Жастаы балаларды психикалы процестерін анытау
абылдау- балалы ша - бл баланы айналадаы оршаан дниеден алан есеріні лкен орын жинау кезеі. Балалара, сіресе мектепке дейінгі, тменгі класс жасында кптеген нрселерді брі жаа, сондытан, брі де ызы крінеді. Балалар крген заттарын адаалай арап, олына стауа штар болып, лкендерді гімесін ыыласпен тыдаанына арамастан, айналадаы заттар мен былыстардаы кптеген нрселерді ескермейді. Мны себебі — бала абылдауынын, ерекшелігінде.
Тыдау мен естуді бір нрсе деуге болмайды. Трбиеші балалара былай дейді: Мені балаларым бала-башаа келе жатанда, жан-жаына арайды, ал біра олар масат оя білмейді, бан оларды йрету керек. Оларды келе жатан жолын пайдаланып, мен оларды осыан йретуге тырысамын.
Байаыштыты дамыту шін балаларды заттар мен былыстарды салыстыра білуге трбиелеуді маызы зор. абылдаан нрсемен танысан со, бірте-бірте оны тсіндіруге кірісу ажет. Байаышты - табиата сая-хата шыанда, ндіріс орны мен мражайа баранда дами тседі. Осыны брін кріп, жіті арап, естіп ана оймай тереірек сезіну абілетін трбиелеуге септігін тигізеді.
Мектепке дейінгі жастаы балаларды баылауы белгілі стірттік жне масат оймаушылыпен ерекшеленеді. Балалара тиін бейнеленген тамаша сурет крсетілді. Содан со есте аланы бойынша тиінні суретін салу тапсырылды. Осы тста олардан сура жауып кетті: "Тиінні йрыы андай?" "Оны мрты бар ма?", "Оны жніні тсі андай?" "Кзі андай?", т.б. Балаларды бл сратарына араанда, балалар тиінді салу керек екенін біле тра кп нрсені аармаандытарын крсетті.
абылдауды стірт болуы, тменгі сынып оушыларын затты кейбір белгілерін байап, оларды бір-бірімен байланыстыра алмауа, оны негізгі сапаларын аармауа келеді.
Барлы ашы, жары, лкен, озалатын нрселер балаларды назарын аударады. Сондытан да дерексіз материалдардан крнекілігімен ерекшеленетін нрселерді балалар жасы абылдайды. Жыл ткен сайын тменгі класс оушысыны абылдауы толыып, одан рі жетіліп, абылданатын зата атыссызы былай алып, басты нрселерге кіл блінеді. абылдауды осындай болып келетініне дкендегі ойын тадаан аайынды екі бала длел бола алады. Балаа ааштан жасалан машина нады, ол арапайым жасалан, нашар озалады, біра клемі лкен, демі боялан жне дауысы атты шыатын гудогы бар. шінші сыныпта оитын оны аасыны аылтырдан жасалан ойыншы автобуса кілі ауды, ол клемі жаынан екі есе кіші, жай ана ср тсті бояумен сырланса да, жргізетін пружиналы механизмі бар кдімгі машинаа сайды.
Балаларды абылдауында талдау мен біріктіруді жетімсіздігі жиі байалады. Мселен ауамен атылатын пистолетті біле трса да, бала оны андай блшектерден тратынын, атылу себебіні неден болатынын айтып бере алмайды, оны талдау жасауа кші жетпейді. Кей кезде бала, лдеалай былыстарды байаыш келеді, біра соны басын рауа, біріктіруге ша-масы жетпейді. Бірде ауаны тыыздыына жасалан тжірибе жайлы айтып тран оушы: трубка шыныдан жасалан, жа болатын, трубканы ішінде шыбы озалады да, тыыны тарс етіп "атылып кетті" - деп баса нрсе жнінде айтып кетті. Трубкадаы ысылан ауаны тыынды итеріп, ытытып жібергені жайында оушы ештее айтпады.
Мектепке дейінгі балаларды жасындаыларды абылдауы эмоцияа тыыз байланысты. Бала зін оршаан дниені селсо абылдамайды: кп нрсе оны уаныша блейді, не ренжітеді. Сондытан да мектеп оушысы зіні сезімін туызатын, ызытыратын нрселерге басты зейінін аударады, ал былайынша маызды, біра сезім туызбайтын нрсеге зейін аудармайды. Мны длелі: лкендер шін елеулі маызы жо, олар кейде байамайтын са нрселерге зейін аударады.
