Су оймасы рамында соылатын топыратан салынатын бгет трін жне тсын тадау.

Су оймасы рамында салынатын топыратан соылан бгет трін жне тсын тадау, оларды соу тсілін абылдау - жобалау жмыстарыны е бір жауапты кезедері болып саналады жне де бл жмыстар рылысты баасын, рылысты соу мерзімін, гидротехникалы рылымды пайдалану сенімділігін анытайды. Бл проблемаларды дрыс шешу, рылысты салу жне рылымды пайдалану кезедерінде туындайтын жадайларды толыымен ескерген жадайда ана ммкін болады.

Бгет тсын тадау, рылыс салынатын айматы топографиялы, геологиялы, гидрогеологиялы, гидрологиялы, ауа райы жадайларын ескере отырып, технико-экономикалы салыстыру арылы абылданады.

Бгет салынатын тсты тадаанда мына жадайлар ескеріледі:

- бгет салынатын тса жаын жерде рылысты салуа жарамды топыраты жеткілікті млшерде болуы жне арнадан азылып алынатын топыраты бгет денесін ктеруге олдану ммкіндігі,

- рылыс салынатын тста уаытша жне траты гидротехникалы рылымдар ды тиімді трде орналастыру ммкіндігі,

- Тс формасы, арна табанын дайындау ммкіндігі жне бгетті арна жаасымен иыстыру ммкіндігі,

- рылысты салу кезеінде арнаны бгеуге салынатын бгетті, негізгі бгет денесіне осу ммкіндігі,

- рылысты салу кезеінде тасан суды ткізу ммкіндігі, балыты, кемелерді, сал ткізу ммкіндігін арастыру, жобаланатын су торабына ойылатын арнайы талаптар,

- рылыс алаына жне рылыс материалдары базаларына келетін жолды болуы,

- рылыс салу жне пайдалану кезедерінде рылыс алаына жне бгет тбесіне келетін жол салу ммкіндігі,

- Карьерде топыраты азып аланда, оны рылыс алаына тасымалдаанда, бгет денесіне топыраты саланда жмысты арынды жргізу жадайы.

Бгет трін тадау рылыс алаына жаан жердегі карьерлердегі жне арна тбінен азылып алынатын топыра, материалдар тріне кп байланысты.

Бгет рылысын саланда сазда топыратар суды аз ткізетін рылыс материалы болып есептеледі. Егер рылыс алаына жаын жерде орналасан сазда топыратар карьері болса, онда бгетті біртекті етіп салады. Егер карьерде саза топыратар болмаса, онда бгетті су ткізгіштік асиеті жоары, м, мшауыт, иыршы тастардан салып, бгет рамында су ткізбейтін элемент: зек, алан не диафрагма арастырады. Бл жадайда топыратан емес, су ткізбейтін элементер рылыс алаына жаын жерде саз жне сазда топыратар болмаан жадайда ана олданы- лады. Егер су ткізетін абат алы болса, аланды-понурлы бгет салан тиімді.

Егер бгет табаны кп шгетін топыратан ралса, онда бгет конструкциясын біртекті не болмаса зекті трін абылдаан тиімді, бл жадайда суды сзілуіне арсы олданатын аланды элементті пайдаланбаан дрыс, себебі ол біркелкі емес шгуге сезімтал.

Ауа райы олайлы емес жадайларда (жауын –шашыны, аязды кндері кп) байланыспаан топыратан салынан біртекті бгеттер салан тиімді.

Егер бгет табаны тастан ралан болмаса, бгетті біртекті топыратан салып, су ткізбейтін элементерін зек, алан ылып абылдаан тиімді.

Егер бгет бірнеше кезекте салынатын болса, оны біртекті топыратан салып, су ткізбейтін элементтерін зек, алан ылып абылдаан тиімді.

Егер бгет табаны тастан ралан болса, бл кезде тас пен топыратан жне тастан йіп салынатын бгет салуа жадай туызады

Топыратан соылан бгет дегеніміз-су тірек рылым, біркелкі, немесе ртрлі топыратан соылатын, рылымдар.

Тменде, 4.1. суретте біркелкі топыратан соылан бгетті клдене имасы крсетілген:

 

4.1. сурет. Біркелкі топыратан соылан бгетті клдене имасы.

