лан-айыр жерінде з туелсіздігімізге ол жеткізіп, тыныштыта баытты мыр кешіп жатса, сол жасылытарды айтарымы, Алланы бізге берген ризашылыы мен мархабаты шыар. «Жасылы крсем – зімнен, жаманды крсем – зімнен» деп скен халыты баласымыз. Осы дстрді стана берсек, ке болса, кем болмаймыз.
лем кн сайын былып жатыр. Кш крсету кбейіп, зорлы-зомбылыты ара ниеті атыгез сипат ала бастады. Діни экстремизм деген дерт шыты. Лакестікті жазысыз жандарды рбан етуі кезекті бір ызыты оиа ретінде абылдана бастады. Е аладатарлыы, лем бан еледеп, бл неге блай болады деп атал сауал оймай, р ел зіміз ана аман болайы деген тотеріс саясат стана бастады.
Терроризм – лемдік дерт. Бл зауала арсы адамзат баласы, барлы мемлекеттер масатты трде кш біріктіріп, арсы трмаса, жадай жыл ткен сайын, тіпті ай ткен сайын ушыып, дние рт шаына айнала береді. айыны блтын жамылып, араан басыны амымен бркеніп мыр кешетін бейтарап саясат енді орынды амал, орайлы іс-рекет бола алмайды. лемдік тажала бара-бар арсылы, дін тілімен айтанда, злымдыа арсы зайырлы жиад ажет.
азір ркениеттер атыысында ислам фундаментализмі туралы алыпашпа сз кп. Адамзат исламнан рейлене бастады. Брын «дайдан орыпааннан оры» деуші еді, енді дайдан оратындардан ору басталды. Бл – кереарлы. Лакестерде лт, дін болмайды. Олар дін атын жамылады, біра жректерінде имани асиеттер жо. Бары – снген. Жректегі ізгілік снген кезде шпенділік бас ктереді. шпенділікті ктем кші имани ндылытарды иратып, адам санасын теріс рекеттер тйыына келіп тірейді. Тйытан шыуды жолы – имани тратылы, діни салауаттылы.
2001 жылы 11 ыркйектен кейін жаа дуір басталды деген ым пайда болды. Шынымен солай ма? Бан ке ауымда арау керек. азір діни рекеттен де сораы жадайлар болып жатыр. Гендік инженерия, адамды клондау, бактериологиялы, химиялы жойын арулар секілді адамзатты жер бетіндегі тірлігіне аса ауіп тндіретін имансыз жадайлар ылымны жетістігі деп бааланып, осыдан шаш етектен пайда тауып жатандар кп. ранда бларды брі кпірлік, кн деп саналады. Алла діретіне шек келтіруді орынсыз крінісі де осы болар. Адам адама дос деген лы аиданы стану – Аллаа мгілік мада айтуды айрыша крінісі.
Американы абыржытып, дниені шулатан ыркйекті анды оиасы брыны діни фундаментализм деген терминді ислам фундаментализмі деген ыма ауыстырды. Тариха жгінсек, фундаментализм ислама ана емес, католикке де, христиандыа да атысты. Орта асырлардаы Еуропа тарихын еске алса, небір смды жадайлар бой крсетіп шыа келеді. Сол кездегі діни соыстар адам санасында жрді. Араб лемін, Иранды наыз ислам фундаментализмі деп абылдау рдісі кейде шынды шекарасынан асып кетіп жатты. йткені, жалызкіндікті лем баылаудан шыып барады.
лемдік дстрлі діндерді, жалпы діни аымдарды канондары сас. Олар – лтірме, тірік айтпа, нпсіді тый, адама жасылы жаса. Кктен тскен трт кітапты да негізгі станымдары осы. Олар заманына арай бір-бірін толытырып, дамып отыран. Бл асыл жинатарды негізгі шарттары, тжырымдары, жалпы идеясы, діни уаыздары бірін-бірі толытыра отырып, лы Жаратушыны лы прменімен соы кітапты – асиетті ран Крімні тсуіне жол ашты. Айын нрсе – дін адамзатты имани асиеттеріні шапаатты шындыа бейімделген тжырымдамасы.
Осы орайда жне бір айта кететін мселе де бар. азіргі жастар имани шапаатты асиеттерді алай тсініп, андай дегейде абылдайды? азір елімізде мешіттер кбейді. Сонымен бірге, мешітке баратын, намаза жыылан жастарымыз да молайды. Ислам дініні сан тарау срлеулері бар. Оны брін аылмен тадамай, жрекпен таламай абылдай беру де бой крсетіп жатыр. Алла да, иман да – жректе. Е алдымен, жастар жрегін таза стауы ажет. рине, жас кезде еліктеу басым болады. Біра жат діни аыма еліктеу, елігу ауіпті екенін мытпаан жн.
Ата-баба дстрін лдебір жат аыма манс етіп, діни теріс аымны байыбына бойламай, з станан баытын дрыс деп абылдайтындар пайда болды. Кпке топыра шашып, ккіректерін теріс пиыл-ниетке жгіндірген жастарды рухани-имани кздерін ашу – брімізді, соны ішінде осы салаа тікелей жауапты жандарды абзал борышы. Адасанды дрыс жола салу, кмндіні аиатты арнасына баыттау трысында біз атарар жмыстар азір орасан зор. Бл – рі парыз, рі міндет, рі сауап.
Кейбір жастарымыз жиадты негізгі шарттарын білмегендіктен арам ойлы топтарды ыпалына еріп, отбасынан безіп, тіпті ата-анасынан бойларын аула салып, лакестік немесе содырлы рекеттерге баратын жерлерден табылып, жаылуда. Араб лемінде болып жатан анды оиаларды дрыс деп санап, сондай жанкешті рекеттерді шариатпен атап алуа тырысушылы дінні адамгершіл аидаттарымен млдем абыспайды.
Діни мейрамдарда, рбан айт, ораза айт, адір тнінде мешітке келетін халыты арасы азір те кп. Бл – жасылы. Бл – имандылы. Намаза жыылан жастарды арап трсаыз, оларды да станан діни наным-сенімдері ркелкі екенін байауа болады. Жастара айтарымыз: з дініді адір тт, гей дінге бас рма. Алла – адал ниетте, жрегіді таза ста. Ізгілікті айырымдылыпен штастыр, игілікті еліе жаса. Топшыл болма, кпшіл бол, халыды адірле, жртыны салт-дстрін рметте. Дін – ылым, жан дние жарасымын табиатпен йлестір. ылымны ибратты жолын тада, біліміді жасылыа пайдалан. Заманны болмысын ада, тойшыл болма, ойшыл бол.
рпаа деген алаусыз мейірім мен ысты ыылас бізге кн сайын ана емес, саат сайын ажет. Ол шін адамгершілік асиеттерді уелі з бойымыза жинатап, содан со сол имани асиеттерді періште пейіл перзенттерімізді санасына сііруге тиіспіз. Сонда ана жас жеткіншек айсібір арабайыр ателіктерден ада боп, атыгездіктен алыс жрер еді. Тек сондай рпа ана обал мен сауапты санасында салматай алма.
Бларды барлыы да білгенге – маржан, білмеске – арзан. Арзанды ымбата айналдыратын – аыл мен парасат. Жаратушы бізді аыл мен парасаттан айырмасын. Сонда ана доса клкі, дшпана таба болмаймыз.
лы дала лааттары (4-блім)
(лы дала лааттары: Екінші блім)
(лы дала лааттары: шінші блім)
(лы дала лааттары: Тртінші блім)
(лы дала лааттары: Бесінші блім)
(лы дала лааттары: Алтыншы блім)