Ес- Бала есіні дамуы міріні бірінші кндерінен басталады. Жйке жйесіні, біртіндеп дамуы негізінде трбие процесі, ойын, оу, ебек жне тіл атынастары жетіледі. Баланы есте алдыруы міріні бірінші айла-рында имыл байланыстарына, озалу ассоциациясына сйенеді. Ай жарым жастаы баланы таматандырайын деп ола аланда, емшек еметін имылдар жасайды. Кру, есту анализаторлары біртіндеп жмыс істей бастайды, тртінші, бесінші айлардаы бала анасын кріп, оны даусын естіп имылдайды. Тілі шыан бала зіні сз орына сз осады, крген-білгенін йренеді, біра мір тжірибесі лі аз, ойлауы, тіл дамуы жеткіліксіз, сондытан есте алдыру да механикалы болады.
Мектепке бару балаларды логикалы есін дамытуда лкен роль атарады. Баланы есін трбиелеугеде трбиеші оларды жас дара ерекшеліктерін атты ескере отырып, жмыс жргізеді. Мектепке дейінгі балалар оу тсілін з бетімен тадап ала алмайтындытан, трбиеші йге тапсырма бергенде материалдарды алай оу керектігін немі ескертіп отыруы керек. Бл жнінде оулытарды брінде мтінді алай оу, тапсырманы алай орындау керектігі айтылан. Біра балаларды назары бан кейде жнді тсе оймайды. Мектепке дейінгі балалар, жоары топ балалары кбінесе сзбе-сз жаттап алады. Олар материалды есіне алдыранша ои береді. Оулытаы-дай білсем боланы деген ой алыптасады. Блайша есте алдыруа материалды ысалыы, рі жинаылыы себеп болады. Балаларды сздік орыны аздыы да з сзімен айтуа ммкіндік бермейді. Сондытан, трбиешіге бір жаынан баланы сздік орын дамытып, з бетінше айта білуге йретуі ажет.
Ббектік шата жне балалар башасында трбиеленетін балаларды жасы таныс, здері тсінетін нрсесін есте алдыруы маыналы болады. Мселен, бала ертегі тыдаанда кейіпкер жнінде сратар ойып, айталап айтызып, мазмнын ынып алады. Тыдау кезінде сйсініп, уанып немесе ренжіп, жабырап отыруы да мазмнын тсінгендікті белгісі. Бастауыш сыныптарда балалар механикалы есте алдыруды кп олданады.
Маынаны есте алдыруды дамытатын негізгі кш - отбасы мен мектеп. з еркімен дейілеп есте алдыру абілеті трбиені нтижесінде ана дамып жетіледі. Бала зіне нап, мддесіне сай келіп зейінін тсірген нрсесін (кісілерді сздерін, леді, ертегіні, нді) дейілемей есінде калдыра алады, есінде алдыран сайын дадысын байытады. дейілеп есте алдыру мектеп жасындаы балаларды оу процесінде тез дамиды. Бала сабаты малімге айтып беру шін йренуге тсіл олданады, кш жмсайды.
йреніп алу - арнаулы ебек. Оушылар, сіресе, жоары сыныпты оушылары, йреніп алуды тиімді тсілдерін іздейді, йренуге жмсалатын уаытты, жадайды баалауа абілеті жетеді. Есте алдыру орныты берік болуы шін трбиешіні алай тыдап, материалды алай оып, алай пысытау керектігін, ай мезгілді нтижелі болатынын шамалап біледі. Зейін ойып ойлауды, сезініп ызытыру материалды йренуді шап-шадатып, есте алдыруды орнытырып, мнін толы тсінеді.
Ырыты жаырту абілеті де оу процесінде ерікті, ырыты зейінні, ойлауды, ызыа білуді дамуымен байланысты жетіледі. Бірінші айларда бала дейілемей жаыртады. Бес ай шамасында тірегіндегі кісілерді жзін, нрселерді тани бастайды. Біра таныс нрсесін, кісіні жзін есінде кп сатай алмайды. Есіні ымтал мерзімі екі жаста - бірнеше жеті, ш жаста - бірнеше ай, трт жаста - бір жыл, жеті жаста - ш жыла жетеді.
Баланы айта жаыртып еске тсіру абілеті тануынан кейін дамиды. Жаса жаа толып келе жатан балаа кз алдында жо нрсені атын атаса, басын брып, кзімен іздейді. Тілі шыып, тіл атынасыны рісі кеіген екі-ш жастаы бала аныыра, толыыра жаыртады. Еске тсіруі біртіндеп дамып отырады.
дейілеп жаырту мектепке дейінгі жаста басталады да, дейілеп еске тсіру, дейілеп есте алдырудан ерте дамиды, йткені, ата-ана, трбиеші, туысандары баладан "айда болды?", "айда жрді?", "не крді?", -деп срап, дейілеп есіне салады. Мектеп жасында, бірінші сыныптардан бастап, бала дейілеп жаыртуа толы абілетті болады. Оу оып, білім алу шін есте сатап, еске тсіру ажет. Шкірт йреніп аланын айта есіне тсіреді.