1-бгет денесі; 2- бгет табаны; 3- жоары лама беткейдегі тепкішек (берма); 4- тірек тас; 5- жоары лама беткейді бекіткен тата; 6- бгет жотасы; 7- тменгі лама беткей; 8- тменгі лама беткейдегі тепкішек; 9- ратыш призма (дренаж); 10- лып; 11- табии жер беті; 12- су ткізгіш абат; 13- су ткізбейтін жер ыртысы;

 

Топыратан соылатын бгет су оймасыны негізгі рылымы болып табылады. Су шаруашылыы рылысында топыратан соылан бгеттер ктерме бгеттер есебінде, каналды жаа бгеттері ретінде кеінен олданылады.

Топыратан соылатын бгеттерді негізгі артышылыы, оларды соу шін жергілікті рылыс материалдары - топыраты олданады.

Топыратан соылатын бгеттерді артышылыы:

-бгетті кез-келген географиялы аймата трызу ммкіндігі, жер сілкінген кезедерде блар беріктігін жне орнытылыын сатайтын асиеттері;

-бгетті соуа рылыс алаына жаын жердегі кез-келген топыраты жарамдылыы;

-бгетті соу барысында орындалатын бкіл рылыс жмыстарыны - азу, тасу, ю, тасымалдау жмыстарыны механизмдерді пайдалану арылы орындалатыны;

-бгет бойындаы топыраты уаыт ткенмен з асиеттерін жоалтпауы, бгетті пайдалану барысында крделі жндеулерді керек еместігі, тек ана жоары лама бетпейді бекіткен тастарды, таталарды жндеуден баса;

Топыратан соылан бгеттерді кемшіліктері:

-бгет денесі арылы тасын суды ткізуге ммкіншілікті жотыы;

-бгет денесі арылы сзілме суды ту ммкіндігі.

Топыратан соылан бгеттер биіктігіне байланысты былай топталады:

а) биік бгеттер - суды тегеуріні 50 метрден кп;

б) биіктігі орташа бгеттер -суды тегеуріні 15метрден 50 метрге дейін;

в) аласа бгеттер -суды тегеуріні 15 метрден аз;

Бгеттерді соу дісіне байланысты былай топтайды:

1) топыраты йіп, оны таптау арылы салынан бгеттер;

2) топыраты йіп, біра таптамай, пионерлік діспен, ра трде салынан бгеттер;

3) топыраты йіп, суа тастау арылы таптамай соылан бгеттер;

4) топыраы баытталан жарылыс арылы йілген бгеттер (Медеу плотинасы);

5) топыраы гидромеханизмдермен жуу арылы йілген бгеттер (земснарядтармен);

Бгетті клдене имасыны рамына арай:біртекті жне ртекті болып келеді. Топыра рамына арай, бгет рамында су ткізбейтін элементтер - алан, зек болуы ммкін.

Осыан байланысты топыратан соылан бгеттерді 6 топа бледі:

1) біртекті, бгет біркелкі топыратан соылады: мнан, саздан, саздатан т.б. топыратардан;

2) ртекті - бгет бірнеше топыратан соылады;

3) аланы топыра емес, полимер материалдардан салынан;

4) бгетті денесі су ткізетін топыратан соыланда, аланы суды аз ткізетін топыратан соылып, аланы жоары лама беткейге салынады;

5) зегі суды ткізетін материалдардан бгет соу, зекті ортасына немесе

жоары лама беткейге жылжытып орналастырылуы ммкін;

6) атты диафрагмалы бгет, диафрагма зек ролін атарады.

 

 

4.2. сурет. Топыратан йіліп салынан бгеттерді трлері

а) біртекті бгет-біркелкі топыратан соылан; б) ртекті-бірнеше топыратан соылан; в) аланы топыра емес материалдан салынан бгет; г) аланы топыратан салынан бгет; д) зегі топыратан салынан бгет; е) диафрагмалы бгет;

Топыратан соылан бгеттер табанындаы су ткізбейтін рылыларыны конструкциясына арай былай топталады:

1) тісті- топыратан соылан, жерге кіретін блігі су ткізбейтін абата дейін жетпейді;

2) лыпты- бгетті жерге кіретін, топыратан соылатын блігі жер астыны су ткізгіш абаттын кесіп тіп, су ткізбейтін абата барып тіреледі;

3) диафрагмалы- жер асты су ткізгіш абатты абыра салу арылы кесіп тіп, су ткізбейтін абата дейін жету;

4) тісті-диафрагмалы, осы элементтерді кмегімен тередеу су ткізгіш абаттарды кесіп теді;

5) жер астына цемент лайын ысыммен айдау арылы, шымылдыры трызу;

6) ілініп тратын, су ткізбейтін абата дейін жетпейтін, шымылдыры трызу;

7) понурлы- рылым табаны арылы суды аз ткізетін крпе тектес тсеніш салу, бл негізінде аланмен бірге олданылады.

 

 

 

4.3. сурет. Топыратан салынан бгет табанындаы су ткізбейтін рылылар трі. а) тісті бгет; б) лыпты бгет; в) диафрагмалы бгет; г) тісті-диафрагмалы бгет; д) цементті шымылдырыты бгет; е) аспалы цементті шымылдырыты бгет; ж) понурлы бгет.

 

Бгеттерді соатын топыраа ойылатын талаптар: олар берік, су ткізбейтін (сзілу коэффициентімен сипатталатын) жне суа арсы тра алатын болуы шарт (топыраты суда еру асиеті). 11-53-73 НжЕ талабына сай, топыратан соылатын бгетке кез-келген топыра жарайды, тек ана, топыра рамында хлоридты жне сульфатхроридты тздар 5% кп болмауы шарт, 2% кп сульфат тздары болмауы, топыра рамында толы шірімеген заттар 5%, ал толы шіріген заттар 8% кп болмауы шарт.

Бгетті клдене имасы 3 негізгі бліктен трады:

1) негізгі блік - бкіл бгетті тратылыын амтамасыз етіп, жоары бьефте суды траыты дегейін стап трады;

2) екінші блік - суды ткізбейтін рылымдардан трады: алан, зек, понур, лып, тістерден трады;

3) шінші блік - дренаждан (ратыштан) трады.

Бгетті негізгі блігіне тас емес топыраты барлы трін пайдалануа болады жне де ндіріс орындары мен жылу электр станцияларыны алдытарын пайдалануа болады. Су ткізбейтін рылылар шін суды аз ткізетін топыратар - саз, сазда топыратар жне торфты, сазда бетонды олданады. Ал ратыштар (дренаж) шін байланыспаан, су ткізгіштік асиеті жоары топыратар- жмыр тастар, уатылан тастар, ірі жне иаршы тастар олданылады.

Бгет табанына ойылатын талаптар:топыратан салынатын бгеттерді кез келген жерге сала берге болады –табаны жартас жерлерге, жартылай жартаса, топыраа салуа болады, тек ана бгет табаныны топыраыны асиетін толы ескеру ажет. Егер рылым табанында кеуектік ысым пайда болатын, ылалдылыы жоары саз топыратар, не май батпатар кездессе, онда бгет табанына ратыш арастыру ажет жне де бгетті ктеру жылдамдыын бседету ажет. Егер, мндай топыра алыдыы аз болса, онда бл топыраты толыымен бгет табанынан алып тастап, рылысты негізгі топыраа салу ажет. Бгетті алыдыы аз, су ткізетін топыраа саланда, оны астындаы топыраты шгуге, дмпіп ктерілуге орнытылыын баалаан жн.

Баылау сратары:

1. Су оймасы рамындаы топыратан салынатын бгеттерді андай трі бар

2. Гидротехникалы рылым салынатын тсты тадаанда андай тсілдер олданылады.

3. Клдене имасыны рамына арай бгеттер алай топтастырылады

4. Топыратан соылан бгеттерді биіктігіне байланысты топтастырылуымен таныстыру

5. Топыратан соылан бгеттерді табанындаы су ткізбейтін рылыларыны тріне байланысты топтастырылуымен таныстыру

6. Бгетті клдене кескінін растырып, есептеу тсілдері.

7. Бгеттерді соатын топыраа ойылатын талаптармен таныстыру

Ші дріс

Топыратан соылан бгет арылы суды сзіліп ту абілетін есептеу тсілдері. Бгетті лама беткейлеріні орнытылыын есептеу. Бгетті тменгі лама беткейіні орнытылыын есептеу тсілдері.