Оу процесі есті дейілеп еске тсіру абілетін жетілдіріп орнытырады. дейілеп йреніп алып жаырту оу процесінде ерік, айрат, ырыты зейін, ойлау рекеттерімен бірге дамиды.
Ойлау -Мектепке дейінгі балалара білім беру, оларды ой-рісін кеейту, тілін жетілдіру арылы ойлауын да дамытады. Біра зірше жасы тменгі балалар, оу материалын тсініп жне игеріп ана оймай, ызытыратын мселелеріне здері жауап табуа йрету керек. Мны балалар алаш педагогты кмегімен, содан кейін з бетімен істейтін болады. Трбиеші алашы кннен бастап балаларды ойлай білуге йретіп, сабаты тсіндіруге асыпай, оушыны зіні ойлауына ммкіндік берген жн. Ал біра баланы зі тсіне алмаан, басы ашылмаан бірде-бір сра алмауы ажет. Материалды бірте-бірте иындай тсуін сатай білуді маызы орасан зор.
Ойлауды дамытуда оуды алашы жылынан бастап-а машы жзінде еркін жне арнаулы таырыпа жазылатын шыармалар, есеп растыру, оны оай жолын тауып шыару сыылды шыармашылы ебекті маызы зор.
Балалар тыс кезінде кптеген хабарлармен таныс болуы ажет (радио, теледидар, кино, жанядаы гіме, кітаптар алып отыран бізді кезімізде). Кейде рас, дамыан заманымызда ылым мен техниканы бізді мірімізге не келетінін балалар дрыс ынып тсінетіндей етіп, гіме ткізген де жасы, білім молайан сайын адам аыл-ойы дамитындыын есте стауы керек.
Ойлау- ой рекеті процесінде дамитындыын мытуа болмайды жне балаларды логикалы сын кзбен арай отырып ойлауа йрету ажет. Оларды атаран жмысына здігінен баылау жасап, баа бере білу керек. Неге? Неліктен? деген сраа жауап талап еткенде, трбиеші балаларды з пікірлерін бір негізге сйеніп, оны іс жзінде тексеруде дрыстыын длелдеп немесе з пікірлеріні кате екенін мойындауа йреткен жн. Мектеп жасына дейінгі балалар трбиешіге ана сра оймай, зіне де сра оюа йреніп, оан здігінен жауап беруге тырысып содан со з ойыны дрыстыын іс жзінде не маліммен гімелескенде тексере білуді мні зор.
иял-Педагогты бірінші міндеті - малімні айтанын длме-дл, айын елестетуі шін, оушыны репродуктивтік - (латын сзі "ндіріс шыарма" деген маынаны білдіреді) айта жасау иялын дамыту. Ол шін педагогты айтан гімесі серлі, натылы фактілерге бай болуы ажет, бан оса суреттер, диапозитивтер, крнекі ралдар пайдалану керек. Алайда, бл ралдар иялды дамытуда кмекші ызмет ана атаруы тиіс. Бл ралдарды, сіресе, бала сз болып отыран нрсені ой-ша елестетеа лмайтын жадайда, пайдаланан тиімді. Крнекі ралдар, шамадан тыс пайдаланылса, ол иялды дамытуды жеделдетпей, айта тежей тседі.
Натылы заттарды абылдау мен ойша елестетуді штастыра білген пайдалы. Мысалы: суретті крсетіп, со-дан со балалара ештееге сйенбей, ойша гімелеп беруді сынан жн немесе алдымен гіме жргізіп, со-ынан крнекі ралды крсеткен дрыс. Мны брі дл азір крмесе де ойша абылдауа болмайтын заттармен елестете алу абілетін дамытады, яни иялды дамуына септігін тигізеді.
Трбиешіні - балаларды иялы мен елестеріні мол орын жасау болып табылады. Ешбір ретсіз, кбіне мнсіз иялдауды орнына, балаларда айналадаы болмысты дрыс бейнелейтін, кейіннен ылыми ым негізіне айналатын елестерді алыптастыру ажет.
Кркем дебиеттерді оу, оыандарын жазбаша жне ауызша айтып беруіні баланы иялын дамытуда кмегі зор.
Шыармашылы иялды алыптастырудаы тамаша ралды бірі - арнайы жне еркін таырыпа шыарма жазу. Оытуды алашы жылынан бастап, оушыларды дебиеттен, сурет салудан, ол ебегінен р илы шыармашылы ебекке ынталандыру ажет. Жасы жола ойылан эстетикалы трбие жмысы мектеп оушыларыны иялын дамытуа жрдемдеседі.
Бала иялы рекет стінде дамитындытан, не нрсеге болмасын зін атыстырып, оньщ икемділігі мен дадысын дамытып отыру ажет. Мселен, сурет салуды, н айтуды тсілдері мен техникасын йренбейінше, бала-ны осыан орай крінетін иялы да шарытай алмайды.