Саба жоспары:

· Топыратан соылан бгет арылы суды сзіліп ту абілетін есептеу тсілдерімен таныстыру: эксперименталды тсілмен, гидромханикалы тсілмен жне гидравликалы тсілмен

· Бгет табаны арылы сзіліп тетін су аымын анытау тсілдерімен таныстыру

· Біртекті дренажсыз бгет, немесе жапсырмалы дренажбен, табаны су ткізбейтін топыратан тратын бгеттер арылы су сзіліп ауын есептеу тсілдерімен таныстыру

· Табаны су ткізбейтін зекті бгет арылы су сзіліп ауын есептеу тсілдерімен таныстыру

· Табаны су ткізбейтін аланды бгет арылы су сзіліп ауын есептеу тсілдерімен таныстыру

· Бгетті тменгі лама беткейіні орнытылыын есептеу тсілдері

мен таныстыру

 

Суды сзіліп ауын есептеу мына масаттарда жргізіледі: а) депрессия- лы исыты биіктігін анытау шін; б) сзіліп аатын суды баытын жне жылдамдыын анытау шін; в) сзіліп аан суды аымын анытау шін. Керек болан жадайда осы аталан параметрлерді тек бгет шін емес, таба -нын жне су оймасыны жаалауларын айналып сзіліп тетін су аымын анытау шін де жргізіледі.

Суды сзіліп аатын аымын анытау шін бгетті клдене кескінін анытау ажет, дренаж трін жне орналастын жерін, бгет денесіні негізгі элементтеріні жне табаныны сзіліп ау коэффициенттерін (к_б, к_т) абылдау ажет. Сзіліп аатын су аымын анытау осымша, кмекші есептеулер болып табылады, бл есептер бгетті тменгі лама беткейіні орнытылы ын есептеуге ажет, бгет денесіні топыраыны сзіліп аан суа арсы тра алатынын анытау шін, бгет табаныны жне жаалауыны беріктігін анытаанда жне бгет денесіні негізгі конструктивті элементтеріні тиімді лшемдерін абылдауа ажет (су сзілуін азайту шін олданылатын алан, зек, дренаж т.б.). Сонымен атар сзіліп аатын су млшерін есептеп табу, су оймасынан жерге сііп шыын болатын су млшерін анытап, шыынды азайтуа олданатын шараларды белгілеуге ммкіндік береді.

Суды сзіліп ауын есептеу тсілдеріні: эксперменталды, гидромехани– калы, гидравликалы жолдары бар.

Эксперименталды тсілді е кп тараан трі ЭГДА тсілі. Бл тсілді бгет табаныны топыраыны геологиялы рамы жне бгет конструкция сы крделі болан жадайда жне де кеістік жадайдаы есептерді шешуге пайдаланады.

Гидромханикалы тсіл: бл тсіл белгілі шектеулі жадайларда Лапласа

тедеуін шешуге негізделген. Бл тсіл арастырылып отыран кеістікті кез келген нктесіндегі сзіліп аатын суды параметрлерін анытауа мм– кіндік береді. Бл тсілді кемшілігі: есептеуі те крделі жне шешімдері тек біртекті бгеттерге арналан, бгет табанында жаын жерде орналасан су ткізбейтін ыртыс бар жне де оны табаны арылы су сзіліп апайды деп арастырылан жадайа арналан. Сондытан бл тсілді практикалы жадайда пайдалану ммкіндігі те шектеулі.

Суды сзіліп ауын есептегенде кп олданылатын тсіл: гидравликалы тсіл. Бл тсілде сзіліп аатын су тратанан жне жазыты жадайда аады деп арастырылады. Гидравликалы тедеулер депрессиялы исыты биіктігін анытап, сзіліп аатын суды аымын, жылдамдыын, баытын анытауа ммкіндік береді. Бл гидравликалы тсілді тедеулеріні длдігі гидромеханикалы тедеулерге араанда кемірек, біра бл тедеулерді шешу жеілірек, сондытан бл тедеулерді ртрлі практикалы есептерді шешуге кеінен олдануа болады. Суды сзіліп ауын Н.Н.Павловский гидравликалы тсілмен шешкенде, бгетті бірнеше блікке бліп, сзілетін аымны жеілдетілген тедеуін рады. рі арай бірнеше белгісізі бар жйелі тедеулерді шешеді (сзілетін су аымы, депрессиялы сызы ты координаталары мен биіктігін анытау т.б.).